(1233 Thorun, Turone, Turun, Thuron, Torun, Thurun, Thorn, Thoron, Toron, Thoran) miasto pow. nad Wisłą.

Osada z grodem i groby wczesnośredn. (Ziel. 32; J. Chudziakowa, Tymczasowe wyniki badań archeologicznych, „Rocz. Muz. Tor.”, 1, 1963, 66-69; tejże, Osadnictwo przedkrzyżackie, „Zap.”, 28, 1963, z. 4, 591-600; K. Żurowski, Najstarsze osadnictwo w Toruniu na tle badań archeologicznych na zamku krzyżackim, Zeszyty Naukowe UMK, Archeologia II, 1969).

Stare Miasto

1231-33 założenie Starego M.¹Zob. Stary Toruń (SRP 1, 50, 270, 280); 1233 civitas (PrU 1/1, nr 105).

1233 T. otrzymuje odcinek rz. Wisły od górnej części wielkiej wyspy zw. Lisske, znajdującej się poniżej ówczesnej Nieszawy, na długość 2 mil w dół rzeki z wyspami Lisske, Górsk, Verbzke (Kępa Wierzbowa) i 2 in. przyległymi, z wszelkim pożytkiem oprócz bobrów (PrU 1/1, nr 105); 1251 T. otrzymuje odcinek Wisły na długość 1 mili w dół od granic posiadłości bpa włocł. i obszar ziemi szer. 1/2 mili dokoła z tej strony rzeki z wszelkim pożytkiem oprócz wysp i bobrów, na wspólne użytkowanie mieszcz. i pielgrzymów (PrU 1/1, nr 252).

1233 m. otrzymuje dodatkowo 100 ł. z obow. utrzymania straży w Starym M.; od in. ciężarów zwolnione (PrU 1/1, nr 105); 1251 przyw. mistrza kraj. Eberharda v. Sayn utrzymuje w mocy postanowienia z 1233 (PrU 1/1, nr 252); 1258 bp włocł. Wolimir nadaje m. w użytkowanie las i pola Mokre (PrU 1/2, nr 41); 1259 wicemistrz kraj. Gerhard v. Hirzberg zezwala mieszcz. tor. zbudować dom kupiecki (PrU 1/2, nr 75); 1262 wicemistrz kraj. pruski i inflancki Helmerichs zawiera układ z Toruniem, na mocy którego m. odstępuje Zak. czynsz z mł., strugę Bostolz z pr. budowy na niej mł. zakonnego, pastwisko k. Starego Torunia i 100 ł. w zamian za 60 ł. w Srebrnikach oraz 70 ł. na granicy m. (PrU 1/2, nr 156); 1274 marszałek Zak. i wicemistrz kraj. Konrad v. Thierberg daje mieszcz. Starego M. kramy kupieckie i ławy piekarskie; wcześniej 2 rowy (fosy) między Starym i Nowym M.; Stare M. daje Zak. w zamian 100 grz.; Stare M. otrzymuje pr. bicia monety (PrU 1/2, nr 323); 1295 mistrz kraj. Meinhard z Kwerfürtu nadaje mieszcz. Starego M. dodatkowo łany ujawnione w czasie pomiarów na tych samych pr., co poprzednie 70 ł. (PrU 1/2, nr 629); 1309 w. komtur Zak. Henryk v. Plotzke nadaje mieszcz. w zamian za wieś Srebrniki jatkę mięsną i czynsz z in. ław rzeźniczych oraz pr. budowy 4 stopni („gradus”) w domu kupieckim (PrU 1/2, nr 909); 1347 w. m. Henryk Dusemer żąda od Starego M. spłaty czynszu z bud, kramów, ław rzeźniczych i piekarskich, placów i domów (PrU 4, nr 163); 1350 Gertruda v. Allen przekazuje miastu 7 grz. czynszu z łaźni (UC nr 295); 1437-8 Stare M. płaci Zak. 3 grz. czynszu (GZ 93).

1233 w. m. Herman v. Salza i mistrz kraj. Herman Balk wystawiają zbiorowy przyw. lok. dla T. i Chełmna; m. otrzymuje pr. corocznego wyboru sędziego (PrU 1/1, nr 105); 1246 Hildebrandus scultetus w T. (PrU 1/1, nr 177); 1251 mistrz kraj. Eberhard v. Sayn wznawia przyw. dla T. i Chełmna z powodu spalenia się poprzedniego (PrU 1/1, nr 252); 1346 w. m. Henryk Dusemer nadaje Staremu M. wyższe i niższe sądownictwo na teryt. należącym do m. (PrU 4, nr 69); 1403 w. m. Konrad v. Jungingen nadaje miastu pr. składu (AST 1, nr 67); 1411 w. m. Henryk v. Plauen zezwala mieszcz. Starego M. wybudować mł. (Reg. 1, nr 1685).

1233 m. zobowiązane do płacenia dzies. bpowi chełm. (PrU 1/1, nr 105).

Kościół par. Ś. Jana: 1233 par. otrzymuje 4 ł. koło m. i 40 ł. w miejscu wyznaczonym przez Zak.; pr. patronatu do Zak. (PrU 1/1, nr 105); ok. 1250 budowa kościoła (M. i E. Gąsiorowscy, Toruń 1963, 93 n.); 1251 potwierdzenie poprzedniego nadania (PrU 1/1, nr 252); 1255 pleban Meinricus (UC nr 37); 1349 w. m. Henryk Dusemer na prośbę Starego Miasta nadaje plebanowi kościoła Ś. Jana dziedziniec należący do kaplicy Ś. Wawrzyńca, który stoi obok szpitala Ś. Ducha (PrU 4, nr 483); 1361 bp chełm. Jan przekazuje 200 grz. na odbudowę kościoła (UC nr 308).

Klasztor i kościół franciszkanów: 1239 franciszkanie osiadają w T. (SRP 2, 392); ok. 1270 pocz. budowy kościoła NMP (BK 2, 282).

Klasztor benedyktynek, kościół i szpital Ś. Ducha, kościół Ś. Krzyża: 1242 legat papieski Wilhelm z Modeny daje Zak. pr. patronatu nad szpitalami w T. i Elblągu (PrU 1/1, nr 138); 1311 kl. bened. sprowadzony do T. przez mistrza kraj. Henryka v. Plotzke (SRP 1, 177); 1327 kl. przenosi się do nowego domu przy kościele Ś. Krzyża (Glemma²T. Glemma, Dzieje stosunków kościelnych w Toruniu, Toruń 1933 7); 1316 w. m. Henryk Dusemer oznajmia, że rajcy i mieszczanie tor. wybudują szpitalowi leżącemu na zewnątrz m. od strony Wisły bramę i spiżarnię, założą wodociąg oraz ogród warzywny (UC nr 283); 1349 szpital Ś. Ducha obok kaplicy Ś. Wawrzyńca (PrU 4, nr 483); 1391 list odpustowy bpa chełm. Stefana i bpa włocł. Henryka z powodu spalenia się kl. (UC nr 391); 1393 legat papieski Jan ustanawia odpust na budowę kl. (UC nr 398); 1403 kl. bened. Ś. Krzyża, leżący na zewnątrz Starego M., sprzedaje mł. Tomaszowi Herzfeldt (UC nr 443); 1410 bp chełm. Arnold nadaje odpust nowo konsekrowanemu kościołowi Ś. Krzyża należącemu do kl. bened. (UC nr 468); 1411 kl. kupuje 3 działki od Starego M. (UC nr 472); 1411 bp chełm. zatwierdza nadanie na rzecz ołtarza w kościele Ś. Ducha (UC nr 473); 1414 straty woj. kl. na 7000 grz. (Br. 156); 1415 po spaleniu kl. benedyktynki przeniosły się do szpitala Ś. Ducha (UC nr 489); 1415 uposażenie kl. (UC nr 490); 1415 w. m. Michał Küchmeister akceptuje połączenie kl. bened. ze szpitalem Ś. Ducha i określa uposażenie (UC nr 490); 1416 arcybp ryski przyznaje odpust zakonnicom, które budują swój kl. przy szpitalu Ś. Ducha (UC nr 491); 1417 w. m. Michał Kűchmeister dodatkowo uposaża kl. (UC nr 503); 1425 budowa kl. spalonego 1414 (UC nr 530).

Kościół i szpital Ś. Jerzego, kościół Ś. Wawrzyńca: Ok. 1260 bp chełm. Heidenreich konsekrował kościół szpitalny położony na zewnątrz murów Starego M. (SRP 1, 126); 1340 rada Starego M. oznajmia, że otrzymała 180 grz. od Heilmanna Drybecher na potrzeby kościoła i szpitala Ś. Jerzego; przeznacza rocznie 8 grz. na potrzeby kościoła i szpitala oraz utrzymanie kapłana (PrU 3/1, nr 325); 1350 Gertruda v. Allen przekazuje radzie 15 grz. na utrzymanie wikariusza przy kościele Ś. Jerzego (UC nr 295); 1350 rada potwierdza nadanie Gertrudy; kościół Ś. Jerzego stoi obok Bramy Chełmińskiej k. kościoła Ś. Wawrzyńca (PrU 4, nr 537); 1414 straty woj. kościoła Ś. Jerzego i Ś. Wawrzyńca na 700 grz. pruskich (Br. 156).

1252 Sambor II pom. zwalnia mieszcz. tor. od opłat celnych na swoim teryt. (PrU 1/1, nr 258); 1276 mistrz kraj. Konrad v. Thierberg rozstrzyga spór między Starym i Nowym M. (PrU 1/2, nr 342); 1347 w. m. Henryk Dusemer odracza spór między Starym i Nowym M. o przyw. aż do swego przyjazdu do T. (PrU 4, nr 162); 1350 rada Starego M. skarży się do w. m. Henryka Dusemera na bezprawia komt. tor. (PrU 4, nr 1350); po 15 VII 1410 miasto, a potem zamek, okresowo w rękach polskich, star. Wincenty z Granowa (SRP 3, 320; Długosz 4, s. 80); 1414 straty woj. Starego M. w czynszu 600 grz., z tytułu pełnionej służby – 4000 grz. pruskich; Nowego M. – 6000 grz. (Br. 156); 1440 T. wśród inicjatorów i założycieli Związku Pruskiego (AST 2, 175); 7-8 II 1454 oblężenie i zdobycie zamku Zak. (AST 4, 314, 315, 319, 320); 28 V 1454 T. składa Kazimierzowi Jag. przysięgę wierności w czasie pobytu króla w m. (AST 4, 413; UC nr 614); 1454-66 T. daje poważny wkład w wojnę 13-letnią z Zak. (I. Janosz-Biskupowa, Rola Torunia, 1956).

Handel. Domy kupieckie Starego M. 2. poł. XIII-XV w. kontakty handlowe m. z Rusią, Polską, Flandrią, Anglią; przynależność do Hanzy; zwolnienia celne, przyw., zakres i wysokość obrotu, drogi, komora celna (Koczy³L. Koczy, Dzieje wewnętrzne Torunia do roku 1793, Toruń 1933 44 n.); 1259 wicemistrz kraj. Gerhard v. Hirzberg zezwala mieszcz. Starego M. T. zbudować dom kupiecki w zamian za zrzeczenie się pr. do mł. Trzeporz (Prepus) (PrU 1/2, nr 75); 1279 mistrz kraj. Konrad v. Feuchtwangen zezwala Staremu M. wybudować wagę k. domu kupieckiego (PrU 1/2, nr 377); 1309 Stare M. otrzymuje pr. zbudowania 4 schodów w domu kupieckim (PrU 1/2, nr 909); 1343 w. m. Ludolf Kőnig zezwala Staremu M. wybudować ławy wokół ratusza (BK 2, 112); 1393 w. m. Konrad Wallenrod zezwala na wybudowanie w Starym M. nowego ratusza (CBPr. 4, nr 117).

Mury miejskie. Ok. 1260 kaplica na zewnątrz murów Starego M. (SRP 1, 126); 1262 baszta należąca do murów Starego M. (Pr U 1/2, nr 156); 1293 mistrz kraj. Meinhard v. Kwerfurt rozstrzyga spór Starego M. z Nowym o kl. dominikanów (Pr U 1/2, nr 610).

Nowe Miasto

1264 nova civitas apud antiquam civitatem T. (Pr U 1/2, nr 225); 1276 posiadłości miejskie ciągną się od villa Polonicalis(?) prosto do stóp góry i starej drogi dobrzyńskiej (Pr U 1/2, nr 342).

1264 mistrz kraj. Ludwik v. Baldersheim nadaje Nowemu M. pr. Starego w odniesieniu do rybołówstwa, rzeźnictwa, kupna i sprzedaży z wyjątkiem domu kupieckiego i ław rzeźniczych (Pr U 1/2, nr 225); 1347 w. m. Henryk Dusemer żąda od Nowego M. spłaty czynszu z domów i placów: 1 dom płaci 6 pruskich fenygów, z 1/2 domu 3 den., co wynosi łącznie 7 wiard., które mają być przekazane do zamku (Pr U 4, nr 265); 1347 Nowe M. płaci czynszu 3 grz. mniej 9 szk. oraz 18 grz. i 1 wiard. (Pr U 4, nr 276); 1437-38 Nowe M. płaci Zak. 50 grz. czynszu (GZ 93).

1266 w. m. Anno v. Sangershausen nadaje Nowemu M. wszystkie pr. i wolności Starego M. (Pr U 1/2, nr 254); 1347 udział Nowego M. w przyw. tor. (Pr U 4, nr 276); 1351 udział Nowego M. w przyw. miejskich T. (PrU 4, nr 717); 1361 w. m. Winrych v. Kniprode potwierdza przyw. Nowego M., przenosząc je na kaplicę Ś. Katarzyny zbudowaną na zewnątrz m. (UC nr 306).

Kościół par. Ś. Jakuba: 1309 bp chełm. Herman kładzie kamień węgielny pod budowę kościoła (UC nr 163); 1345 kl. cysterek opiekuje się szkołą przy kościele Ś. Jakuba (UC nr 281); 1505 król Aleksander przekazuje miastu patr. nad kościołem (UC nr 770).

Klasztor dominikanów i kościół Ś. Mikołaja: 1263 w. m. Anno v. Sangerhausen nadaje kl. plac nad strumieniem wiodącym do mł. (Pr U 1/2, nr 197); 1264 tenże w. m. nadaje kl. plac w par. tor. i pr. osiedlenia się w m., jednak niezbyt blisko zamku (PrU 1/2, nr 219); 1265 bp chełm. Fryderyk wystawia list odpustowy dla udzielających pomocy przy budowie kościoła dominikanów (PrU 1/2, nr 233); 1269 mistrz kraj. Ludwik v. Baldersheim obiecuje kl. dominikanów powiększenie darowanej bramy po obwarowaniu Nowego M. (PrU 1/2, nr 288); 1297 Mikołaj przeor kl. (PrU 1/2, 673); 1343 bp sambijski Jan udziela 40-dniowego odpustu odwiedzającym ołtarz Ś. Augustyna w kościele dominikanów (PrU 3/2, nr 603); 1409 Gunthir Wormenit zapisuje kościołowi 1 grz. czynszu (Semrau, „Mitt.” 38, nr 21).

Kaplica Ś. Katarzyny: 1360 w. m. Winrych v. Kniprode zatwierdza przyw. Nowego M., przenosząc je na kaplicę Ś. Katarzyny zbudowaną na zewnątrz m. (UC nr 306); 1360 Piotr Schulemeystir ofiarował 10 grz. czynszu na utrzymanie kapelana przy kaplicy (UC nr 307); 1394 Jakub Jungehannus ofiarował kościołowi 3 grz. (Semrau, „Mitt.”, 38, nr 14).

1276, 1347 spory między Starym i Nowym M. – zob. Stare M.; 1347 skarga Nowego M. do w. m. w sprawie łamania przyw. przez Stare M. (PrU 4, nr 165); po 15 VII 1410 m. okresowo w rękach polskich (SRP 3, 320); 1414 straty woj. m. na 6000 grz. (Br. 156).

Handel. Dom kupiecki: 1303 mistrz kraj. Konrad Sack potwierdza i poszerza przyw. Nowego M., dot. między in. domu kupieckiego (PrU 1/2, nr 797); 1347 w. m. Henryk Dusemer zezwala Nowemu M. wybudować dom kupiecki; dokonuje też podziału czynszu: 2/3 dochodu otrzymuje m., a 1/3 Zak.; budowę ma podjąć Nowe M. na własny koszt (PrU 4, nr 266).

Mury miejskie: 1266 budowa murów Nowego M.; brama darowana kl. dominikanów (PrU 1/2, nr 288); 1338 rada Nowego M. uzyskała za pośrednictwem komtura Aleksandra v. Kornre przyrzeczenie rady Starego M. w sprawie budowy murów miejskich (PrU 3/1, nr 207).

Połączenie Starego M. z Nowym M.: 1454-7 połączenie w jedną całość pod zwierzchnictwem rady Starego M.; potwierdzenie król. (AST 4, nr 189, 193, 385); 1457 główny przyw. Kazimierza Jag. dla T.; pr. składu i pr. bicia monety (AST 4, nr 385, 387).

19 X 1466 zawarcie traktatu pokojowego w T.; T. wraca na stałe do Polski (Stv. 2, nr 403); 19 II 1473 przyszedł tu na świat Mikołaj Kopernik (L. A. Birkenmajer⁴L. A. Birkenmajer, Mikołaj Kopernik, Kraków 1900 656); 1570 teryt. m., par. T. (ŹD 65, 308; Bi. 47, 85).

Zamek krzyżacki: 1255 bp samb. Henryk dokonuje zapisu na budowę wieży i murów zamku tor. (PrU 1/1, nr 309); 1263 bp warm. Anselm wystawia list odpustowy dla pomagających w budowie kaplicy zamkowej (PrU 1/2, nr 195); 1324 w. m. Werner v. Orseln transumuje wspomniany dokument bpa samb. Henryka z 1255 (Pr U 2/2, nr 479); zamek rozbudowany w XIV w., zburzony 1454 (J. Frycz, Zamek krzyż, w Toruniu, „Rocz. Muz. w Toruniu”, t. 1: 1963, z. 3, 79-97).

Bibliografia historii Pomorza, „Zap. Hist.”, 1958 i n.; Chmarzyński G., Toruń dawny i dzisiejszy, Toruń 1933; Dzieje Torunia, Toruń 1933; Gąsiorowski S., Prace konserwatorskie w l. 1953-61 (Ratusz staromiejski), „Rocz. Muz. w Toruniu”, t, 1:1962, z. 1, 7-73; Herbst S., Toruńskie cechy rzemieślnicze. Zarys przeszłości, Toruń 1933; Wermke E., Bibliographie, także dodatki.