BLEDZEW – opactwo

(mapa na s. 62).

(Nazwy → Bledzew m., 1482 wyjątkowo: Novum Doberluch).

 

I. NADANIA ZIEM W WIELKOPOLSCE DLA CYSTERSÓW Z DOBREGO ŁUGU NA ŁUŻYCACH

 

[a. 1239] wzm. 1259 Władysław Od. nadał cyst. z Dobrego Ługu 500 ł. koło rz. Ponikwa i koło [lasu?] Sokola Dąbrowa; 1259 Bolesław Pob. potwierdza darowiznę ojca i zezwala cystersom na lokowanie osady targowej i in. wsi1Według tradycji klasztornej spisanej w XVIII w. pierwsza siedziba cystersów fundowana przez Władysława Odonica w 1232 r. w tej okolicy znajdowała się w zakolu Obry 0,5 km na E od młyna należącego do wsi Stary Dworek (1944 Althöfer Ober Mühle), a 2 km na N od tejże wsi, w miejscu oznaczonym na MTop. 1:25000 z 1894 r. jako „Klosterwinkel”. (Bledz. C 107, 1; Bledz. C 130, 1; Bledz. C 131, 3). L. Hertel przytacza z nieznanych źródeł dalsze daty i fakty dot. tej osady zw. Mały albo Nowy Dobry Ług: 1238 budowa kościoła klaszt. Ś. Henryka, 1265 powódź (poziom wody w kościele klaszt. na 1 1/2 łokcia), a. 1287 przeniesienie klasztoru do Zemska (Hertel Blesen 68, 75, 78) (Wp. 1 nr 381); 1259 Bodzanta i Nasił, ss. Jana kaszt. w Międzyrzeczu, nadają cyst. z Dobrego Ługu dziedzinę Maszkowo oraz całą dąbrowę należącą do niej; Bolesław Pob. potwierdza te nadania i zezwala na lokowanie na tym terenie wsi na pr. niem. (Wp. 1 nr 375, 376); 1260 komes Eustachy z bratem Wojcieszkiem nadają cystersom z Dobrego Ługu dziedzinę Ząbrsko, [obecnie Zemsko] (Wp. 1 nr 385); 1260 Bolesław Pob. zatwierdza powyższe nadanie (Wp. 1 nr 387); 1269 [Mikołaj] bp pozn. nadaje cyst. z Dobrego Ługu, którzy chcą założyć opactwo w diec. pozn., dzies. ze wsi Ząbrsko oraz 50! ł. koło gaju zw. Sokola Dąbrowa (Wp. 1 nr 439, por. Bielińska 325).

 

II. OPACTWO CYST. W ZĄBRSKU [OBECNIE ZEMSKO]

 

1287 Przemysł [II] zatwierdza na prośbę opata Teodoryka z Ząbrska nadania Władysława Od. i Bolesława Pob. dla cystersów z Dobrego Ługu, przeniesione obecnie na opata i klasztor w Ząbrsku: 500 ł. nad rz. Ponikwa i w Sokolej Dąbrowie oraz nadaje klasztorowi w Ząbrsku młyn na rz. Lubniewicy (Lubniewiz2Zapewne chodzi tu o lewy dopływ Warty przepływający przez jez. Lubniewo (1944 Lübben-See na W od osady Lubniewice, 1944 Königswalde) zwany dziś Lubniewką (1944 Fliess). Rzeka ta leżała w XVI w. poza granicami Wlkp), do którego należy 1/2 sadzawki, 2 brzegi wspomn. rzeki i 2 morgi roli wraz z czynszem rocznym 2 grz., który to czynsz cystersi wykupili od księcia za 15 grz. (Wp. 1 nr 576); 1293 tenże zatwierdza opatowi Mikołajowi i cyst. w Ząbrsku nadanie Jana zw. Mascove i syna jego Jakuba, obejmujące cz. Maszkowa przyległą do wsi Templewo (Wp. 2 nr 702); 1299 Albert margr. brand. potwierdza, że opat Konrad z Nova Doberow, czyli z Ząbrska, kupił mł. Vogelsangk pod Landsbergiem [obecnie Gorzów Wlkp.] (Wp. 2 nr 827); 1309 Andrzej bp pozn. nadaje Konradowi opatowi i cyst. w Ząbrsku dzies. ze wsi Ponikwa zw. → Nowa Wieś3Wieś ta powstała zapewne na terenie nadanych klasztorowi 500 (czy 50?) ł. nad rz. Ponikwą (Wp. 2 nr 921); 1312 komes Wojciech Kyrszonoviz [s. Krzczona?] zw. de Stancik [niezident., wg wydawcy: Szczaniec] daje klasztorowi w Ząbrsku 5 ł. w Cieślach [pow. pyzdr.] jako odszkodowanie za szkody wyrządzone klasztorowi (Wp. 2 nr 956); 1312 Waldemar margr. brand. nadaje opatowi i cyst. w Ząbrsku wsie Bledzew i Sokola Dąbrowa i opisuje ich zewnętrzne granice, → Bledzew m., p. 2 (Wp. 2. nr 953); 1312 tenże nadaje opatowi Tyderykowi i cyst. w Ząbrsku wieś Popowo, opisuje jej granice i kwituje odbiór pieniędzy od klasztoru po 5 grz. za każdą część własności (pro quolibet frusto proprietatis; Wp. 2 nr 958); 1313 sąd polubowny rozgranicza posiadłości m. Skwierzyny i kl. w Ząbrsku: klasztorowi przyznaje się rz. Obrę aż do Warty z wyłącznym pr. łowienia ryb i stawiania młynów, łąkę Mniska Łąka nad Obrą, 1 ł. w obrębie dóbr m. Skwierzyny w kierunku wsi Drahim oraz teren ograniczony bagnem i lasem Krowica, strugą Lacha w lesie Buchwałt, dębem na granicy osady Kijewice oraz rz. Wartą; dojazd do tego terenu prowadzi przez dobra m. Skwierzyna (por. r. 1421; Wp. 2 nr 961); 1315 Jan margr. Brand. [po dojściu do lat sprawnych uzupełniając nadania Waldemara] daje opatowi Maciejowi i cyst. w Ząbrsku wsie Bledzew i Sokola Dąbrowa oraz Popowo (CDB B 1 s. 376 z błędami; or.: Bledz. A 11; Wp. 2 nr 978); 1320 śwd. Maciej opat w Ząbrsku (Wp. 2 nr 1021); 1325 Ludwik margr. brand. potwierdza, że mieszczanie z Landsbergu [obecnie Gorzów Wlkp.] kupili od opata i cyst. z Ząbrska młyny pod Landsbergiem: Linde, z którego dochód wynosi 4 korce (chorus), oraz Vogelsangk, z którego dochód wynosi 3 korce (chorus) i 8 korczyków (modius) (CDB A 18 s. 378); 1327 Władysław Łok. bierze pod swoją opiekę klasztory w Paradyżu, Ząbrsku i Obrze z powodu ich zniszczenia i spustoszenia (Wp. 2 nr 1085); 1335 Dytmar opat w Ząbrsku wyjaśnia, że klasztor był winien 4 grz. srebra Mik. Scularis, niegdyś mieszczaninowi z Drzenia [obecnie Drezdenko] i spłacał je z młyna zw. Vogelsangk, dopóki można było w nim mleć; obecnie prosi, aby pretensje jego zaspokoili mieszczanie z Landsbergu (CDB A 18 s. 383); 1360 śwd. Jakub przeor w Ząbrsku (Wp. 3 nr 1422); 1360 Andrzej opat i cystersi z Ząbrska nabywają od braci stryjecznych Tomasza oraz Tomasza Hericha i Ebla zw. Hokemanne mieszczan z Frankfurtu n. O. 1/2 Osiecka za 66 kop gr szerokich (Wp. 3 nr 1423; por. 1434, 1626); 1361 brat Herman z Werborge w imieniu zakonu joan. oświadcza, że Osiecko, które znajduje się w posiadaniu Andrzeja opata i cyst. z Ząbrska, będzie mogło przejść na wieczne czasy w posiadanie wspomn. cystersów, jeżeli joannici nie wykupią go w ciągu 5 lat za 100 kop szer. gr (Wp. 3 nr 1448); 1370 Kazimierz W. potwierdza wcielenie do dóbr klaszt. w Ząbrsku wsi Osiecko4Osiecko należało pierwotnie do joannitów w Łagowie. Przypuszczać można, że klasztor nabył najpierw prawa lenne do tej wsi od Hokemanów (1360 r.), a następnie wszedł w układy z joannitami (1361 r.), aby przejąć od nich również zwierzchnie pr. lenne, kupionej za 100 kop gr od mieszczan z Frankfurtu n. O. (Wp. 3 nr 1626); 1374 opat z Ząbrska (Wp. 3 nr 1691); 1376 klasztor w Ząbrsku na mocy wyroku sądu polubownego ma otrzymać od rady miejskiej w Landsbergu [obecnie Gorzów Wlkp.] 100 grz. zw. Finkenaugen oraz zwolnienie od cła w Landsbergu dla wsi Bledzew i Sokola Dąbrowa [zapewne tytułem jakiegoś odszkodowania] (Hertel Blesen 109; Bledz. B. 3 i 45W APP pod tą sygn. znajdują się odpisy sporządzone ręką z XIX w. dwóch dokumentów dot. tej sprawy; nie wiadomo, skąd pochodzą); 1378 Mikołaj [z Bytynia] kaszt. starogr. daje Mikołajowi opatowi i cyst. w Ząbrsku wieś Rokitno w zamian za wsie klaszt. Muchocin i Radgoszcz (Wp. 3 nr 1756); 1385 śwd. Mikołaj, opat w Ząbrsku (Wp. 3 nr 1381, 1382); 1390 Wincenty z Chyciny, rycerz (armiger), za zgodą ss. Dzierżka, Teodoryka i Mikołaja sprzedaje za 300 grz. Janowi opatowi w Ząbrsku opust. dziedziny Rojewo i Kalsko wraz z jeziorami: Głębokie, Głęboczek, Kalsko, Grosgense i Żabno (Wp. 3 nr 1891); 1400 Piotr przeor z Ząbrska wygrywa proces o Osiecko z Wojc. Barklińskim (KP nr 192); 1407, 1409 Jan opat w Ząbrsku (Bledz. B 7, 9; Lites 2, 337).

 

III. OPACTWO CYST. W BLEDZEWIE

 

1412 przeniesienie opactwa z Ząbrska do Bledzewa6Datę 1412 podaje notka o dziejach klasztoru spisana w Bledzewie w XVIII w. (Bledz. C 130, 1; Bledz. C 131, 3). W tytularze opatów w XV i XVI w. podawano często obie miejscowości: B. i Zemsko (Hertel Blesen 119, bez podania źródła); 1414 Jan opat z B. wydaje przy w. dla Hoffmanna w Chełmsku7W APP w aktach klaszt. Bledzew nie znaleziono podstawy źródłowej dla wiadomości z 1414 r (Hertel Blesen 119, bez podania źródła); 1418 tenże rozgranicza Bledzew z Gorzycą; → Bledzew m., p. 2 (Wp. 5 nr 288); 1421 Jakub opat z B. rozgranicza Ząbrsko ze Skwierzyną [równocześnie anuluje się postanowienia wyroku z 1313 r.] (Wp. 5 nr 333); 1423 tenże nabywa za 200 grz. od szl. Ulryka Vkrow 1/4 Osiecka (Ossyeczno!; Wp. 5 nr 369); [1412?-1448] wzm. 1448 Michał opat z B. odnawia przyw. na sołectwo w Rokitnie (Bledz. B 9); 1433 wójt Nowej Marchii w dniu 6 V zdobył i spalił m. B. wraz z klasztorem i okolicznymi wsiami (Neumark nr 733); 1448 Piotr opat z B. odnawia przyw. dla sołectwa w Rokitnie (Bledz. B 9); 1457 Jan opat z B. rozgranicza wsie → Rokitno i → Kalsko z Lubikowem (Bledz. A 19); 1460 Kazimierz Jag. z powodu sporów, wynikłych między Janem opatem w B. a Niemierzą z Lubosza tenut. w Międzyrzeczu, ustala wymiar ciężarów i robocizny należnych zamkowi w Międzyrzeczu z dóbr klaszt.: 2 kmiecie (jeżeli każdy z nich jest osadzony na 1 ł. os.) powinni razem: zaorać 1 morg pod jarzynę i 1 morg pod oziminę oraz obsiać je zbożem zamkowym, skosić 1 morg [łąki], zebrać i siano zwieźć do zamku, co kwartał zwieźć do zamku 1 wóz drzewa na opał i 1 dąb na budowę, raz w roku przez 2 dni w roku wozić i rozrzucać mierzwę, ponadto mają płacić po 3 wiard. wieprzowego z każdej wsi wg starego zwyczaju; zagrodnicy z tych wsi mają pracować po 2 dni w roku lub dać daninę w zbożu lub pieniądzach; sołtysi służą zamkowi tylko w czasie wojny; wsie Ząbrsko, Popowo i Chełmsko mają pracować w takim wymiarze dla zamku jak wsie klaszt. w Paradyżu8Oryginał tego dokumentu opatrzono w XVII w. uwagą in dorso, aby nikomu go nie pokazywać, ponieważ zawiera postanowienia o świadczeniach zbyt ciężkich dla poddanych klasztoru. W r. 1564/65 świadczenia te były jeszcze znane i egzekwowane (LWK 1, 171-175) (Bledz. A 20; reg.: MS 1 nr 547); 1463 kl. w B. patronem par. w Osiecku (Now. 2, 478); 1466 kl. w B. otrzymuje od Mik. Kurskiego czynsz roczny 2 zł węg. z pr. odkupu za 24 zł węg. na karczmie w Kursku (PG 6, 236); 1476 tenże nabywa z zastrz. wykupu za 60 grz. od Dziersława z Chyciny jez. Cisie (PG 9, 51); 1482 klasztor w Nowym Dobrym Ługu [Novum Doberluch = Bledzew] otrzymuje od [zwierzchnika] opata Andrzeja w Morimund [Francja] dyspensę postną (Bledz. A 21; Hertel Blesen 128); 1485 Andrzej opat w B.; → Bledzew, Bledzew miasto (Pot. 304, 44); a. 1493 wzm. 1495 tenże zajął 1 ł. wolny w Osiecku po bezpotomnej śmierci lennika (AC 2 nr 1501); 1493 Jan Olbracht na prośbę opata Liboriusza potwierdza wszystkie dotychczasowe przywileje kl. bledz. (Bledz. A 22; reg.: MS 2 nr 272); 1495 La[m]bert opat w B. (AC 2 nr 1501); 1502 Jan opat w Ząbrsku! zatwierdza nadanie wsi Sokola Dąbrowa z karczmą dla Andrzeja Glidera uczynione przez przeora Błażeja Bartłomieja (Bledz. sygn. tyczm. X/9); 1509 Walenty, opat w B., zezwala przeorowi nabyć puszczę bartną k. Popowa (Bledz. A 23); 1510 opactwo B. [formularz nie wypełniony] (LBP 57); 1513 Zygmunt St. na prośbę opata Walentego potwierdza wszystkie dotychczasowe przywileje kl. bledz. (Bledz. A 24; reg.: MS 4/1 nr 1896); 1518 Jan Lubrański, bp. pozn., w odpowiedzi na skargi Jana, opata bledz., poleca tenutariuszowi w Pszczewie, aby nie czynił przeszkód klasztorowi w korzystaniu z jez. → Głęboczek k. Kalska (Bledz. B 7, 13v); 1521 Jan Seidelitz, opat w B., sprzedaje 1/2 sołectwa w → Rokitnie (Bledz. A 43); 1522 kl. w B. wymieniony wśród klasztorów polskich, które na swych członków przyjmują tylko Niemców (MS 4/2 nr 13 380); 1543 komisarze wyznaczeni przez króla rozsądzają spory między opatem bledz. a m. → Bledzew (Pot. 304, 45); 1545 Baltazar opat w B. toczy spór z Zygmuntem Bukowieckim z Chyciny i Goruńska o granicę między Bledzewem i Sokolą Dąbrową a Goruńskiem (Hertel Blesen 135); 1551 kop. 1559 Piotr opat w B., nadaje Mik. Przetockiemu w dożywocie Rokitno za zasługi wyświadczone klasztorowi w walce z bpem pozn. o wolny wybór opatów (Bledz. A 44); 1560 Piotr Kamiński opat w B. przekazuje poprzedniemu opatowi Piotrowi z Lwówka [zw. Mitręga] w dożywocie Stary Dworek9Od końca XVI w. Stary Dworek stał się rezydencją opatów bledzewskich (Hertel Blesen 137) (Hertel Blesen 136); 1563 łany feudalne (lenne) w dobrach opactwa: Kalsko 1/4 ł., Osiecko 6 ł., Popowo 1 ł., Sokola Dąbrowa 2 1/2 ł., Ząbrsko 1 ł. (ASK I 5 f. 220, 220v, 232v, 240; por. a. 1493 r. AC 2 nr 1501 oraz → Popowo i → Ząbrsko, r. 1589 AV 3, 29, 30); 1564 kl. w B. od czasów zm. księdza Czarnkowskiego [bpa pozn. 1553-62] ma pr. łowić ryby w jez. Głęboczek, leżącym w boru bpim nal. do wsi Stołuń w kluczu Pszczew (IBP 283); 1564/65 ciężary należne starostwu w Międzyrzeczu ze wsi opata bledz.: Rokitno, Popowo, Ząbrsko, Kalsko, Chełmsko, Sokola Dąbrowa, Nowa Wieś i Osiecko: opłata wieprzowego, danina w życie, owsie, kurach i jajkach, koszenie i zwózka siana z łąk w Murzynowie [na N od Skwierzyny], zwózka drewna do zamku [w Międzyrzeczu] (LWK 1, 171-175); 1565 Piotr Kamiński opat w B. (Bledz. B 14, 1 v); 1589 Andrzej Kościelecki opat w B. sprzedaje za 250 zł Marcinowi Geiserowi Borowy Młyn (Heider! Mühle) i określa prawa oraz obowiązki młynarza (Bledz. A 45).

 

IV. OPACI W ZĄBRSKU I BLEDZEWIE10W poniższym zestawieniu podano informacje o opatach bledz. zawarte w dokumentach drukowanych, w archiwaliach nie wydanych drukiem oraz przekazane nam przez L. Hertela bez podania źródła; w nawiasach kwadratowych uzupełniono je rzekomymi datami ich śmierci a ewent. i in. szczegółami na podstawie nekrologu (Bledz. C 121) oraz zestawień opatów (Series abbatum Bledz. C 130, 131, 133) z XVIII w. Na tej samej podstawie Hertel oparł swoją listę opatów bledz. (Hertel Blesen 236-237)

 

1287 Teodoryk [wybrany 1270?, 1280?, zm. 1292] (Wp. 1 nr 576); 1296 Mikołaj [zm. 1297] (Wp. 2 nr 702); 1299, 1309 Konrad (Wp. 2 nr 827, 921); 1312 Tyderyk [Teodor Tomasz zm. 1315] (Wp. 2 nr 958); 1315, 1320 Maciej [zm. 1320] (Wp. 2 nr 978, 1021); 1325 Bertold [zm. 1327] (Hertel Blesen 98); 1335 Dytmar [w nekrologu bledz. nieznany] (CDB A 18 s. 383); 1360-61 Andrzej [zm. 1364] (Wp. 3 nr 1423, 1448); 1370, 1378, 1385 Mikołaj [zm. 1378!, 1385] (Wp. 3 nr 1381, 1382, 1626, 1756); 1390, 1414, 1418 Jan [zm. 1419] (Wp. 3 nr 1891; Wp. 5 nr 288; Hertel Blesen 119); 1421, 1423 Jakub [zm. 1447!] (Wp. 5 nr 333, 369); a. 1448 wzm. 1448 Michał [w nekrologu i in. materiałach bledz. nieznany] (Bledz. B 9); 1457, 1460 Jan [zm. 1488!] (Bledz. A 19, A 20); 1476 Mikołaj [w nekrologu i in. materiałach bledz. nieznany] (PG 9, 51); 1485, a. 1493 Andrzej [w nekrologu i in. materiałach bledz. nieznany] (Pot. 304, 44; AC 2 nr 1501); 1493 Liboriusz [Piotr Liboriusz zm. 1496] (Bledz. A 22; MS 2 nr 272); 1495 La[m]bert [w nekrologu i in. materiałach bledz. nieznany] (AC 2 nr 1501); 1502 Jan [w nekrologu bledz. nieznany] (Bledz. sygn. tymcz. X 9); 1509, 1513 Walenty [zm. 1517] (Bledz. A 23, A 24; MS 4/1 nr 1896); 1518, 1521 Jan, Jan Seidelitz [zm. 1532] (Bledz. A 43; Bledz. B 7, 13v); 1545 Baltazar [Baltazar Schade zm. 1549] (Hertel Blesen 135); 1549 Rafał Modrzejewski [zm. 1550] (Hertel Blesen 136); 1551, 1560 Piotr [zw. Mitręga z Lwówka zrezygnował 1560, zm. 1573] (Bledz. A 44, Hertel Blesen 136); 1560, 1565 Piotr Kamiński [zm. 1575] (Bledz. B 14, 1v; Hertel Blesen 136); 1589 Andrzej Kościelecki [bratanek Łukasza Kościeleckiego bpa pozn., administrator opactwa, ustąpił 1591] (Bledz. A 45).

1 Według tradycji klasztornej spisanej w XVIII w. pierwsza siedziba cystersów fundowana przez Władysława Odonica w 1232 r. w tej okolicy znajdowała się w zakolu Obry 0,5 km na E od młyna należącego do wsi Stary Dworek (1944 Althöfer Ober Mühle), a 2 km na N od tejże wsi, w miejscu oznaczonym na MTop. 1:25000 z 1894 r. jako „Klosterwinkel”. (Bledz. C 107, 1; Bledz. C 130, 1; Bledz. C 131, 3). L. Hertel przytacza z nieznanych źródeł dalsze daty i fakty dot. tej osady zw. Mały albo Nowy Dobry Ług: 1238 budowa kościoła klaszt. Ś. Henryka, 1265 powódź (poziom wody w kościele klaszt. na 1 1/2 łokcia), a. 1287 przeniesienie klasztoru do Zemska (Hertel Blesen 68, 75, 78).

2 Zapewne chodzi tu o lewy dopływ Warty przepływający przez jez. Lubniewo (1944 Lübben-See na W od osady Lubniewice, 1944 Königswalde) zwany dziś Lubniewką (1944 Fliess). Rzeka ta leżała w XVI w. poza granicami Wlkp.

3 Wieś ta powstała zapewne na terenie nadanych klasztorowi 500 (czy 50?) ł. nad rz. Ponikwą.

4 Osiecko należało pierwotnie do joannitów w Łagowie. Przypuszczać można, że klasztor nabył najpierw prawa lenne do tej wsi od Hokemanów (1360 r.), a następnie wszedł w układy z joannitami (1361 r.), aby przejąć od nich również zwierzchnie pr. lenne.

5 W APP pod tą sygn. znajdują się odpisy sporządzone ręką z XIX w. dwóch dokumentów dot. tej sprawy; nie wiadomo, skąd pochodzą.

6 Datę 1412 podaje notka o dziejach klasztoru spisana w Bledzewie w XVIII w. (Bledz. C 130, 1; Bledz. C 131, 3). W tytularze opatów w XV i XVI w. podawano często obie miejscowości: B. i Zemsko.

7 W APP w aktach klaszt. Bledzew nie znaleziono podstawy źródłowej dla wiadomości z 1414 r.

8 Oryginał tego dokumentu opatrzono w XVII w. uwagą in dorso, aby nikomu go nie pokazywać, ponieważ zawiera postanowienia o świadczeniach zbyt ciężkich dla poddanych klasztoru. W r. 1564/65 świadczenia te były jeszcze znane i egzekwowane (LWK 1, 171-175).

9 Od końca XVI w. Stary Dworek stał się rezydencją opatów bledzewskich (Hertel Blesen 137).

10 W poniższym zestawieniu podano informacje o opatach bledz. zawarte w dokumentach drukowanych, w archiwaliach nie wydanych drukiem oraz przekazane nam przez L. Hertela bez podania źródła; w nawiasach kwadratowych uzupełniono je rzekomymi datami ich śmierci a ewent. i in. szczegółami na podstawie nekrologu (Bledz. C 121) oraz zestawień opatów (Series abbatum Bledz. C 130, 131, 133) z XVIII w. Na tej samej podstawie Hertel oparł swoją listę opatów bledz. (Hertel Blesen 236-237).