1246 kop. XIV, XV w. Copanca, Copanicza (MPHn. 8, 90-91; MPH 2, 564). 1247 wzm. z XV w. Copanicza (DH 2, 311), 1299 Copanica (DBL nr 43), 1319 kop. Kopanitz, 1326 kop. XVI w. Copanitcz (MPH 3, 571), 1338 kop. Copanycza (Wp. 2 nr 1188; MS 4/3 supplement 132); 1394 kop. XVI w. Kopanicz (Wp. 3 nr 1947), 1396 or. Kopanicza (Lek. 1 nr 2228); 1406 Copanicza (KoścZ 3, 27); 1408 Coppanicza (AC 2 nr 593); 1423 Copanicze (WR 3 nr 1004), gród i tenuta (dzierżawa) król, ok. 15 km na SWW od Wolsztyna [przyjmujemy, że gród i ośrodek tenuty znajdował się k. wsi Kopanica Wielka].

1. 1246-a. 2 III 1333 [data śmierci króla Władysława Łok.] K. w posiadaniu książąt śląskich →. p. 3A; później w Polsce.

2. 1423-1581 komora celna w K.: 1423 wzm. o cle → p. 3B; 1487 wzm. o dochodach z cła → p. 3B; 1524 Zygmunt [St.] wymienia komory celne na gran. Wlkp. i Śląska: Paradyż, Zbąszyń, Babimost, K., Wschowa i Sulmierzyce [pow. kal.]; star. wschowski strzeże ich i cła pobiera (CMP nr 151); 1581 zamknięcie drogi k. Chwalimia zubaża dochody komory celnej w K. → niżej p. 2.

1436 Michał Jarogniewski zapowiada pożytki dz. Jaromierz i lasu (indago) od [strugi?] Siekierki aż po jeziora Kopanickie¹Nie wiadomo, czy ta zbiorowa nazwa odnosi się do grupy jezior, które znajdują się 2,5 km na N od K. i ciągną się na N ku Zbąszyniowi. Dziś jedno z tych jezior najbardziej wysunięte na S [najbliższe K.] nosi nazwę Jez. Kopanickie. Nie wiemy, czy to nazwa historyczna. U Gilly'ego podano niejasną nazwę Bichusch-See (KoścZ 11, 248v).

1437 gran. → Kopanicy Wielkiej z Chwalimiem (Obra B 3 s. 295, 304).

1438-1582 gran. K. z Jaromierzem: 1438 Zygmunt Korzbok tenut. z C. zawiera ugodę polubowną z Michałem z Jarogniewic w sprawie gran. między m. król. C. a Jaromierzem (KoścZ 12, 97); 1449wzm. 1653 gran. m. K. z Jaromierzem (Obra B 3, 295); 1540 woźny sąd. składa relacje o wizji gran. między m. król. C. a wsiami → Jaromierz [tu pełny opis gran., cz. II s. 38], Żodyń, Nieborza i Wojciechowo (KoścG 8, 431); 1554 postępowanie sąd. w sprawie gran. z → Jaromierzem (KoścG 10, 325-328); 1556 sąd ziemski zatwierdza gran. C. z Jaromierzem oznaczoną 60 kopcami; gran. ta biegnie od Obrzycy [na N], przecina Obrę i dochodzi do gran. (KoścZ 14, 3); 1561 pał wbity w Obrzycy oznacza narożnik Jaromierza [opust. Uścia], Kargowy i król. K. → Jaromierz (KoścZ 57, 369); 1562 postępowanie sąd. w sprawie gran. między → Jaromierzem a Kargowa; [Żychlińscy włączyli cz. gruntu król. do Kargowy, stąd opisy granic w różnych punktach pokazują narożnik K., Kargowy i Jaromierza czyli opust. Uścia (KoścZ 58, 119bv; KoścG 15, 117v-118v); 1582 kopiec narożny Kargowy stoi za Bardziną Łąką, a w rz. [Obrzycy] są 2 pale; [te trzy punkty] to narożnik Kargowy, Uścia [nal. do Jaromierza] i K.; Jan Kuklinowski tenut. z K. powołując się na wcześniejsze rozgraniczenia komisarzy król. pokazuje gran. → Jaromierz (KoścZ 67, 555-556).

1444 [Mik.] Rudzki [tenut. w K.] przeszkodził w rozgraniczeniu dokonywanym przez komisarzy król. między stwem bab. a wsiami Krampsko [Nowe] i Chwalim, gdzie usypano 40 kopców, oraz między Chwalimiem a C; gdy komisarze król. mieli usypać 5 kopców [między Chwalimiem a K.] zaufani słudzy (familiares) Rudzkiego z kuszami (cum apprehensis balistis) nie dopuścili do ich usypania (KoścZ 14, 482).

1494 ugoda dot. granicy z Kolskiem w ks. głog.: Florian z Żychlina, Abraham z Kiebłowa i Mikołaj z Jaromierza mają posiadać jez. Orchowo Wielkie [obecnie Jez. Rudzkie] i jez. Orchowo Małe, a Jan Kotowicz z Kolska jaz między ml. w Kolsku a jez. Orchowo Małe (Reces 14-16).

1542-1603 gran. K. z Kargowa, → Dźwinne ostrów i las; 1542 Piotr Opaliński tenut. z K. pozywa Jana Żychlińskiego z Kargowy o zajęcie boru Dźwinne (KoścZ 26, 445, dawniej 351); 1543 woźny sąd. zeznaje, że widział ślady po ściętych drzewach na ostrowie „alias na plaskatym grądzie” w K. (KoścG 8, 550v); 1546 tenże Piotr Opaliński pozywa Stan. Żychlińskiego s. zm. Jana o zajęcie boru i ostrowu Dźwinne, zbudowanie jazów na odnodze oberskiej [na rz. Obrzycy] oraz zajęcie 4 barci nad jez. Linie (KoścZ 27 k. 133v-135, 183-184. dawniej 259-262, 356-358); 1562 gran. K. z Kargowa przebiega za ostrowem Dźwinne [tzn. Żychliński włączył ten ostrów do Kargowy] (KoścG 15, 40v-42v); 1565 opis gran. → Dźwinne (KoścG 17, 46); 1565 relacja woźnego o gran. K. z Kargowa: gran. ta biegnie od strugi, która dzieli pola obu tych osad, przechodzi kolejno k. ostrowów zw. Brzozy Ostrów i → Kargowa Stara, potem przez kopiec na „plaskatym grądzie” k. ostrowu Dźwinne i idzie dalej do Bardzinej Łąki [nad Obrzycą] (KoścG 17, 46); 1581 c. d. sporu o → Dźwinne; świadkowie Stan. Żychlińskiego zeznają, że ojciec jego Jan wykupił ten ostrów z tenuty K.; Żychliński pozywa Jana Kuklinowskiego tenut. w K. o to, że wegnał 60 świń na ostrów Dźwinne i wypasł żołędzie, a ludzie z K. popsuli drogę i jazy nal. do Kargowy (KoścG 35, 64v-67); 1581 relacja woźnego o zeznaniach świadków z Babimostu: Jan Żychliński [zm. ok. 1546 r.] i jego s. Stanisław, gdy okresowo dzierżawili K. od tenutariuszy zmieniali gran. Kargowy na niekorzyść dóbr król. K. i rozorali niektóre kopce gran. etc. → Dźwinne; Żychliński „zakopał” drogę z Klinie [na Śląsku] do Chwalimia, przez co komora celna w K. traci dochód z cła (KoścG 35, 300v-303, o cle s. 302); 1588 Kuklinowski [tenut. z K.] pokazuje gran. między K. a Kargowa począwszy od Bardzinej Łąki i powołuje się na reces gran. króla Jana Olbrachta z 1494 r. (KoścG 42, 363); 1603 Stan. Złotkowski tenut. w K. powołując się na świadectwo b. tenut. Kuklinowskiego zeznaje, że Dźwinne należy do K. (KoścZ 89, 126).

1558 droga z m. K. do Wolsztyna; przy tej drodze stoją kopce narożne wsi: Kijakowo. Siedlec i Powodowo (KoścG 12, 120v).

3A. Własn. książęca, później król.; gród.

1246 Bolesław Rogatka ks. śląski wszedł z wojskiem do Wielkopolski i wybudował gród C. nad rz. Obrą; Przemysł I i Bolesław Pob. zawarli z nim ugodę i oddali mu Santok, Międzyrzecz i Zbąszyń²DA VII/VIII, 60 podaje tę wiadomość pod r. 1247 i dodaje, że po zawarciu ugody zamek w K. zburzono. Podobną tradycję o zburzeniu zamku Bolesława Łysego (Rogatki) w K. notuje LWK 1628/32 1 s. 76 (MPHn. 8. 90-91: MPHn. 6 s. 9 nr 48 [tu gród nad Obrą bez nazwy]).

1299 komes Tomasz s. zm. Dzierżykraja z K.³Skompilowany przez W. Kętrzyńskiego nekrolog MPH 5 s. 609, 628 cytuje tę wiadomość pod r. 1249, lecz w MPHn. 9/2 w ogóle brak tej informacji, daje klasztorowi bened. w Lubiniu wieś Popino [= Popowo w par. Wonieść?] (DBL nr 43).

1319 Henryk i Przemek książęta głog. zawierają ugodę o zamianie dóbr z Waldemarem margr. brand. i w ramach tej ugody oddają mu swe ziemie począwszy od grodu K. [i dalej na NW; wskutek śmierci Waldemara, która nastąpiła w kilka dni po tej ugodzie, zdaje się, że jej postanowienia nie weszły w życie] (Wp. 2 nr 1012).

1329 Henryk ks. Śląska i Głogowa [ks. żagański] oznajmia, że wszystkie swe posiadłości, w tym m. in. K. otrzymuje jako lenno od Jana [Luksemburskiego] króla Czech (Wp. 2 nr 1099; MPH 3, 571).

1338 Kazimierz [W.] biorąc pod uwagę zasługi oddane niegdyś przez Przybysława Borkowica wdę pozn. Władysławowi Łokietkowi, zwłaszcza przy odzyskaniu grodów Zbąszynia, Przeprostyni i C, nadaje Maćkowi Borkowicowi s. Przybysława dobra Koźmin [pow. pyzdr.] (Wp. 2 nr 1188; MS 4/3 supplement 132).

1406 zamek (castrum) w C. → p. 3B.

1474 Jan ks. żagański wspomagany pieniężnie przez Macieja [Korwina] króla węg. napadł na ziemie wsch., a potem stojąc pod Głogowem napadał na ziemie wlkp., m. in. oblegał warownię (municio) K.⁴DH pisze, że wspomn. ks. Jan poparzył się przy oblężeniu K. tak, że już potem nie odzyskał zdrowia. In. źródła umieszczają to wydarzenie w Kębłowie (→ Kiebłowo m. p. 6 i przyp. 5) albo we Wschowie (Rozbiór krytyczny Annalium Poloniae Jana Długosza z lat 1445-1480, Wrocław 1965, t. 2, s. 319); K. Jasiński przyjął wersję, która umieszcza to wydarzenie w Kębłowie (PSB 10, 426) (DH 5, 605-606).

1487 zamek (castrum seu fortalicium) C. → p. 3B.

3B. Własn. król.: tenuta C.;

1394-1406 komes Bernard Wierusz wydaje w swym zamku K. dok. dot. sołectwa w Wąchabnie (Wp. 3 nr 1947); 1396 tenże? Wierusz pozwany przez Andrzeja [Blosa] z Chobienic o to, że napadł na Chobienice z 7 panoszami (domicelli) i 60 kmieciami (Lek. 1 nr 2227, 2228); 1400 tenże? Wierusz pozwany przez Agnieszkę Komorowską [z niezident. Komorowa] o 4/7 jez. Białokosz oraz 1/7 ryb i in. dóbr (Lek. 2 nr 2474); 1406-07 tenże? Wierusz z C. z ż. toczy spór z Wichną wd. po [Świętosławie] kaszt. kal. i jej ss. Borkiem i Maćkiem [z Grodziska Wlkp.] o 500 kóp gr (KoścZ 3 k. 27v, 56v).

1423-38 Zygmunt Korzbok tenut. w C: 1423 pan Zygmunt [już tenut.?] z C. dowodzi przy pomocy świadków, że jego towarzysze zabrali Stopie z Jaromierza i osobie o niezn. imieniu ze Sławy [na Śląsku] konia i achtel piwa, ponieważ „przekradziono cło” [może usiłowali oni coś przemycić bez płacenia cła?] (WR 3 nr 1004); 1433 tenże zapowiada sąsiadom i obcym swoje dziedziny Zielęcin, Lechowo i Gnin [wszystkie wsie k. Grodziska Wlkp.] oraz [jako tenut.?] zapowiada C; zapowiedź ma być ogłoszona w sądzie król., na rynku i w kościele par. (KoścZ 10, 157); 1438 tenże tenut. w C. → p. 2.

1443-45 Mik. Rudzki [z Rudek k. Ostroroga] tenut. w C, pisarz ziemski pozn. (GStar. 45; GUrz. A 248; KoścZ 12 k. 97, 287, 482, 496); 1444 tenże → p. 2.

1462 Wojc. Jarogniewski jako tenut. C. bierze udział w sporze o dok. erekcyjny par. C, → Kopanica miasto p. 5; 1487 Elżbieta wd. po Andrzeju Jaromirskim [s. Wojciecha?] przenosi swą oprawę z 1/2 Jaromierza i sum zapisanych na K. na Zakrzewo i Godziszewo [obie wsie k. Zbąszynia] (PG 10, 70v).

1467-74 Jan s. Niemierzy niegdyś z Lubosza, tenut. w C. (PG 7, 48; PG 9, 10); 1474 Jan i Piotr, [ss.] Niemierzy, z K. (PG 9, 15v); 1483 Piotr Kopanicki z Mościejewa z ż. Barbarą z Wrześni [pow. gnieźn.] (PG 9, 181); 1480 Barbara c. Jana Niemierzy Kopanickiego i jej matka Katarzyna wd. po Janie → niżej.

1479 Kazimierz [Jag.] zapisuje Florianowi z Żychlina [w pow. kon.] swemu dworzaninowi (curiensis) 100 grz. na m. C. i wsiach [nal. do tenuty] (MS 4/3 supplement nr 1077); 1480 Barbara c. zm. Jana [s.] Niemierzy Kopanickiego, ż. Floriana z Żychlina, daje w dożywocie swej matce Katarzynie wd. po Janie Kopanickim Kargowę i 1/4 łąk we wsi Chwalim [obie te wsie były własnością Żychlińskich] (PG 9, 121v).

1479-94 Florian z Żychlina tenut. w C. (GStar. 45): 1479 → wyżej; 1479 Kazimierz [Jag.] zapisuje [niezn. osobie] 50 grz. na tychże dobrach⁵LWK 1628/32 1 s. 77 wspomina o 5 dok. tego króla z zapisami sum na C (MS 1 nr 1513); 1487 tenże tenut. zamku (castrum seu fortalicium) C. dokonuje zamiany z Janem opatem [cyst.] z Obry: daje opatowi 1/2 cz. jez. [Tuchola] i 40 grz., które opat ma sobie wybrać w ciągu 4 1. z cła tenuty kopanickiej, a otrzymuje w zamian 1/2 Chwalimia nal. do kl. w Obrze (Obra B 3, 226-227; PG 10, 75); 1493 król Jan Olbracht poświadcza, że Florian z Żychlina podkomorzy brzeski powtórnie zapisuje ż. Barbarze 500 grz. [oprawy] na C, Wielkiej Wsi, Małej Wsi [→ Kopanica Wielka i → Kopanica Mała] i Wąchabnie; Barbara kasuje wcześniejszy dok. dot. jej [oprawy] (MS 2 nr 193, 213).

1505-08 Barbara wd. po Florianie z Żychlina z ss. Wojciechem, Janem i Jerzym [Żychlińskimi alias Kopanickimi] dziedzicząc tenutę kopanicką po ojcu odmawia pr. do dysponowania tą tenutą swemu zm. mężowi Florianowi i prowadzi proces z opatem z Obry o jez. oddane opatowi z 1487 r., → wyżej; proces ten kończy się unieważnieniem zamiany z 1487 r., → Chwalim cz. I s. 234 (Obra B 3 234-243; ACC 84, 183v).

1507 [Stan.] Kopanicki alias Myliński [z Mylina, drugi mąż Barbary Kopanickiej] pozwany przez Wilhelma zakonnika z Obry, komendarza w Krampsku [Nowym] o to, że zabrał 1 achtel (hactuale) piwa wartości 1 zł reńskiego; sołtys z Krampska [Nowego?] wiózł to piwo z Sulechowa (DepTest. IV 37); 1509 Zygmunt [St.] zezwala Barbarze tenutariuszce (tenutaria) dóbr: m. C., Wielka Wieś, Mała Wieś i Wąchabno na zapisanie sum, które ma ona na tych dobrach, swemu [drugiemu] mężowi Stanisławowi z Mylina (MS 4/1 nr 597).

1513 Zygmunt [St.] zatwierdza podział dóbr między braćmi Wojciechem i Janem z Żychlina; przedmiotem podziału były dobra ojczyste Kargowa i [1/2] Chwalimia oraz królewskie: m. C, Wąchabno, Wielka Wieś i Mała Wieś (MS 4/2 nr 10451); 1515 tenże król wyraża zgodę, aby Jan Kopanicki z Kargowy [s. Floriana] tenut. kopanicki oddał [swemu szwagrowi → niżej] (gener!) Jakubowi Padniewskiemu wieś Wąchabno w zastaw (MS 4/1 nr 2526); 1517 Jan Kopanicki daje w działach siostrze swej Annie, ż. Jakuba Padniewskiego, całe Wąchabno i 1/4 jez. Białokosz z dóbr król. Kopanica oraz 1/2 Chwalimia bez łąki zw. Wielka Łąka [z dóbr ojczystych]; jest to przypadająca na Annę część spadku po ojcu i matce wartości 850 zł węg.; Jan będzie łowił niewodem na jeż. Wąchabienko w Wąchabnie 4 razy w roku (2 razy w jesieni i 2 razy pod lodem) i Anna będzie korzystała z tych ryb (KoścZ 19, 59); 1517 tenże pozwany przez wspomn. Siostrę Annę o to, że zajął 1/4 jez. Białokosz, która do niej należała; Jakub Padniewski i Jan Kopanicki postanawiają podzielić jez. Białokosz na 4 cz. przy pomocy rozjemców i losowaniem zadecydować, która cz. przypadnie Annie; wspomn. Anna zawiera ugodę z bratem Janem, że należy do niej wieś król. Wąchabno oraz 1/4 jez. Białokosz czyli toń zw. Skomiały (PG 69 k. 471, 473v): 1517 tenże zapisuje czynsz Grzegorzowi altaryście w Grodzisku [Wlkp.] na całej Kargowie (PG 15, 173).

1519 Zygmunt [St.] na prośbę abpa Jana z Łaska wyraża zgodę, aby Jan Kopanicki zapisał wspomn. siostrze Annie 850 zł węg. na wsi Wąchabno nal. do m. [tenuty] K. i na jeż. Białokosz oraz na dobrach dziedz. Chwalim (MS 4/1 nr 3147); 1519 tenże król zezwala, aby wspomn. Jan Kopanicki trzymał dożywotnio tenutę m. C. wraz z nal. do niej wsiami (MS 4/2 nr 12225); 1522 tenże Jan Kopanicki sprzedaje z zastrz. pr. odkupu za 100 zł pol. swą cz. jez. Orchowo Wielkie liczącą 6 toni niewodowych [obecnie jez. Rudzieńskie] w borze zw. Kiebłowski Bór Mik. Potulickiemu kaszt. rogoz. [mężowi Małg. Kiebłowskiej] (PG 15, 481v); 1534 tenże? Jan Żychliński tenut. z K. daje z zastrzeżeniem odkupu swym dzieciom Stanisławowi i Annie zrodzonym z pienyszej ż. Zofii Strykowskiej wieś Kargowę tytułem należnego im majątku po matce, która miała zapisaną oprawę 1000 zł na m. K. i wsiach przyległych, a ponadto daje wieczyście c. Annie 500 zł na Kargowie (PG 16, 672); 1535 tenże nabywa z zastrz. pr. odkupu wieś Czerniec albo Nową Wieś w pow. kon. za 300 zł od braci Jakuba i Stanisława z Ostroroga (PG 16, 756v); 1535 Zygmunt [St.] zezwala Kopańskiemu [sic!; temuż Janowi, czyjego synowi?] oprawić posag i wiano ż. Małgorzaty na wsi [tenucie] C. (MS 4/3 nr 17 889).

1540 Zygmunt [St.] zezwala Piotrowi Opalińskiemu kaszt. gnieźn., ochmistrzowi dworu młodego króla [Zygmunta Augusta] i star. olsztyńskiemu i kośc. na wykup m. K. z rąk [Jana] Kopanickiego z Żychlina (MS 4/3 nr 20 395); 1541 tenże król zwraca się do Jana i Wacława Zarembów oraz Jana Iwieńskiego, aby wypłacili [z podatków województw wlkp.?] sumę, która została zapisana [Florianowi Żychlińskiemu] przez króla Kazimierza [W.] na dobrach C. (MS 4/3 nr 20505); 1541 tenże król nadaje dobra C. temuż Piotrowi Opalińskiemu w dożywocie (MS 4/3 nr 20 532).

1581, 1588 Jan Kuklinowski tenut. w K. → p. 2; 1591 tenże tenut. wK.→ Kopanica miasto p. 5 r. 1603; 1603 Stan. Złotkowski tenut. w K. → p. 2.

8. XIII w. i później ? gród znany ze źródeł historycznych (→ p. 3 A), grodzisko dziś niezn. (Kowalenko 236-237; Hensel 3, 115).