KRZYWIŃ

1181 fals. po 1231 fals. 1258 Crivin (DBL nr 1), 1237 civitas Crivinensis (Wp. 1 nr 205), 1257 or. Crywin (Wp. 1 nr 353), 1270 trans. 1353 Crzivin (Wp. 1 nr 441), 1278 Criuin (DBL nr 36), 1282 Crzywyn (Wp. 1 nr 506), 1375 Krzywyn (Wp. 3 nr 1720), 1391 Criwin (Wp. 3 nr 1914), 1395 Criwino (Lek. 2 nr 1754), 1396 Czriwin (Lek. 2 nr 1948), 1399 Krziwin (Lek. 2 nr 2394), 1400 Krzywin (Lek. 2 nr 2491), 1515 Krsywyn (Theiner 2, 395), miasto nad Obr¹ 18 km na SE od Kościana.

1. 1181 (fals. po 1231), 1258 pr. targowe (ius forense) w C.? → p. 4A; 1237 or. civitas Crivinensis [dok. dot. → Grodziska k. K.] (Wp. 1 nr 205; DBL nr 7); 1257 or., 1262 or. wieś C.!, m. C.! → p. 4A; 1270 n. miasto (civitas) → p. 4A; 1278 (recte 1298?, Matuszewski Imm. 489] castrum C. → p. 6A (Wp. 1 nr 177); 1382, 1394, 1397 n. miasto (oppidum) → p. 4A, → p. 2B, → p. 4B (Wp. 3 nr 1805; DBL nr 123, 124).

1242? n. → Krzywiń opole; 1242 n. → Krzywin kasztelania; 1312 → Krzywiń dystrykt.

1407 n. pow. kośc. (DBL nr 130); 1282 n. par własna (Wp. nr 306); 1510 dek. Kościan (LBP 108).

2A. Otoczenie m. K. w świetle dokumentów wójtowskich i miejskich:

1375 – a. 1534 w przywilejach wójtowskich [→ p. 4Bb]: 1375 jezioro; 2 ł. wielkie wójtowskie leżą k. cmentarza za miastem; łąki: jedna koło młyna [wodnego], a druga przy gran. z Jerką; 1386 zamiast ról poprzednio posiadanych wójt otrzymuje nowe role poniżej drogi z Nowego Dworu do C. (na lewo od tej drogi¹Określenie „na lewo od drogi z Nowego Dworu do K.” oznacza, że grunty wójta leżą na S od tej drogi; z późniejszych przekazów wynika, że leżały one na N od wspomn. drogi, należy więc przyjąć, że określenia „na lewo” od drogi użyto tu, biorąc za punkt obserwacji miasto K), od wzgórza Kliszowa (→ Kliszewo) [w pobliżu wsi Nowy Dwór] aż do ról mieszczan z C.; tamże ma sobie urządzić łąki, otrzymuje też ogród między mł. opackim a m. C.; 1456 łany wielkie wójtowskie leżą między rolami mieszczan a Marzyszewem; od Marzyszewa oddziela je droga do Zbęch; łany ciągną się od tej drogi do jeziora opackiego w C. i do rowu, który płynie z tego jeziora do mł. Falkmyn i do strugi (struga ta płynie do → Czarnego Brodu [który znajduje się w pobliżu Obry]); wójt ma pr. korzystać z łąk i gajów położonych za rowem aż. do gran. z Kuszkowem; wójt posiada ponadto folw. (allodium) na prawo od drogi do Lubinia (nie wymieniony w poprzednim zaginionym przyw.); 1456 wójt posiada folw. za miastem, gdzie trzyma swoje konie; rola naprzeciw brodu zw. Czarny Bród; 1510 wójt sprzedaje z zastrz. pr. odkupu 15 zagonów roli ciągnących się od rz. Obry do gaju Kliszewka (→ Kliszewo); a. 1534 wójtostwo Brylewskich posiadało jezioro (→ p. 4Bb: cz. I wójtostwa).

1378-1504 w przywilejach wójtowskich [cz. II, → p. 4Bb]: 1378 mł. wójtowski sprzedany opatowi lub. leżał powyżej m. C. nad rz. Obrą na prawo od drogi do Gostynia; 1397 2 łany wielkie leżą między Marzyszewem a rolami mieszczan, ciągną się do Czarnego Brodu w pobliżu rz. Obry; na swoją siedzibę (mansio) wójt otrzymuje plac w pobliżu bramy [miejskiej], gdzie się idzie do Lubinia, po lewej stronie [drogi]; 1436 wójt posiada role, łąki i jezioro; 1504 wójtowie sprzedają jezioro i wodę [strugę?, rów?] położone na lewo od drogi do Lubinia (→ p. 4Bb: wójtostwo II).

1382, 1447 przywileje miejskie: 1382 mieszczanie mają pr. zakładać ogrody między rz. Obrą a gran. miasta, a także na ostrowach [na terenach położonych między rozlewiskami rz. Obry?]; 1447 m. K. otrzymuje rz. Obrę od Czarnego Brodu aż do strugi (torrens) zw. Spławnia²Czarny Bród leżał zapewne na przecięciu strugi bez nazwy, która płynąc od Bieżyna i Zbęch wpadała do Obry 1,5 km na NW od K., z drogą z K. do Kopaszewa i Kościana lub z drogą do Świńca (Gilly). Spławnia to zapewne prawy dopływ Obry, płynący od strony Lubinia i wpadający do Obry ok. 2 km na SE od Krzywinia (Gilly) z wyłączeniem stawu przy nowym mł. opackim oraz ostrowów położonych w jego sąsiedztwie; m. K. otrzymuje od opata 2 przedmieścia położone z 2 stron miasta i pr. pobierania z nich czynszów na naprawę miasta; rów za bramą [miejską] w kierunku Śremu: opat zezwala na budowę sadzawki na nim (→ p. 4A).

1378-1585 drogi z K.: 1378, 1523 do Gostynia (→ p. 2B; Lub. C 27 nr 1; Lub. C 38, 98); 1386 do Nowego Dworu (DBL nr 115); 1397, 1497 do Lubinia (DBL nr 124, tylko w kopii; → p. 3B); 1442 do Kościana → p. 2B; → niżej: bramy na drogach wylotowych z K.

1585 przez K. biegnie droga do Wrocławia, Głogowa i in. osad na Śląsku [droga ta prowadzi przez mł. Zalas] (→ p. 4A i przyp. 5); 1613 nowa grobla → p. 4A.

1397-1526 bramy miejskie³Bramy te nie miały w K. stałych nazw. Tę samą bramę nazywano „bramą w kierunku Kościana” lub „bramą w kierunku Śremu”; drogi do tych miast rozchodziły się dopiero za miastem: jedna prowadziła przez Kopaszewo do Kościana, a druga przez Jerkę i Dalewo do Śremu. Podobnie tej samej bramy dotyczą określenia „brama przed brodem” i „brama w kierunku Osiecznej”. W księgach miejskich m. K. drogę wychodzącą z tej bramy nazywano często drogą do mł. Zalas. Nie wiemy, którą drogę wylotową z K. nazywano „drogą do Gostynia”: czy prowadziła ona wydłuż Obry przez Wieszkowo, czy przez tereny wyżej położone, tzn. przez Lubiń (Gilly) [m. K. nie było otoczone murami, jednakże drogi wylotowe z miasta zamknięte były bramami]: 1397, 1510 brama tam, gdzie się idzie do Lubinia (DBL nr 124, wg kopii; LBP 206), 1447 brama na drodze w kierunku Śremu → p. 4A; 1481 brama przed brodem na rz. Obrze → p. 5Bd; 1497 brama tam, gdzie się idzie do Kościana (M.K. 33, 87); 1509 brama Glinczana za plebanią → p. 5A; 1526 brama tam, gdzie się idzie do Osiecznej (M.K. 60, 15).

Zabudowania gospodarcze poza miastem, przedmieścia: 1435, 1438 zatarg z plebanem w związku z obowiązkiem budowania stodół (horrea) i in. budynków gospodarczych (predia) poza miastem → p. 5A; 1447 dwa przedmieścia z 2 stron miasta → p. 4A; 1456 wójt ma folw. za miastem i tam trzyma swoje konie → p. 4B, wójtostwo cz. I; 1529 mieszcz. Nojewski ma stodołę za miastem przy drodze do mł. Zalas → p. 3B; 1535 zabudowania gospodarcze nal. do wykupionych wójtostw w C. leżały przy drodze do mł. Zalas oraz przy drodze do gaju Kliszewo [przy drodze do Nowego Dworu] → p. 4Bb.

Role miasta K.: 1386, 1397, 1456 [role mieszczańskie w K. (agri Krzivinenses, agri opidanorum, agri civium; DBL nr 116, 124, 226); 1422 opat lub. włącza Marzyszewo do m. K. → p. 4A; 1447 opat lub. potwierdza pr. mieszczan z K. do ról w Marzyszewie; 1466 Wojciech opat lub. zwraca swojemu konwentowi wieś opust. Marzyszewo⁴Marzyszewo, źreb (sors) koło K., będący w posiadaniu kl. lub., wymieniony został po raz pierwszy w 1278 (DBL 36; Bielińska 345). Role tej wsi można zlokalizować na NE od K., w pobliżu granic z wsiami Jerka i Gierłachowo. Z czasem ta opust. wieś została całkowicie wchłonięta przez m. K. Dok. z 1466 nie zmienił niczego w sposobie użytkowania ról w Marzyszewie przez mieszczan z K. Natomiast nie wiemy, czy konwent lub. na skutek postanowień tego dok. wszedł w posiadanie czynszów płaconych przez mieszczan z tych ról przyległą do m. C.; role tej wsi uprawiają mieszczanie z C. (DBL nr 257); [w XV w. i w pierwszej połowie XVI w. mieszczanie w swych transakcjach wyraźnie rozróżniali role miejskie (ager civilis, area civilis, miejskie pole) od ról „in Marzisewo” (M.K. 33 passim)].

Wody: 1378-1447 rz. Obra, jej dopływy: struga bez nazwy oraz Spławnia, tereny nad Obrą → wyżej.

1504, 1534 jezioro w posiadaniu cz. I i II wójtostwa [2 różne jeziora?] → wyżej, → p. 4Bb; 1510 w C. są 2 jeziora: jedno nal. do opata, drugie do wójtostwa (LBP 108); 1517 opat wydzierżawia rybołówstwo na swych jeziorach, m. in. na jeziorze w K., → Lubiń opactwo (ACC 92, 142).

Granice: 1420-1541 spory gran. z wsią Czerwony Kościół [obecnie Czerwona Wieś]: 1420 o podniesienie grobli przy mł. nal. do wsi Czerwony Kościół [tzn. przy mł. Zalas] i zalanie ogrodów i łąk w C.; 1423, 1428-29 cd. sporów gran.; 1450 w sprawie pastwisk; 1472 o podniesienie grobli przy mł. [Zalas] i zalanie gruntów pod C.; 1481 o zalanie młyna nal. do opata lub., położonego powyżej m. C. [tzn. na S od miasta]; 1514 o zalanie ogrodów w C. (szkody oblicza się na 30 grz.) z powodu podniesienia pogrodków i grobli przy mł. Zalas; → Czerwony Kościół, p. 2 (KoścZ 6, 15v; KoścZ 8, 13, dawniej k. 187; KoścZ 9 k. 126, 152, 208, 220; KoścZ 15, 654; KoścZ 16, 259v; KoścZ 18, 545; Lub. C XVII 7, 82).

1523 Jan Miaskowski [zapewne jako posiadacz Czerwonego Kościoła, przez który prowadziła uczęszczana droga z K. na W] zarzuca mieszczanom z K., że przejeżdżając przez jego dobra niszczą mu zasiewy, mimo iż zapowiedział wszelkie drogi poza publicznymi za pośrednictwem woźnego sąd.; woźny miał dokonać zapowiedzi w K. i w innych sąsiednich miejscowościach (AC 2 nr 1773).

1532, 1533, 1541 cd. postępowania w sprawie wspomn. granic: 1532 wzgórze czyli ostrów [→ Grodzisko k. Krzywinia] na gran. K., Czerwonego Kościoła i Kuszkowa (KoścZ 25, 121); 1533 wyrok sądu polubownego w sprawie między Mik. [Wylezińskim] opatem lub., a Janem Gostyńskim; „wysep”, o który opat toczył proces ma pozostać wspólnym pastwiskiem dla K. i Czerwonego Kościoła (KoścZ 25, 190); 1541 zatwierdzenie rozgraniczenia m. K. z wsią Czerwony Kościół przez sąd ziemski, dot. przebiegu granic, pr. do połowów na stawach młyńskich, używania pastwisk; ostrów → Grodzisko sąd przysądza opatowi (Lub. A 64); pełniejsze regesty → Czerwony Kościół, p. 2.

1437-69 spory gran. z wsią Miaskowo [obecnie Miąskowo]: 1437 (wzm. z XVIII w.) o sporze opata lub. z Miaskowskimi [z Miaskowa] w sprawie podniesienia grobli powyżej (ultra) m. K. (Lub. C 38, 140); 1446 Stefan opat lub. pozwany przez Piotra Miaskowskiego o to, że w mł. opata w K. podniesiono groblę i zatrzymano wodę powyżej i poniżej m. K.; opat wygrywa proces z powodu przedawnienia sprawy o ponad 3 l. (DBL nr 207, 208; BRK nr 128 reg.); 1469 Tomasz opat lub. wygrywa proces z Janem i Mikołajem Jurkowskimi z Miaskowa o to, że wskutek podniesienia pogrodków w młynie na Obrze k. Krzywinia [nal. do opata?], zalane zostały kopce między Wieszkowem [wsią opata lub.] a Miaskowem (KoścZ 15, 277).

2B. Młyny w K.: 1375 wzm. o mł. wójtowskim → p. 2A, → p. 4Bb, wójtostwo cz. I i II; 1378 Jawroszka niegdyś wójtowa (advocatissa) [wójtostwa II?] w C. sprzedaje Sobiesławowi opatowi lub. mł. wodny leżący nad rz. Obrą powyżej m. C. [a więc na SE od miasta] po prawej stronie drogi do Gostynia za 30 grz. szer. gr praskich (Wp. 3 nr 1748).

1386 wzm. o mł. [wodnym nad rz. Obrą] nal. do opata lub. → p. 4Bb, cz. I wójtostwa (DBL nr 116).

1397⁵Wydawca DBL nie wyjaśnia, na jakiej podstawie uzupełnił niepełną datę w kopiariuszu (MCCC...V) na 1394, choć w in. miejscu (DHL nr 189) datuje tenże dok. na 1385 Tomasz opat lub. oznajmia, że Siemka wd. po Gierlachu mieszcz. krzywińskim kupiła wraz ze swym mężem [Gierlachem?] trzecią miarę w młynach klaszt., tzn. za 7 grz. od zm. Markusza wójta w C. w mł. wodnym na rz. Obrze koło C. oraz za 5 grz. od samego opata w mł. końskim leżącym obok wspomn. mł. wodnego; nakłady na utrzymanie młyna (zakup części żelaznych, czyszczenie rowu, utrzymanie koni itp.) ponosić będzie młynarz w 1/3, a opat w 2/3; młynarz ma utuczyć 3 wieprze: 2 dla klasztoru, a 1 dla siebie (DBL nr 123).

1397 wzm. o placu na lewo od drogi do Lubinia, gdzie dawniej stał mł. koński → p. 4Bb, cz. II wójtostwa (DBL nr 124).

1438-79 Marcin młynarz w K. [jedna osoba albo 2 lub 3 osoby]: 1438 śwd. Marcin młynarz z C. (KsLub. nr 4447); 1442 na prośbę Marcina młynarza z młyna opackiego w C. i jego ż. Formozy Stanisław opat lub. transumuje dok. z 1397 (→ wyżej); równocześnie w pobliżu wspomn. młynów opat zezwala Marcinowi wybudować nowy mł. koński przy drodze z C. do Kościana; ma on służyć jako folusz do folowania sukna i mieszczanie z C. mają obowiązek korzystać tylko z tego folusza; za folowanie 1 postawu sukna opłata wynosi po 1/2 gr dla młynarza i pracownika folującego, po 3 denary dla parobka od koni oraz na owies dla koni, oraz 1 gr dla klasztoru; do młyna końskiego [nowego?] należy ogród na łące zw. „Witowski”, który został dany przez mieszczan krzyw. za 1/2 korca owsa (racione medii chori avene); młynarz ma pr. hodować maciory, gęsi, kaczki (avete! [zamiast anete?]) oraz bydło; nikt nie powinien wyrządzać mu szkody w rowie, który płynie ze stawu do mł. [wodnego]; do mł. końskiego należy łąka we wsi Święciec [obecnie Świniec], która została kupiona razem z tym mł.; opłata za mielenie słodu wynosi 3 denary za 3 ćw. słodu; młynarz ma pr. warzyć piwo dla siebie, ale nie wolno mu go szynkować (DBL nr 189).

1456 Marcin mieszcz. z K., niegdyś młynarz z Kunowa; mł. Falkmyn [folusz] należy do opata lub. → p. 2A; 1502 Jan Koczypera młynarz ze Strzelec [k. Gostynia] odziedziczył po zm. bracie Stan. Koczyperze mł. Falkmyn w K., położony między rolami wójtowskimi a rolami [wsi opust.] Marzyszewo, i sprzedaje ten mł. opatowi lub. za 1/2 kopy gr, a opat na tych samych warunkach sprzedaje go wspomn. wyżej Marcinowi (M.K. 33, 95v).

1478-79 tenże? Marcin młynarz z mł. wodnego i mł. słodowego w K. z ż. Małgorzatą (M.K. 33, 44); [1439-1500] zm. Marcin młynarz z C., który wiernie służył klasztorowi lub. [zapisany w nekrologu lub.] (MPHn. 9/2, 79).

1444-72 (1477) Piotr Łomik: 1444 tenże [Piotr] Łomik żonaty z córką zm. młynarza z Żelazna zarządza 3 młynami położonymi w m. C. i pod m. C. (KsLub. nr 4448); 1445 żona młynarza Łomika z C. prosi opata lub. o przechowanie 5 grz. należnych jej od Filipa, nabywcy mł. w Żelaźnie (KsLub. nr 4449); 1445 podział majątku młynarzy w C.: młynarzowa z C. przekazała (resignavit) s. Piotrowi Łomikowi nowy mł. pod m. C. wraz z przyw. [odnoszącym się do tego mł.]; Barbara ż. sołtysa z Łuszkowa rezygnuje ze swej cz. majątku po ojcu na rzecz swych braci: w nowym młynie na rzecz Piotra oraz w mł. wodnym i końskim mł. słodowym na rzecz braci Andrzeja i Stanisława [sic, później wymienia się brata Michała]; bracia Piotr, Andrzej i Michał dzielą się młynami po ojcu: Piotr otrzymuje nowy młyn, a wspomn. bracia mł. wodny i koński mł. słodowy (DBL nr 200); 1446 Piotr Łomik sprzedaje swoje części w młynach wodnych pod m. C. swym braciom Andrzejowi i Michałowi za 16 grz.; z tej sumy Piotr otrzyma 6 grz., a reszta przeznaczona jest na pokrycie jego długów [u wspomn. braci?] (DBL nr 204); 1472 Piotr Łomik (Llumik) sprzedaje mł. wodny i mł. koński [słodowy?] Andrzejowi Tworzyjanowi [czy ten Andrzej był ident. z Andrzejem bratem Piotra?, → wyżej] (M.K. 33, 30v); 1477 tenże Piotr Łomik podwójcim w K. → p. 4Bb (M.K. 59, 43v).

1481 mł. w C., nal. do opata lub., leży powyżej m. C. nad Obrą → p. 2A.

1502-17 Jan młynarz z K.: 1502 tenże ze swą żoną zawiera ugodę ze swym pasierbem Maciejem i zobowiązuje się płacić mu 2 grz. rocznie do czasu uzyskania przez Macieja lat sprawnych (M.K. 59, 76v); 1509 tenże z ż. Agnieszką [z mł. wodnego w K.] (M.K. 33, 114); tenże kupuje kwartę roli zw. miejskie pole za 20 grz. → p. 3B: Wojc. Czeszek; 1533 Agnieszka wd. po Janie młynarzu z młyna wodnego w K. kwituje swą pasierbicę Urszulę z odbioru 12 grz. swej oprawy (M.K.I 33, 167).

1507-81 młyny w K. wg źródeł podatkowych: 1507 mł. koński, mł. wodny o 1 kole, 4 wiatraki, 1510 2 młyny: wodny o 1 kole i koński do [mielenia] słodu (LBP 108), 1530 mł. wodny o 2 kołach, 3 wiatraki, 1563 mł. wodny o 2 kołach, 1 wiatrak, 1581 mł. wodny dor. o 2 kołach → p. 3A.

3. Własn. → Lubiń, opactwo bened.

3A. Podatki i i n. świadczenia z m. K.:

[a.1434], 1459 stacje [król.] → p. 4A: 1459.

1447 co roku na 2 II mieszczanie z C. mają złożyć opatowi 14 grz. na pobór (exaccio civilis) → p. 4A.

1456 burm. z radą zbierają od mieszczan czynsze na zapłacenie szosu → p. 4Bb.

1458 m. K. ma dostarczyć 10 pieszych⁶Podobną liczbę pachołków dostarczyć miały m. in. miasta: Dolsk, Krobia, Osieczna, Święciechowa na wyprawę do Malborka (CMP nr 129; „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 23, 396).

1462-65 m. K. płaci cyzę: [14 grz. i 47gr] w 11 ratach (1/2 grz., 1 grz. 42 gr, 82 gr, 60 gr, 55 gr, 2 grz. 4 gr, 86 gr, 87 gr, 56 gr, 43 gr, 36 gr [= 719 gr]; Cyza s. 545-549).

1461 Wojciech opat lub. z konwentem chcąc uzyskać pieniądze na wykup z zastawu wsi klaszt. Wonieść i Gniewowo sprzedają kanonikom koleg. NMP in Summo Poznaniensi [k. katedry] czynsz roczny 16 zł węg. z m. C. i ze wsi Jerka za sumę 220 zł węg. [czynsz ten został wykupiony w 1502 przez opata Stanisława i konwent lub.] (ACC 41, 219; Lub. C XVII 7, 51; Lub. C 38, 3v; PG 12, 215).

1467 (wzm. z 1502) [kl. lub.?] zapisuje 1 kopę [gr] czynszu od sumy 15 grz. z sołectwa w Siemowie oraz z m. K. dla altarii w kościele Bożego Ciała pod Kościanem; czynsz wykupiono w 1502 (PG 12, 124).

1507 m. K. płaci 8 grz. szosu (ASK I 5, 2v); 1510 w C. 10 3/8 ł. os.; 2 wójtostwa, każde ma 2 ł.; 2 młyny: koński do mielenia słodu i wodny o 1 kole, 4 wiatraki (LBP 108).

1511 mieszczanie z K. zostali uwolnieni od winy w związku z tym, że nie wysłali wozu wojennego na wyprawę wołoską (MS 4/2 nr 9800); 1521 m. K. wykupiło się od obowiązku dostarczenia wozu wojennego sumą 20 grz., co odpowiada 32 fl. pol. (RejWozów 478); 1524 m. K. jest zobowiązane do dostarczania wozu (wozów?) wojennych [na wyprawy wojenne] (CMP nr 150); 1546 → p. 4A.

1527 Florian opat lub. zwalnia mieszczan z K. zamieszkałych w tej części rynku, która uległa pożarowi, od płacenia szosu i czynszów z ról przez 7 l.; przyznaje im też pr. do drewna [z lasu zw.] Pasieka albo Struga (AAG, Liber viridis 47).

1530 m. C. płaci 8 grz. szosu oraz po 3 gr od 3 wiatraków i 6 gr od młyna [wodnego] o 2 kołach (ASK I 3 k. 123, 136v).

1563 m. C. płaci 16 fl. podwojonego szosu, a ponadto płaci od 67 rzem., 2 krobielników⁷Krobielnicy to wędrowni sprzedawcy noszący swój towar w koszach (krobiach). Por. → Gostyń miasto, przyp. 3, 2 handlarzy wędrownych, 20 komor., 4 szynkujących piwo, 8 hultajów, 1 wiatraka, 1 mł. wodnego o 2 kołach oraz od 2 kotłów gorzałki (ASK I 4, 155v); 1581 m. K. płaci 25 fl. 18 gr podwójnego szosu oraz od 18 ł. uprawianych przez mieszczan, od 35 rzem, 6 komor., 1 sprzedawcy soli, a ponadto od 1 mł. korzecznego o 2 kołach i od palenia 4 kotłów (ollae) gorzałki; ogółem pobór z m. K. wynosi 67 fl. 9 gr (ŹD 93).

1570 Łukasz z Kościelca opat lub. rezygnuje z opłat od warzenia piwa w K., a m. K. rezygnuje z dochodów płynących z handlu solą → p. 4A.

1572 mieszczanie ze Święciechowy i K. zostali skazani na zapłacenie 150 fl. pol. kary, ponieważ nie dostarczyli podwód, → p. 4A.

3B. Mieszczanie:

[Rozdział zawiera wzmianki o mieszczanach z K. zawarte w źródłach wydanych drukiem oraz wybór wzmianek z ksiąg miejskich m. K. Poniżej przytoczono przede wszystkim takie zapiski z ksiąg, które pozwalają na uzupełnienie informacji o mieszczanach, których znamy z udziału we władzach (→ p. 4Bc) lub ze wzmianek w in. źródłach. (→ p. 5A i → p. 5Ba-d płatnicy czynszów dla kościoła i altarii)].

1282 śwd. Hańsko (Wp. 1 nr 506).

1351 świadkowie: Mikołaj krawiec, Stanek, Janusz zw. Małobrat (Wp. 3 nr 1305); 1356 śwd. Mik. Szadek (DBL nr 77); 1377 [wpisany do nekrologu lub. a. 1439] zmarł Czesław, który dał klasztorowi lub. 1 grz. (MPHn. 9/2, 46; MPH 5, 62); 1384 [wpisany do nekrologu a. 1439] zmarły Maciej miał ż. Katarzynę (MPHn. 9/2, 91).

1395 m. K. płaci kary za kradzież (Lek. 2 nr 1948).

1399 Święchna z K. w sporze z Maciejem z Borowa [k. Czempinia] o porękę (Lek. 2 nr 2394).

1400 Marcin Warzym z K. w sporze z Baworem Wyskotą [z → Krzemieniewa] o 5 grz. za żywność i in. wydatki (epule et expense; Lek. 2 nr 2491).

1406 mieszczanie z C. w sporze z zagrodnikiem zamieszkałym pod m. Kościan (KoścZ 3, 37v); 1411 mieszczanie z K. zostali zwolnieni z zapłacenia kary za kradzież bydła (KoścZ 3, 162v).

1413 Jan Strugała⁸W 1411 to samo nazwisko nosił Mikołaj przeor w Lubiniu, może rodem z K z C. (DBL nr 144); 1418 świadkowie z C.: Mik. Jakuszowy [zięć Jakuszewej z C.?], Korunka, Andrzej Kachel; inni [prawdop. również z K.:] Jakub Zielony, Mikosz kowal, Augustyn (WR 3 nr 691); 1418 Jan zw. Kozieł z K. pozywa Henryka Kotwicza [z Krzycka?] o to, że mu zabrał siłą 2 pozwy skierowane przeciw temuż Henrykowi i uwięził go w Krzycku; Kozieł stracił w niewoli palec u prawej nogi (ACC 3, 28v).

1425 J[an] Zalas⁹Członkowie rodziny młynarskiej z mł. Zalas leżącego pod m. K., lecz należącego do wsi Czerwony Kościół (obecnie Czerwona Wieś) zasilali szeregi mieszczan w K.; → niżej: 1483-1513 Piotr Zalas z C. pozywa Stanisława kościelnego z Witosławia (ACC 8, 195v); 1425 Pietrzyk z C. w sporze z Jakubem komendarzem kościoła par. w Wyskoci (ACC 8, 213v); 1425 Paweł Rożek w sporze o porękę z Andrzejem Miaskowskim [z Miaskowa, obecnie Miąskowo] ma przedstawić przed sądem wójta oraz 2 ławników [z K.?] (WR 3 nr 1228); 1425 Kossek mieszcz. z C. w sporze z Olbrachtem [z Czerwonego Kościoła?] (KoścZ 8, 203); 1428 Mik. Mądry szewc z C. pozywa Jerzego prep. w Gostyniu Starym o zaległą zapłatę za prace wykonane dla kl. w Lubiniu, w czasie, gdy Jerzy był tam klucznikiem (ACC 11, 95v); 1429 opatrzny Maciej z C. ma otrzymać 1 1/2 kopy [gr] od Wojciecha z Kopaszewa za krowę, którą mu Wojciech niesłusznie zabrał; Wojciech płaci po 3 grz. kary sądowi i Maciejowi, bo zabrał mu krowę i konia (KoścZ 9 k. 163v, 195, 200); 1429 Mik. Blasno i Maciek [ten sam co poprzednio?] toczą spór z Wojciechem z Kopaszewa (KoścZ 9, 181); 1429 opatrzni Michał, Andrzej Żóraw z K. w sporze z Gniewoszem z Czarnkowa [k. Ponieca, obecnie Czarkowo] (KoścZ 9, 188v); 1429 miecznik (gladiator) rzem. z C. (WR 3 nr 1385); 1432 Łuszkowski z C.; zajęto mu 3 konie i wóz w gaju nal. do wsi Jurkowo (WR 3 nr 1442).

1436 domy w rynku: dom wójta Mac. Grabi położony między domami cieśli oraz Piątka, → p. 4Bb.

A. 1439 [zmarli, zapisani w nekrologu lub.]: Andrzej z C. z ż. Małgorzatą (MPHn. 9/2, 83), Piotr pastuch w C. (MPHn. 9/2, 90).

1439 Piotr, członek sądu polubownego w Osowie (DBL nr 181).

1439-1500 zmarli mieszczanie z K. zapisani w tych latach do nekrologu lub.: Mac. Bok [zapewne ident. z wielokrotnym rajcą, ławnikiem i burmistrzem, → niżej: 1444] (MPHn. 9/2, 36), Wochowa dobrodziejka kl. lub., która zapisała klasztorowi 2 srebrne kielichy (MPHn. 9/2, 75), Marcin młynarz z młyna pod C., → p. 2B (MPHn. 9/2, 79), Katarzyna wd. po Marcinie dawnym burmistrzu [z K.?; tak przyjmuje Hanyż (RH 6, 106)] (MPHn. 9/2, 90), Dorota Śląska z K. „confratrisa ordinis nostri” [bened.] (MPHn. 9/2, 90).

1442 Marcin Mościeski mieszcz z C. [rzeźnik → p. 3C: 1444] toczy spór o podział spadku w Mościszkach (Wp. 5 nr 634); 1442 śwd. Marcin z C. (DBL nr 188).

1444 15 rzeźników imiennie wymienionych → p. 3C.

1444 wyrok opata lub.: Szymon Abalek albo Obalek ma bez przeszkód posiadać dom, który kupił w K.; opat poleca sprzedać dom Grzegorza rzeźnika, który był winien Szymonowi 9 grz. i zbiegł; z otrzymanej sumy Szymon ma otrzymać 1 1/2 grz., a resztę Grzegorz krawiec, wójt [Mac.] Grabia i [Piotr?] Narożny; poręczyciele stron: Mac. Bok i Mac. Faber [kowal] (DBL nr 194).

1444-97 Mac. Bok (Sbok): 1444 → wyżej; 1461-97 → p. 4Bc; → wyżej: 1439-1500.

1446 prac. Święch z C. bierze udział w podziale dóbr rodzinnych we wsi → Wieszkowo (DBL nr 212); 1450 śwd. Jan zw. Gawronek z K. (Przem. A 15b).

1451 Małg. Przeszkołowa (? Przeszikolowa) z C. darowuje Marcinowi klerykowi z C. [uczniowi szkoły par. w K.?], swemu szwagrowi (bratu męża), na pokrycie wydatków związanych z dalszymi jego studiami, sumy, które są jej winni: 19 gr Wincenty karczmarz z Karchowa, 8 gr Marcin z przedmieścia pod C. oraz Januszka karczmarka z Wławia po 10 gr za 6 achteli piwa; wspomn. Marcin pozywa Januszkę z Wławia o zwrot pieniędzy po 9 gr za 6 achteli piwa (ACC 33 k. 90, 99).

1452 Małgorzata wd. po Macieju z C.: opat i kl. lub. pozywają ją o zwrot 3 zł węg., pożyczonych jej mężowi przez brata Macieja [zakonnika] lub.; Małgorzata zaprzecza zarzutom; sprawę odesłano do sądu świeckiego (ACC 33 k. 123, 125v, 172, 175); 1452 Jan z C. pozywa Pawła kleryka z Kościana o odszkodowanie za pobicie (ACC 33, 221); 1455 Wawrzyniec z C. spadkobierca zm. uczciwej Hankowej [z C.] → p. 5A (ACC 36, 27v).

1466 śwd. Maciej z C. (KsLub. nr 4464); 1472 Grzegorz z C. (DBL nr 292); 1473 Mikołaj kleryk z C., s. Pieszka mieszcz. z C., kwituje swych braci z odbioru 2 grz., które otrzymał w podziale dóbr po ojcu i matce z sołectwa we wsi Wyrzeka (DBL nr 306).

1467-79 Andrzej Kurtek: 1467-78 → p. 4Bc; 1479 tenże z ż. Świętosławą nawzajem zrezygnowali sobie swoje dobra (M.K. 33, 53).

1470-85 Wojc. Jemioła → p. 4Bc; 1487 Elżbieta wd. po Wojc. Jemiole (M.K. I 33 k. 76, 79); [jej c. Barbara → niżej: Mik. Kuczel vel Jemioła 1498-1520].

1471-1503, (1504) Wincenty s. Święszka rzeźnik [w 1444 był w K. rzeźnik Świętosław s. Wacława; może to jego ojciec?, → p. 3C]: 1471-1503 → p. 4Bc; 1504 Barbara wd. po Wincentym rzeźniku (M.K. 33, 98v).

1475-94 Jan Grun: 1475-94 → p. 4Bc; 1482 Jan Grvy [recte Grun?] i Jan Charabasz z C. ręczą Maciejowi zw. Mros altaryście w C. za Andrzeja łaziebnika w C., że zapłaci on altaryście i jego ołtarzowi 6 grz. w półgr w 4 ratach po 6 wiard. w ciągu 4 l. (DBL nr 330).

1477-83, 1503? Jan Suszka: 1477-83 → p. 4Bc; 1481 tenże zapisuje 16 grz. wiana ż. Katarzynie (M.K. 33, 60v); 1483 [druga] ż. tegoż Jana otrzymuje 6 grz. od brata Jana sołtysa w Gierłachowie i matki Małgorzaty, a mąż zapisuje tę sumę na swoich dobrach (M.K. 33, 66); 1503 [tenże, czy jego syn?] zapisuje 6 grz. wiana ż. Małgorzacie (M.K. 33, 98).

1477-90 Mik. Rzącza [Rządca?]: 1477-90 → p. 4Bc; 1480 tenże z ż. Barbarą płaci czynsz dla altarii w K. → p. 5Bc.

1478-88 Marcin Gierłachowski: 1478-88 → p. 4Bc; 1482 tenże Marcin z C. oświadcza, że otrzymał już swą cz. majątku po ojcu i matce [z sołectwa] w Gierłachowie (KsLub. nr 4475; M.K. 33, 67); 1488 tenże śwd. (DBL nr 340).

1478-1510 Jan Czech zw. też Bohemus: 1478 ławnik (M.K. 59, 45v-51v); 1481 tenże ma płacić Janowi Grabi wójtowi w K. 1/2 grz. czynszu za otrzymane od niego 6 grz. [czynsz został wykupiony w 1506] (M.K. 33 k. 59v, 103); 1502 tenże z ż. Barbarą płaci czynsz dla altarii → p. 5Bc; 1510 tenże płaci czynsze dla pozostałych 3 altarii → p. 5Ba, 5Bb, 5Bd; [tenże był ojcem Wojc. Czeszka vel Czechjanka → niżej].

1480-1507, 1511 Marcin Wołowy brat Jana, → niżej: 1480 tenże zapisuje wiano ż. Elżbiecie (M.K. 33, 19v); 1495-1507 → p. 4Bc; 1514 Elżbieta wd. po Marcinie z s. Janem toczy spór ze swym szwagrem (levir) Janem Wołowym (M.K. 33, 126v).

1482 Marcin tkacz (textor tele) zapisuje 6 grz. wiana ż. Dorocie (M.K. 33, 64v).

1482 opat lub. skazuje Marcina Bladocha i Jana Adamka [z K.?] za zabójstwo (pro capite interempto) na zapłacenie 6 grz. dla kościołów par. Ś. Leonarda w Lubiniu i Ś. Mikołaja w K. (RH 6, 102).

1482-1545 łaziebnicy w K. → p. 3C.

1483-1513 Piotr Zalas (Zalasz, Zalasek), mieszcz. w K. [z rodziny młynarzy osiadłych w mł. Zalas pod K. nal. do wsi Czerwony Kościół, → p. 2A]: 1483-1513 → p. 4Bc; 1495 tenże z bratem Wojciechem młynarzem Kamieńskim [prawdop. z → Kamieńskiego Młyna k. Kunowa pod Dolskiem] i siostrą Barbarą Koczurkową sprzedają swemu bratu Błażejowi swoje części w mł. położonym przy drodze [z K.] do Czerwonego Kościoła [tzn. w mł. Zalas; przeniesienie własności nastąpiło przed sołtysem i ławnikami z Czerwonego Kościoła, a następnie tenże sołtys i ławnicy zeznali o tym przed radą w K.] (M.K. 33, 84v); 1504 tenże zapisuje 8 grz. wiana ż. Małgorzacie (M.K. 33, 101).

1484 Jan ślusarz (serifex) z ż. Agnieszką mają płacić czynsz witrykom kościoła par. w K. → p. 5A.

1484-1507 Bartłomiej Trzęsibroda: 1484-92 → p. 4Bc; 1507 tenże spisuje testament: 4 fl. daje dla kościoła [par. w K.], 30 złotych i 6 grz. daje c. Annie tytułem spadku po ojcu i matce, 6 grz. daje s. Tomaszowi pozostającemu w kl. [w Lubiniu?], a dom i 3 kwarty roli daje ż. Barbarze i zobowiązuje ją do wypłacenia pozostałym dzieciom Janowi, Filipowi, Jadwidze, Małgorzacie i Agnieszce po 5 grz. (M.K. 60, 2v).

1488 (wzm. XVIII w.) Maciej z Pawłowic zapisuje posag swej ż. w Krzywiniu (Lub. C 38, 130).

1493 opatrzny Bartłomiej Muska z C. pozywa Jana Sapalskiego altarystę ze Wschowy o to, że Jan kazał władzom m. Osieczna uwięzić Bartłomieja na 3 tygodnie i traktować tak, jakby zasłużył na śmierć; Bartłomiej ocenia swą krzywdę i szkodę na 100 zł węg. (ACC 70, 67v).

1495-1510, 1521? Wojc. Wosz (Voss, Vosz, Voysz) młynarz z wiatraka: 1495-1507 → p. 4Bc; 1510 tenże zapisuje ż. Dorocie zw. Łukaszka 14 grz. i 8 gr wiana na domu i na browarze (sartago alias panewy; M.K. 33, 117v); 1515 tenże niegdyś młynarz rezygnuje swe dobra na rzecz ż. Doroty (M.K. 33, 129v); 1521 tenże? Wojc. Voytasz zapisuje ż. Dorocie 6 grz. wiana na wiatraku, który stoi w środku między in. wiatrakami pod m. K. (M.K. 33, 143v).

1496-1523 Bartłomiej kuśnierz: 1496 tenże s. zm. Marcina sołtysa ze wsi Święciec posiada rolę w K. przy drodze do Lubinia k. młyna wodnego (M.K. 33, 86); 1502 jego ż. szl. Helena Tworzyjańska, → Tworzanice (PG 12, 22); 1502 tenże zapisuje ż. Helenie 50 zł węg. wiana (M.K. 33, 94v); 1510-23 → p. 4Bc.

1498-1520 Mik. Kuczel zw. też Jemioła: 1498-1510 → p. 4Bc; 1500 Barbara ż. Mikołaja zw. Kuczel jest c. Elżbiety Jemieliny wd. po Wojc. Jemiole [→ wyżej: 1470-85, a więc Kuczel przejął nazwisko Jemioła po teściu] (M.K. 59, 72), 1500 tenże z ż. Barbarą rezygnują sobie nawzajem swe dobra (M.K. 33, 126); 1510 tenże kupuje browar k. łaźni za 12 grz. od Stanisława zw. Posrzodek (M.K. 33, 117); 1523 wzm. o zm. Barbarze Jemielinie [ż. Mikołaja?] (M.K. 33 k. 149v, 150).

1498-1522 Jan Wołowy: 1498-1522 → p. 4Bc; 1500 tenże z ż. Jadwigą → p. 5Bc; 1514 tenże → wyżej: Marcin Wołowy; 1517 tenże jest rzeźnikiem (M.K. 60, 7).

1498-1524 Stan. Borek: 1498-1524 → p. 4Bc; 1514 tenże w sporze z Miaskowskimi → niżej.

1499 Elżbieta [Wasiowa] (Vassyewa) z C. toczy spór z Marcinem rzeźnikiem i Mac. Chorążym szewcem z Gostynia, egzekutorami testamentu zm. jej męża Wawrz. Wasia (Wasz); Elżbieta ma otrzymać 10 grz. wiana oraz 5 grz. za sprzedany browar (sartago) i za to ma przez 3 ł. wychowywać dzieci oraz wynagrodzić egzekutorów testamentu za poniesione wydatki i fatygę (ACC 76, 97).

[1500-09?] zm. Elżbieta wd. zw. Musczkowa [może wd. po Bartłomieju zw. Muska?, → wyżej: 1493] zapisana w nekrologu lub. (MPHn. 9/2, 60).

1510-16 Ambroży Demer s. Doroty Łysej, stryj Michała z Krobi altarysty w K.: 1510 tenże kupuje z zastrz. pr. odkupu 15 zagonów od wójta Jana Piotrkowskiego → p. 4Bb; 1514-15 → p. 5Bc; 1516 tenże spłaca sumy główne dla 2 altarii w C. (M.K. 33, 133).

1511 Zazalek z C. (AC 2 nr 1664).

1511-50 Jan s. Marcina burmistrza [Jemioły albo Wołowego]: 1511 tenże zapisuje 16 grz. wiana ż. Katarzynie (M.K. 33, 120v); 1511-50 → p. 4Bc.

1512-44 Bartłomiej Trocha vel Troszka: 1512-44 → p. 4Bc; 1520 tenże posiada jatkę (M.K. 33, 140v).

1513-24 Mac. Trinta (Trynta) → p. 4Bc; 1525 tenże zmarły; występuje s. jego Mikołaj (M.K. 33, 11v).

1514 Stanisław krawiec z C. pozywa Jana Miaskowskiego o zabraną sieć zw. zabrodnia wartości 1/2 grz.; Stan. Borek mieszcz. z C. toczy spór z braćmi Janem, Feliksem i Benedyktem z Miaskowa o zabrane przemocą naczynie (huberta) z rybami wartości 6 gr na stawie za strumieniem [korytem bocznym?] rz. Obry; Marcin Potrawny z C. pozywa tychże braci z Miaskowa o zabraną sieć zw. zabrodnia wartości 1 wiard. przez Jakuba faktora [rządcę?] dziedziców z Miaskowa; Wojc. Gołąb (Golumba) poddany opata lub. z przedmieścia m. K. pozywa Feliksa Miaskowskiego o zabraną siekierę wartości 4 grz. (KoścZ 18, 544-544v).

1517 Grzegorz z Granowa zw. Kowal, mieszcz. z K. kupuje dom w K. przy ul. idącej do mł. wodnego za 13 grz. (M.K. 33, 134).

1517-37 Wojc. Czeszek (Czechanck, Czechjanek) [s. Jana Czecha zw. Bohemus] posiadacz jatki: 1517 tenże sprzedaje Janowi młynarzowi z młyna wodnego kwartę roli zw. „miejskie pole” za 20 grz. w 2 ratach (M.K. 33, 135v); 1520 tenże z powodu choroby spisuje testament: brat jego Michał zmarł wcześniej; Wojciech ofiarowuje kościołowi Ś. Mikołaja w K. jatkę i czynsz od 1 grz. zapisanej na domu Martycha (?); żonie daje 10 grz. i 2 krowy, które może sobie sama wybrać, 2 grz. dla altarysty Mac. Kołaczka [→ p. 5Ba], (te grzywny są zapisane na kwarcie roli miejskiej), 2 grz. przeznacza dla swych towarzyszy [cechowych?], resztę na jałmużnę dla biednych; dzieciom Sebastianowi i Annie pozostawia dom, folw. czyli spichlerz [stodołę?] (predium seu granarium) i 2 konie (M.K. 33, 140v); 1527-37 → p. 4Bc; 1531 tenże [ponownie] spisuje testament: s. Błażejowi daje jatkę i 1 kwartę roli; młodszemu s. Stanisławowi małol. daje 1 kwartę roli, 2 krowy i wieprza; c. Annie 8 grz. tytułem posagu (w tekście dotalicium [wiano]) inne krowy i 2 świnie; a ż. Agnieszka (jeżeli nie wyjdzie za mąż) ma pozostać z dziećmi na folw. (in predio) i otrzyma owce, które są w K. (M.K. 33, 251).

1520 testament Jadwigi zw. „magistra” (?) wd. po Janie z Czempinia: taż zapisuje na swym domu w K. 6 grz. dla kościoła par. Ś. Mikołaja w K., 4 grz. dla pasierbicy, 1 grz. dla kościoła NMP pod Gostyniem [obecnie Święta Góra tamże] a także po 1/2 kopy [gr] na msze żałobne (trycezymy) dla kapłanów w K. oraz dla bernardynów i dominikanów w Kościanie; dom i sprzęty poleca sprzedać, a pieniądze przeznaczyć na dzieła pobożne, pogrzeb i stypę (M.K. 33, 141v).

1524 Paweł Półtorajan zw. kantor: 1524-33 → p. 4Bc; 1527 tenże? [Paweł] w sporze z Grzegorzem altarystą w C. → p. 5Bb.

1525 Jan Nojewski spisuje testament: ciało swoje poleca pochować k. kościoła par. Ś. Mikołaja; żonie Annie i c. Agnieszce daje role obsiane i nieobsiane, zboże, które jest w stodole (horreum) i na folw. (predium) i 3 konie; żona ma spłacić jego długi, a cały majątek ma zachować dla syna [małol.?], o ile on będzie żyć; braci swych i siostry wyklucza od spadku; jatkę, która należała do Marcina Wołowego przeznacza dla Jana Wolnika altarysty w C. (→ p. 5f) na poczet długu (M.K. 60 k. 14 i 13v).

1529 opatrzny Marcin Nojewski mieszcz. z K. z ż. Anną sprzedaje czynsz 8 gr za 2 grz. i zapisuje go na swym domu, na stodole, która stoi na placu miejskim (area civilis) na prawo od drogi do mł. Zalas, oraz na kwarcie roli w Marzyszewie; czynsz ma być płacony altaryście Wojciechowi → p. 5Bc (M.K. 33, 160).

3C. Rzemiosło i cechy w K.:

[W XV i w początku XVI w. (do 1530) znamy zaledwie ok. 50 osób o określonym zawodzie. Wśród nich najliczniejszą grupę stanowią rzeźnicy i posiadacze jatek (21 osób), oni też tworzyli w XV w. jedyny znany cech w tym mieście i posiadali własną altarię. Pozostałe zawody występują mniej licznie: 6 kowali (w tym też zawody pokrewne: wytwórca mieczy i ślusarz), 4 kuśnierzy, 4 krawców, 3 szewców, 2 bednarzy, 2 olejników, cieśla, sukiennik, tkacz i garncarz.

Osobno omówiono młynarzy (→ p. 2B) i łaziebników (→ niżej)].

1444 Stefan opat lub. wraz z konwentem na prośbę, którą złożyło [15] rzeźników z C. (Andrzej Drogosz starszy cechu rzeźników, Gabriel, Marcin Czoosz [zapewne Krosz], Świętosław s. Wacława, Klich s. Pietrzyka, Klemens Bojeński, Woch, Marcin Mościeski, Wojc. Bączek, Stan. Robak, Jakub Białek, Mik. Niewiaduk, Mac. Szczot, Stanisław spadkobierca zm. Mikołaja burmistrza, Marcin s. Golanki), daje im pr. posiadania 15 jatek zbudowanych w C. i sprzedawania w nich mięsa, za co tytułem czynszu mają dawać [razem] klasztorowi lub. 45 kamieni łoju; równocześnie opat zezwala na wolną sprzedaż mięsa na targach, które na podstawie zgody jego poprzedników odbywają się w C. w soboty (DBL nr 196).

1472-1518 rzeźnicy mają pr. patronatu altarii w kościele par. w K. → p. 5Bd.

1375-1541 (1545) łaźnia (balneum) w K.: 1375 łaźnia należy do uposażenia cz. I wójtostwa w K. → p. 4Bb; 1480, 1482 Andrzej łaziebnik (M.K. 59, 54; → p. 3B); ok. 1470-72 Jan golibroda w C. (M.K. 59, 27); 1498 Jurgowa łaziebniczka (M.K. 33, 90); 1505 Jerzy (Jurga) łaziebnik zapisuje wiano ż. Dorocie (M.K. 33, 101v); 1510 browar w C. koło łaźni (M.K. 33, 117); 1510 na łaźni w C. ciąży czynsz 2 grz. dla altarii bractwa ubogich (LBP 206); 1514 Jerzy niegdyś łaziebnik w C. spisuje testament, aby po jego śmierci nie doszło do niezgody między jego dziećmi z pierwszego małżeństwa: s. Jakubowi daje 2 grz., 1/2 ł. roli w Marzyszewie obsiane zbożem i 2 konie, ss. Maciejowi i Błażejowi zapisuje po 6 grz., a swojej matce 1 grz.; pieniądze te ma spłacić jego [druga] żona Dorota, która wraz ze swymi dziećmi otrzyma dom, browar, 3 kwarty roli (między rolami mieszczańskimi) i 1/2 ł. w Marzyszewie (M.K. 33, 127); 1520 Łukasz s. zm. Jerzego łaziebnika ma wypłacić braciom: 6 grz. Błażejowi Muszonkowi, 6 grz. Maciejowi szewcowi, a Jakubowi Milczanowi ma dać 2 grz., 2 konie i 1/2 ł. w Marzyszewie (M.K. 33, 5); 1524 tenże Łukasz kupuje dom w C. za 36 grz. na raty (M.K. 33, 153v); 1525 tenże ma ż. Jadwigę (M.K. 33 k. 153v, 154); 1535 po wykupieniu wójtostwa kl. lub. przejmuje łaźnię w K. w swoje posiadanie → p. 4Bb; 1541 opat lub. daje łaźnię miastu K. → p. 4A; 1545 Paweł Chojnacki opat lub. wydaje list dobrego urodzenia braciom Łukaszowi, Sebastianowi i Błażejowi Panek oraz Maciejowi olejnikowi ss. zm. Jerzego (Jurgi) chirurga i golarza (barbitonsor) w K., a król Zygmunt [St.] ten dok. transumuje (M.K. 33, 213v).

3D. Handel, targi, jarmarki, cła:

1181?, 1257? pr. targowe w K. → p. 4A.

1257, 1262, 1270, 1294 (fals. ok. 1302), 1412 mieszczanie z K. otrzymują zwolnienia od płacenia ceł w in. miastach → p. 4A.

1270-1585 terminy jarmarków w K.: 1270 w wigilię Zielonych Świąt, 1353 w dzień Ścięcia ś. Jana Chrzc. [29 VIII] (opłaty targowe pobiera kl. lub.), 1407 w dzień ś. Filipa i Jakuba [1V], 1585 2 jarmarki [1V] i [29 VIII] → p. 4A; 1535 po wykupie wójtostwa w K. opat lub. przejmuje na rzecz kl. lub. opłaty targowe w K. (foralia... nundinorum) → p. 4Bb.

1375-1570 targ soli (forum salis) w K.: 1375 opat lub. nadaje wójtowi w K. 1/2 dochodów z handlu solą → p. 4Bb; 1436 Mac. Grabia wójt w K. zapisuje czynsz dla altarii w C. na swym majątku, m. in. na targu solnym → p. 4Bb; 1447 Stefan opat lub. daje miastu K. 1/2 dochodów z handlu solą → p. 4A; 1535 opat lub. 1/3 dochodów z handlu solą, która należała do wójtostwa w K., przekazuje szpitalowi w K., a pozostałe 2/3 rezerwuje dla kl. lub. → p. 4Bb; 1572 m. K. rezygnuje z dochodów płynących z handlu solą na rzecz opata lub. → p. 4A.

1444 cotygodniowe targi odbywają się w K. w soboty na podstawie przyzwolenia poprzednich opatów lub. → p. 3C; 1585, 1613 m. K. otrzymuje pr. pobierania cła od kupców przejeżdżających przez K. → p. 4A.

4A. Przywileje m. K.:

1181 (fals. po 1230) Władysław ks. Polaków [Lask.?] potwierdza klasztorowi lub. posiadane dobra klaszt.; do tych dóbr należą m. in. Psachowo [niezident.], Opatowo [k. Wrześni?, obecnie Opatówko], C. i Radomicko wraz z całym pr. targowym [z dok. nie wynika jasno, czy wzm. o pr. targowym dot. wszystkich wymienionych wyżej osad, w tym i K., czy raczej tylko ostatniej, czyli Radomicka] (DBL nr 1).

1257 Przemysł I potwierdza imm. sąd. wsi (villa) C., zezwala na lokowanie w niej Niemców (Theutonici) i nadaje mieszkańcom tego miasta (civitas) zwolnienie od ceł i in. opłat (moneta) na 6 l. (z wyjątkiem ceł i opłat w Poznaniu; Wp. 1 nr 353; DBL nr 19 reg.); 1258 Bolesław Pob. potwierdza nadanie ks. Władysława [Lask.] dla kl. lub.; do dóbr tego kl. należą m. in. Opatowo, C. i Radomicko z całym pr. targowym [→ wyżej: 1181] (Wp. 1 nr 368; DBL nr 23 reg.); 1262 Bolesław Pob. wydaje przyw. dla C. [o identycznej treści jak dok. Przemyśla I z 1257, jedynie zwolnienie od ceł opiewa na 7 l., a nie na 6 l.] (Wp. 1 nr 399; DBL nr 24 reg.); 1270 Bolesław Pob. zwalnia kupców przybywających na coroczny jarmark do C. od cła i in. opłat (moneta), a mieszczan z C. zwalnia w całym księstwie z płacenia ceł; jarmark (nundine) w C. ma się odbywać co roku przez 4 dni począwszy od wigilii Zielonych Świąt (Wp. 1 nr 441; DBL nr 28 reg.); 1294 (fals. ok. 1302) Przemysł II potwierdza posiadłości kl. lub.; dot. to m. in. C. z cłem [tzn. ze zwolnieniem od cła?] (Wp. 2 nr 719; DBL nr 41 reg.).

1302 Henryk ks. śląski i głog. potwierdza przywileje książąt Przemysła I i Bolesława Pob. dla kl. lub., a zwłaszcza imm. sąd. w miastach C. i Święciechowa (Wp. 2 nr 860; DBL nr 48 reg.).

1353 król Kazimierz transumuje przyw. Bolesława Pob. z 1270 i na wniosek Andrzeja opata lub. zmienia termin jarmarku (nundine) w C.: ponieważ w Zielone Święta odbywa się jarmark w Kościanie, jarmark w C. ma się odtąd odbywać w święto Ścięcia ś. Jana Chrzc. [29 VIII]; opłaty targowe (solucio fori) przypaść mają opatowi i kl. lub. (Wp. 3 nr 1317; DBL nr 71 reg.).

1382 Mikołaj opat lub. chcąc przyjść z pomocą mieszczanom z C., którzy ponieśli szkody z powodu najazdu wrogów i pożarów [→ p. 6A], zezwala im na zakładanie ogrodów między rz. Obrą a granicą m. C., a także na ostrowach między rolami i łąkami, gdzie znajdzie się odpowiednie miejsce; od każdego ogrodu mieszczanie mają płacić po 2 gr czynszu, który ma być przeznaczony na naprawę miasta; opat nie zezwala na sprzedawanie tych ogrodów, lecz zastrzega sobie pr. dysponowania nimi (Wp. 3 nr 1805; DBL nr 115 reg.).

1407 król Władysław Jag. ustanawia jarmark (forum annuale seu nundine) w K. w dniu śś. Filipa i Jakuba [1 V], o ile jarmark odbywany w tym terminie nie będzie szkodził jarmarkom odbywanym w sąsiednich [miastach] (DBL nr 132).

1412 Sędziwój Ostroróg starosta gen. Wlkp.¹⁰Na podstawie tej informacji w nekrologu lub. wpisano datę śmierci Sędziwoja Ostroroga jako dobroczyńcy kl. lub. pod datą 1411 (MPH 5, 641; MPHn. 9/2 – brak tego wpisu). Sędziwój zmarł w 1441 (WSB 539) na mocy przyw. Bolesława Pob. i króla Kazimierza W. [z l. 1270 i 1353 → wyżej] zwalnia mieszczan z K. od płacenia ceł w Wlkp. (DBL nr 142).

1422 Wojciech opat lub. dla polepszenia stanu m. C. dołącza do m. C. dziedzinę Marzyszewo i podporządkowuje ją pr. miejskiemu; każdy, kto posiada rolę w Marzyszewie będzie korzystał z takich praw, jak pozostali mieszczanie, a po upływie 5 l. wolnizny z każdego łanu będzie płacić opatowi 1 grz. szer. gr czynszu i 1 wiard. tytułem dzies. (DBL nr 155; Wp. 5 nr 353 reg.).

1444 Stefan opat lub. wydaje przyw. dla rzeźników z K. → p. 3B.

1447 Stefan opat lub. na prośbę burmistrza i rajców m. K. wystawia nowy przyw. miastu K., ponieważ poprzedni spłonął w pożarze; mieszczanie z K. mają się rządzić pr. niem. vel magdeburskim, tak jak Poznań, Kościan, Śrem i in. miasta; opat daje mieszczanom rz. Obrę od Czarnego Brodu aż do miejsca, gdzie wpływa do Obry rz. Spławnia, i zezwala im łowić ryby w tej rzece oraz polować na ptaki; na ostrowach i równinach (loca plana) tej rzeki [tzn. między jej rozlewiskami] mieszczanie mogą zakładać sobie ogrody, łąki, pastwiska i gaje; od tej darowizny opat wyłącza staw przy nowym młynie i ostrowy w jego sąsiedztwie, a znajdujące się tam łąki i zarośla rezerwuje sobie; mieszczanie mają pr. posiadać wagę oraz postrzygalnię [sukna]; przysługuje im pr. sądzenia spraw drobnych, a sprawy ważniejsze, w tym o rany i zabójstwa, podlegają sądownictwu opata; opat daje miastu przedmieścia z obu stron miasta: czynsze z zabudowań tu istniejących oraz z tych, które będą tu wybudowane, mają być płacone miastu, a nie opatowi; opat zezwala miastu na założenie sadzawki (piscina) na rowie za bramą w kierunku Śremu, a za to mieszczanie mają raz na rok czyścić rowy; mieszczanie mają pr. polowania z chartem oraz rarogiem (cum valtro, accipitre, niso) na zające, a także kuropatwy (pardices), przepiórki (quiscule) i in. ptaki; każdy mieszczanin ma pr. trzymać 300 owiec; kto posiada takie stado da klasztorowi 1 barana rocznie; na Boże Narodzenie mieszczanie mają dać klasztorowi po 2 achtele piwa i 2 zające albo 2 szynki (parna [sic] carnis); co roku na 2 II mieszczanie złożą opatowi 14 grz. na pobór (exaccio civilis); rolnicy z łanów od dawna uprawianych płacą opatowi po 3 wiardunki z łanu, a z łanów nowo wykarczowanych w Marzyszewie po 1 grz. czynszu i po 1 wiardunku dzies.; opat potwierdza dawny przyw. dany miastu na role w Marzyszewie; rolnicy wolni są poza tym od in. świadczeń; mieszczanie lub ludzie obcy (extranei) za mielenie słodu w młynie [końskim] mają dawać 1 korzec „wierzchowaty” słodu, 1/2 korca owsa dla koni i 1 kwadranta [1/4 gr?] dla parobka, a w młynie wodnym to samo bez owsa; kto warzy piwo w mielcuchu opata (in nostra sartagine) ma płacić 1 gr i bez zgody opata nie może odstępować pr. do użytkowania browaru komu innemu (mutuare); mieszkańcy m. C. zwykli poić konie i bydło w rowie płynącym z nowego młyna do starego, a także prowadzą z tego rowu wodę do warzenia piwa, przez co utrudniony jest dopływ wody do młyna, bo rów zasypywany jest piaskiem, dlatego wszyscy mieszczanie mają brać udział w pracach nad naprawą tego rowu; 3 ogrody [pod miastem] opat rezerwuje na użytek swych młynów [młynarzy]; jeden z tych ogrodów należał pierwotnie do miasta, lecz gdy opat go zajął, to obniżył mieszczanom [wszystkim?] daninę 1 korca owsa na 1/2 korca owsa [o tej daninie w przyw. dotąd nie było wzm. → p. 2B: 1442]; na poprawę stanu miasta opat daje mieszczanom część dochodów z handlu solą (damus... medios coros fori salis... ad integros vero nihil habebunt; DBL nr 214).

1459 król Kazimierz Jag., z powodu skargi mieszczan z K., poleca Stefanowi opatowi lub., aby nie pobierał zbyt wysokich stacji od wspomn. mieszczan, gdyż oni – jak sami zeznają – za czasów króla Władysława Jag. dawali tylko 2 korce (modius) owsa i 4 beczki (tunna) piwa (DBL nr 228).

1527 Florian opat lub. zwalnia cz. mieszczan z czynszów i szosu z powodu pożaru → p. 3A.

1541 Wawrzyniec opat lub. wraz z konwentem dla polepszenia stanu m. K., które zdaje się być w stanie ruiny, nadaje miastu łaźnię oraz kwartę roli do niej należącą; konwent ma pr. korzystać z łaźni; kl. zezwala miastu na wykupienie za 24 grz. czynszu zapisanego na tej łaźni na rzecz altarii bractwa ubogich w kościele par. w K. → p. 5Bb (M.K. 8; ACC 126, 140v).

1546 król Zygmunt St. zwalnia miasta K. i Święciechowę od obowiązku dostarczania podwód na podstawie przyw. Władysława ks. Polaków [Laskonogiego z 1181 (fals.) → wyżej] (M.K. 9); 1572 król Zygmunt August w odpowiedzi na odwołanie się do niego mieszczan z K. i Święciechowy, skazanych na zapłacenie 150 fl. pol. kary za niedostarczenie podwód, zwalnia wspomn. mieszczan z obowiązku dostarczania podwód, a powołuje się na poprzednie przywileje ks. Władysława [Lask. → wyżej] i króla Zygmunta St. z 1546 → wyżej (M.K. 8; ACC 126, 140v).

1569 Paweł Chojnacki opat lub. wraz z konwentem daje mieszczanom z K. zdrój leżący k. jez. Wielkiego na polach wsi Lubiń; mieszczanie mogą poprowadzić rury od tego zdroju przez role miejskie i szpitalne w K. [do m. K.]; za korzystanie z rurociągu piwowarzy będą płacili po 3 gr od każdego waru, a pozostali mieszczanie po 1/2 gr z domu na każde Suche Dni; opłaty te mają być przeznaczone na konserwację rur (M.K. 10; ACC 126, 139).

1570 Łukasz Kościelecki opat lub. wraz z konwentem rezygnuje z płaconych przez mieszczan z K. opłat od warzenia piwa, a w zamian za to m. K. odstępuje klasztorowi lub. dochody płynące z handlu solą (M.K. 11; ACC 126, 139v).

1583 burm. i rajcy m. K. oblatują w konsystorzu pozn. przywileje miejskie z l. 1382, 1407, 1422, 1447, 1541, 1569, 1570, 1572 (ACC 126, 134v-141v).

1585 król Stefan Batory zatwierdza 2 jarmarki od dawna istniejące w K.: w dniu śś. Filipa i Jakuba [1 V] oraz w dniu Ścięcia ś. Jana Chrzc. [29 VIII] (or. M.K. 13; M.K. 25, 2).

1585 tenże król zezwala władzom m. K. na pobieranie ceł od kupców jadących do Wrocławia, Głogowa i in. miejscowości na Śląsku po 1/2 gr od 2 koni z wozem, po 3 den. od konia luzaka i po 2 den. od sztuki bydła lub in. zwierząt; cło ma być przeznaczone na utrzymanie drogi na przedmieściach m. K., często zalewanej przez wodę; kupcy jadący [tylko] przez Zalas [z pominięciem miasta?] także mają płacić wspomn. cła¹¹Treść dok. sugeruje, że w K. w 1585 cło obowiązywało na 2 przejściach przez Obrę. Tymczasem przejście było jedno: prowadziło ono przez mł. Zalas położony pod m. K. na rz. Obrze. Jadący ze Śremu lub z Kościana mogli nie wjeżdżać do miasta K., lecz udać się wprost na przejazd przy mł. Zalas. Tych osób dot. uwaga, że ci, co jadą [tylko] przez Zalas, również muszą płacić cło (M.K. 25, 2v); 1613 Zygmunt III zatwierdza pobieranie wspomn. cła, gdyż mieszczanie oraz Zygmunt Gostyński [z Czerwonego Kościoła?] wybudowali w K. groblę (M.K. 21, 7).

1550-92 konstytucje miasta K.: 1550 [nowa redakcja?] konstytucji nadanych miastu przez Mik. Wylezińskiego opata lub. [w l. 522-27 oraz 1531-35, zm. 1539]: 2 tygodnie przed powiatkiem¹²W księgach miejskich m. K. używano niekiedy nazwy polskiej „powiatek” jako odpowiednika łac. nazwy „iudicium bannitum” oraz nazwy „wielgie wiece” jako odpowiednika nazwy „iudicium bannitum generale” (np.w l. 1472 i 1477: M.K. 59 k. 25v, 38v) należy czytać [publicznie?] konstytucje uchwalone przez przodków; opat wybiera burmistrza i 2 rajców oraz wójta i 3 ławników, a oni dobierają sobie 2 rajców i 3 ławników; wójt może zwołać sąd tylko za zezwoleniem burmistrza; konstytucje zawierają ponadto postanowienia dot. przeznaczenia ratusza, sprzedaży ryb, pomocy braterskiej, kolejki w młynie i zasad szynkowania (M.K. 70); 1592 Stan. Kiszewski opat lub. wydaje konstytucje Mik. Wylezińskiego nieco zmienione i na nowo zatwierdzone: miasto przedstawia opatowi listę 12 osób, a opat wybiera spośród nich burmistrza z 2 rajcami oraz wójta z 2 ławnikami; wybrani dobierają sobie dalszych członków rady i ławy oraz pisarza i składają przysięgę; poprzedni urząd przekazuje nowemu skrzynkę miejską [skarbiec i archiwum] oraz rozliczenie z czasów swego urzędowania; ponadto konstytucje regulują sprawę przeznaczenia ratusza, szarwarku, pomocy w czasie pożaru i zasad współżycia w mieście (M.K. 25, 4-5v).

4B. Władze m. K.:

4Ba. Wzmianki o burmistrzach i rajcach 1282-1461:

1282 śwd. Wojsław burm. w C. (Wp. 1 nr 306); 1351 śwd. Wojsław burm. w C. (Wp. 3 nr 1305); 1397 śwd. Andrzej burm. (DBL nr 124).

1413 Paweł Jaskółka burm. w C. (DBL nr 144); 1422 śwd. Jakub Jemioła burm. w C. (Wp. 5 nr 353; DBL nr 155).

1428 burm.: Mikołaj [?], rajcy: Jan Gorzuch, Augustyn, Jakub, Wincenty; ławnicy, → p. 4Bb (WR 3 nr 1367); 1433 burm.: Jakub; rajcy: Paweł Jaskółka (Jastkulka), Mik. Klich, Marcin, Winc. Gołąbek (Lub. D 41; DBL nr 165, 166 regesty); 1436 burm. Jakub Jemioła; rajcy: Mac. Winiarz, Marcin Szdzymyr, Piotr Narożny (DBL nr 170; Wp. 5 nr 577 reg.); 1447 burm. Jan Krakwa; rajcy: Piotr Bębenek, Piotr Narożny, Marcin Pyszny, Klemens Bojański (Boganski; DBL nr 214).

1461¹³Wydawca publikuje ten dok. pod datą 31 XII 1460, dowodząc, że określenie: „feria quarta infra octavas Nativitatis Domini sub anno a Nativitate Domini millesimo quadringentesimo sexagesimo primo” świadczy o stosowaniu przez kl. lub. stylu datowania „a Nativitate”, co nie wynika z przytoczonego sformułowania daty. W 1461 feria quarta po Bożym Narodzeniu przypadała w dniu 30 XII burm. i rajcy z C. ręczą wykonawcom testamentu szl. Niklasza [osoba niezident.], że opat lub. odda pożyczone 100 grz.; opat lub. warunkowo zastawia burmistrzowi i rajcom czynsze w Marzyszewie, na wypadek gdyby nie oddał długu w terminie i m. K. musiało za niego płacić (DBL nr 237; or. M.K., 2).

1461 Jan burm.; rajcy: Marcin Jemioła, Mac. Bok (Sbok; ACC 41, 219); cd. → p. 4Bc.

4Bb. Wójtostwo w K. (jego podział i uposażenie, urząd wójta i podwójciego, wykup obu części wójtostwa przez opata lub.).

[Podział wójtostwa dokonany w 1351 rzekomo na 5 l. okazał się trwały, gdyż każda z dwóch części wójtostwa miała odrębne dzieje aż do wykupu w 1533. Oznaczamy je umownie jako cz. I wójtostwa (jej cechą charakterystyczną było uposażenie m. in. w jatkę: 1375, 1534-35) oraz cz. II do której na początku (do 1378) należał mł. (mł. ten później przeszedł w posiadanie opata lub. → p. 2B). Cz. II wójtostwa, nadana w 1397 Janowi należała potem do rodziny Grabiów (pierwsza wzm. 1436, ostatnia 1532); tym samym wszystkich pozostałych wójtów występujących w tym okresie możemy uznać za posiadaczy cz. I wójtostwa.

Poniżej zestawiamy najpierw wiadomości o tych wójtach, których nie udało się zakwalifikować do jednej z dwóch części oraz te informacje, które dotyczą całego wójtostwa. Potem następują informacje o cz. I i cz. II wójtostwa uporządkowane wg przedstawionych wyżej kryteriów]:

1351 bracia Jan i Piotr wójtowie w C. zastawiają Andrzejowi opatowi lub. i jego konwentowi 1/2 wójtostwa w C., odziedziczonego po ojcu, za 26 grz. na 5 l.; jeżeli wspomn. wójtowie nie wykupią w tym czasie tej 1/2 wójtostwa, to przejdzie ona na własność klasztoru, który będzie miał również pr. pierwokupu do drugiej 1/2 wójtostwa też za 26 grz. (Wp. 3 nr 1305).

1351 śwd. Jan wójt z C. (DBL nr 70); 1356-65 śwd. Piotr wójt w C. (DBL nr 75, 76, 78, 82, 87, 89); 1374 Przecław sędzia pozn. oświadcza, że brat Mikołaj [zakonnik bened.], pełnomocnik kl. lub., wygrał proces o 1/2 wójtostwa w C. z Piotrem mieszcz. ze Śremu [może był on ident. z wspomn. wyżej Piotrem wójtem w K.?] oraz jego braćmi i siostrami stryj.; sędzia przysądza wspomn. 1/2 wójtostwa klasztorowi lub. (Wp. 3 nr 1694).

A. 1397 (1385?) zm. Markusz wójt w C. → p. 2B.

1413 śwd. Jan wójt w C. (DBL nr 144).

1421 śwd. Otha Lempach wójt w C. (WR 3 nr 866); 1422 świadkowie: Szymon [i] Otha¹⁴Ten sam dok. wydany był dwukrotnie: DBL nr 115 z kopii, gdzie zapisano: „Symone Otha advocatis Crziwinensibus” [2 osoby] oraz w formie regestu w Wp. 5 nr 353, gdzie zapisano: „Symon Otha advocatus Crzywinensis” [1 osoba]. W zachowanym, a dla wydawców niezn. oryginale (M.K. I 4), czytamy: „Symone. Otha advocat... Crziwnen...”; zastosowanie wyraźnej kropki między imionami oraz użyte przez pisarza skróty skłaniają nas do uznania wersji przyjętej przez wydawcę DBL na podstawie kopiariusza wójtowie w C. (DBL nr 155); 1425 wzm. o wójcie i 2 ławnikach [z C.] (WR 3 nr 1228); 1433 Elżbieta wd. po Ocie wójcie w C. → p. 5Ba.

1426 Jakub wójt z C. w sporze z Piotrem wikarym z Wonieścia o dług 2 zł węg. (ACC 9, 81v); 1429 [tenże?] Jakub Zemyowski [Siemowski?] wójt w C. → p. 5A.

1429 ławnicy z C.: Jakub Zielony, Marcin Zdzymir, Piotr Narożny (WR 3 nr 1367, [poprawiam błędną interpunkcję wydawców]).

1431 Piotr wójt w C. (Wp. 5 nr 525); 1510 w C. 2 części wójtostwa, każda ma 2 ł. (LBP 108).

Część I wójtostwa. 1375-97 wójt Mikołaj: 1375 Sobiesław opat lub. odnawia Mikołajowi wójtowi w K. przyw. na wójtostwo, ponieważ poprzedni dok. zaginął w czasie wojny [→ p. 6A]; do uposażenia wójtostwa należą 2 ł. wielkie, wolne, leżące poza miastem przy cmentarzu, 2 łąki (jedna przy młynie wójtowskim, a druga k. Jerki), ogród, 1/2 placu w mieście i 1/2 placu poza miastem, 1/2 folw. (kl. lub. sobie pozostawia pozostałe połowy placów i folw. [tzn. drugą 1/2 wójtostwa, o której była mowa w dok. z 1351 → wyżej]), jezioro, 1 jatka, 1/4 dochodów od szewców i piekarzy, łaźnia, 1/2 [dochodów] z handlu solą (forum salis), 1/2 z tzw. trzeciego denara opłat sądowych [tzn. wójt pobiera 1/6 tych opłat]; wójt nie ma żadnych zobowiązań wobec kl. i nie płaci dzies., ale ma obowiązek zbierać dzies. od in. mieszkańców (Wp. 3 nr 1720; DBL nr 109); 1386 Tomasz opat lub. oznajmia, że z powodu szkód, jakie mieszkańcy m. C. czynili w rolach, łąkach i pastwiskach nal. do Mikołaja wójta w C., opat [przejmuje jego grunty], a w zamian daje mu role k. wzgórza zw. Kliszowa (→ Kliszewo), aż do ról mieszczan z K., poniżej drogi z Nowego Dworu do C., a także łąki, które w tych granicach wójt sobie utworzy oraz ogród między m. C. a młynem opackim (DBL nr 116); 1397 śwd. Mikołaj wójt w C. wymieniony w przyw. wójtowskim dla wójta Jana → niżej: cz. II wójtostwa.

1445 śwd. Michał [Mróz?] wójt w C. [ojciec Macieja studenta w Krakowie i późniejszego altarysty w K. → p. 5Bd, → p. 6B] (DBL nr 201); 1456 Stefan opat lub. wraz z konwentem wyznacza wójtowi Wacławowi Eglerowi granice 2 ł. wielkich, wolnych [od świadczeń], położonych między rolami mieszczan a dziedziną Marzyszewo (→ p. 2A); w zamian za łąkę wójtowską, która została zalana, gdy przed młynem Falkmyn zbudowano jaz, opat daje wójtowi rów, który przepływa przez wspomn. łany do mł. Falkmyn (→ p. 2B) i zezwala na wybudowanie na tym rowie sadzawki (piscina), tak jednak, aby nie zalać ról nal. do Marzyszewa, a także zezwala na wykorzystanie gruntów położonych za rowem aż do granic z Kuszkowem na łąki lub gaje; opat zezwala wspomn. wójtowi hodować dodatkowe 100 owiec oprócz 300, o których mówi [dawniejszy] przyw. wójtowski; opat potwierdza ponadto wójtowi posiadanie folw. (allodium) położonego za miastem po prawej stronie drogi idącej do Lubinia wśród in. folwarków mieszczańskich, ponieważ we wspomn. przyw. wójtowskim nie był on wymieniony (DBL nr 226).

1456 wyrok sądu polubownego w sporze między Wacławem Eglerem (Eglarem) mieszcz. kośc. i wójtem w C. a burmistrzem, radą, ławą i całą społecznością m. C.: gdy wójt będzie rezydował osobiście na wójtostwie, będzie musiał płacić radzie 20 grz. rocznie na poczet szosu, a w zamian za to będzie mógł prowadzić w mieście handel oraz warzyć i szynkować piwo; wójt ma płacić radzie 4 gr czynszu za plac naprzeciw swego domu w mieście, na którym stał niegdyś browar, oraz od placu za miastem, gdzie wójt ma swój folw. i trzyma swoje konie (iumenta); jeżeli wójt nie będzie uprawiał roli leżącej naprzeciw brodu zw. Czarny Bród, to mieszczanie będą mogli paść tam swoje konie i bydło (DBL nr 227).

1468 Ścibor dz. Ponieca¹⁵Prawdop. na podstawie tej notatki A. Hanyż i A. Eckstein (RH 2, 95 i RH 6, 94) twierdzili, że Ścibor był wójtem w K. W księgach miejskich nie występuje on nigdzie w tej roli, jednakże jego s. Marcin przejął pr. do majątku cz. wójtostwa w K., co wynika z niżej cytowanych zapisek ręczy mieszczanom z K. za Jakuba [Białego] (Albus) wójta w K. (M.K. 59, 5v).

1476-81 Paweł Piotrkowski z Piotrkowic [k. Czempinia]: 1476 tenże kupuje od Zachariasza z Ostrowa [k. Śremu] pr. do wójtostwa w K. nabyte przez niego od Marcina z Ponieca [s. Ścibora] za 200 kóp [gr] i 20 grz., a w zamian sprzedaje Zachariaszowi z zastrz. pr. odkupu 1/4 wsi Płaczki w pow. pyzdr. (PG 9 k. 64, 78v); 1480-81 Paweł Piotrkowski wójt w K. (KoścZ 16 k. 238, 257).

1510-18 Jan Piotrkowski: 1510 tenże zw. Krebel wójt krzyw. z ż. Katarzyną sprzedaje z zastrz. pr. odkupu Ambrożemu s. Doroty Łysej mieszcz. z K. 15 zagonów roli, które ciągną się od rz. Obry do gaju zw. Kliszewka (→ Kliszewo), wraz z łąką nad Obrą (M.K. 33, 120); 1512-18 tenże jako wójt w K. pełni w towarzystwie ławników swe funkcje urzędowe [na zmianę z Mac. Grabią] (M.K. 33 k. 128, 131v; M.K. 60 k. 1, 2, 4, 7v); 1516 tenże wójt w K. (ACC 92, 152).

1520-26 Jan Brylewski wójt w K. pełni w towarzystwie ławników swe funkcje urzędowe [na zmianę z Mac. Grabią] (M.K. 33 k. 5v, 158v; M.K. 60, 9).

Część II wójtostwa. 1375 wzm. o młynie wójtowskim → wyżej: cz. I wójtostwa [mł. ten nie został wymieniony w uposażeniu cz. I wójtostwa, więc przyjmujemy, że należał do cz. II].

1378 Jawroszka niegdyś wójtowa (advocatissa) z C. z dziećmi sprzedaje Sobiesławowi opatowi lub. młyn, który leży powyżej m. C. nad Obrą po prawej stronie drogi do Gostynia, za 30 grz. szer. gr (Wp. 3 nr 1748).

1397 Wawrzyniec opat lub. sprzedaje Janowi sołtysowi z Żytowiecka swą [nal. do kl. lub.] cz. wójtostwa w K.; do wójtostwa należą 2 ł. wielkie położone między Marzyszewem a rolami mieszczan aż do brodu Czarny Bród; wójt ma pr. wypasania 300 owiec obok stada [owiec] nal. do mieszczan; wójt ma pr. polować z chartami i wyżłami oraz rarogiem (accipiter nisus) na przepiórki (quiscule), kuropatwy (pardices) i bażanty (swasones); wójt ma pr. do 1/3 z opłat sąd., a pozostałe opłaty (od rezygnacji, juramentów czyli zeznań i od zajętych przedmiotów ma pobierać w całości; wójt otrzymuje na przyszłą swą siedzibę plac, położony na lewo od drogi do Lubinia, na którym dawniej stał mł. koński; wójt jest wolny od posług i opłat na rzecz kl. lub., lecz ma zbierać czynsze dla kl. [od mieszczan] (DBL nr 124 – dwie wersje dok. różniące się sformułowaniami słownymi, lecz prawie identyczne w treści).

1436 Mac. Grabia wójt w C. z ż. Małgorzatą i dziećmi Janem, Piotrem, Dorotą i Heleną zapisują altaryście Bartłomiejowi w C. (→ p. 5Be) czynsz 1 kopę [gr] z pr. odkupu za 15 grz. w półgr na domu w rynku, na targu soli, na rolach, łąkach i jeziorze; gdyby wójt zalegał z czynszem altarysta będzie miał pr. łowić ryby w jeziorze i polować na ptaki nad jego brzegiem (DBL nr 170; Wp. 5 nr 577 reg.)

1467-1500 Jan Grabia wójt w K. [s. Macieja] (najczęściej w towarzystwie ławników) wykonuje swe funkcje urzędowe (M.K. 59 k. 8v, 19v, 24v, 34, 36, 41v, 44v, 53v, 57v, 62, 63, 63v, 65, 66v, 70, 70v, 71, 77v); 1481 tenże otrzymuje od Pawła przeora bened. lub. 12 grz. i zobowiązuje się płacić mu czynsz roczny 1 grz. (M.K. 33, 60); 1481 tenże daje 6 grz. Janowi [Czechowi] zw. Bohemus mieszcz. z K. i jego ż. Barbarze, a w zamian ma otrzymywać od nich czynsz roczny 1/2 grz. (M.K. 33, 59v).

1481 Apolonia c. zm. Macieja wójta w C., który był synem sołtysa z Pawłowic [zapewne w pow. kośc.; nie wiadomo, czy można identyfikować tego Macieja z Mac. Grabią?] (DBL nr 326).

1502, 1506 Małgorzata wd. po Janie zw. Grabia wójcie w K. (ACC 80, 172; M.K. 33, 103).

1504 Maciej i Wincenty ss. zm. Jana Grabi wójta z K. ze stryjem Janem pleb. z Górki [Duchownej?] i wujem szl. Fryczem dz. Bielewa, za wiedzą opata lub. Stanisława, sprzedają Janowi Miaskowskiemu jezioro i wodę (aqua) położone na lewo od drogi z K. do Lubinia za 12 grz. (M.K. I 33, 100v) 1514-31 Mac. Grabia wójt m. K. w towarzystwie ławników wykonuje swe funkcje urzędowe [na przemian z wójtami z cz. I wójtostwa: Janem Piotrkowskim, a od 1520 Janem Brylewskim] (M.K. 33 k. 6v, 8, 12, 12v, 13, 13v, 153, 153v, 154, 159 – razem z bratem Wincentym, 252v; M.K. 60 k. 6v, 7, 7v, 9v, 11v, 12v – tu nazwany Mac. Grabycz, 14, 15v, 16).

1529, 1532 Winc. Grabia wójt w K.: 1529 występuje z bratem Maciejem, 1532 występuje samodzielnie jako wójt [jest to ostatnie wystąpienie wójta dziedz. w K.] (M.K. 60 k. 12v, 18).

1533 Maciej i Wincenty ss. zm. Jana Grabi dają swej siostrze Agnieszce 10 grz. posagu, a jej mąż Wojc. Trinta mieszcz. z K. zapisuje jej 20 grz. wiana na swych dobrach w K. (M.K. 33, 163).

1539 Winc. Grabia mieszcz. kal. staje przed księgami w K. (M.K. 33, 189v).

Podwójci:

1467-1537 w zastępstwie wójta urzęduje niekiedy podwójci (viceadvocatus, raz nazwany landwójtem); [rekrutowali się oni spośród mieszczan, czasem spośród urzędujących w danym roku ławników]; urząd ten, oprócz osób wymienionych w → p. 4Bc, pełnili ponadto w 1476 Jan [osoba niezident.], a w 1477 Piotr Łomik [młynarz] → p. 2B (M.K. 33, 59, 60 passim).

Wykup wójtostwa w K.:

1533 Jadwiga Brylewska wd. po Janie Brylewskim kwituje Mik. Wylezińskiego opata lub. z odbioru należności za swą oprawę zapisaną przez zm. męża na cz. wójtostwa w C., a opiekunowie małol. Macieja Brylewskiego s. Jana ręczą, za tegoż Macieja, że pokwituje on opatowi odbiór 80 grz., które opiekunowie jego otrzymali od opata za cz. wójtostwa w K. (KoścZ 25 k. 163v, 164).

1534-35 Mik. Vyelzinski [recte: Wyleziński] opat lub. wystawia przyw. dla szpitala w K. i nadaje temu szpitalowi cz. posiadłości [wykupionego przez kl.] wójtostwa w K., a mianowicie: cz. wójtostwa, którą posiadali Maciej i Wincenty ss. Jana Grabi wójta w K. oraz cz. wójtostwa wraz z jatką i jeziorem, którą posiadali za 400 grz. zm. Mik. Brylewski oraz jego następcy, a także 2 folwarki (allodia) i 1/3 dochodu z handlu solą (forum salis); klucznik kl. lub. będzie pobierał 2/3 dochodów z handlu solą, wszystkie opłaty targowe (foralia... nundinarum) a także czynsze od szewców i piekarzy; kl. lub. przejmuje łąki, które należały do wójtostwa oraz stodoły z [rolami] folw. i ogrodami położone po obu stronach drogi do młyna Zalas oraz stodoły z [rolami] folw. z drugiej strony miasta w stronę gaju (indago) zw. Kliszewska (→ Kliszewo); kl. lub. przejmuje też łaźnię, która należała do wójtostwa oraz zapisaną na niej sumę 20 grz.; w zamian za przejęte dobra zakonnicy zobowiązują się odprawiać msze [w klasztorze?, w kościele szpitalnym?); dobra, które należały do wójtostwa, a obecnie przeszły w posiadanie mieszczan są obłożone czynszami na rzecz szpitala: Wojciech krawiec ma płacić 1/2 grz. z domu, który należał do Grabi, Mac. Matura ma płacić 8 gr z sadu, Łukasz ma płacić 6 gr z placu i owczarni, Kasper altarysta (→ p. 5Ba) ma odprawiać msze za to, że przejął sad; in. sad przechodzi w posiadanie biednych [ze szpitala] (M.K. 33, 170v-173v; ACC 109, 272-273v, obl. w 1535).

1535-39 n. [po wykupie wójtostw przez kl. lub. urząd wójta staje się urzędem wybieralnym (→ p. 4A: konstytucje) i funkcję tę piastują mieszczanie]: 1535-39 Paweł Kożuch krawiec wójt w K. [tenże reprezentował też ten urząd jako podwójci w l. 1433-34, gdy wójtowie dziedziczni już nie urzędowali]; późniejsi wójtowie > p. 4Bc (M.K. 33 i 60 passim).

4Bc. Najaktywniejsi mieszczanie we władzach miasta K. w l. 1467-1530.

[Z ksiąg miejskich m. K. z l. 1467-1550 uzyskaliśmy ok. 350 przekazów zawierających składy osobowe władz miejskich m. K.; są to składy rady (burm. i 4 rajców), ławy (wójt albo podwójci i 7 ławników¹⁶Liczba 4 rajców jest stała w końcu XV w. i w pierwszej połowie XVI w., natomiast ławników pierwotnie było siedmiu; po raz ostatni stan taki zanotowaliśmy w 1540 (M.K. 60, 28), a później liczba ich spadła do sześciu, → p. 4A: konstytucje m. K) lub obu tych ciał razem. Zebrany materiał dot. 84 lat, brak jednak składu ławy w l. 1468, 1483-85, 1489, 1492, 1497, 1507, 1509, 1511, 1523, składu rady i ławy w l. 1486 i 1491 oraz składu rady w 1538. Nie wszystkie przekazy opatrzone są dokładnymi datami dziennymi. Na podstawie zebranego materiału można przyjąć, że zmiana składu osobowego władz następowała w końcu roku (w listopadzie?, w grudniu?). Niejednokrotnie przez kilka kolejnych lat wybierano ławę, a jeszcze częściej radę w tym samym składzie. Braki w materiale źródłowym nie pozwalają na dokładne określenie liczby kadencji, w których poszczególni mieszczanie występowali na różnych stanowiskach. Poniższe zestawienie informuje więc jedynie o latach, w których wymienione osoby pełniły różne funkcje: osoba występująca w dwóch kolejnych latach kalendarzowych mogła pełnić daną funkcję bądź to w jednej, bądź też w dwóch kadencjach. W zestawieniu uwzględniono tylko te osoby, które w składach władz miejskich pojawiały się w okresie dłuższym niż 5 l. i swą karierę rozpoczęły przed 1531].

L.p. Osoba	występuje w l.:	burmistrz	w tym jako:		ławnik
			rajca	podwójci
1. Maciej Bok*	1461-97	1471	1461, 1467-70, 1473, 1475-78, 1488-90, 1496-97	___	1481, 1487, 1490, 1493-95
2. Marcin Jemioła	1461-1507	1467-69, 1475, 1480, 1482, 1484, 1486-90, 1492, 1494-98, 1500-01	1470-71, 1473, 1476-77, 1481-83, 1485, 1493-94, 1501-07	___	___
3. Stan. Trinta	1467-72	___	___	1467, 1470, 1472	___
4. Marcin krawiec	1467-77	___	1467-69	1477	___
5. Andrzej Kurtek*	1467-78	1474	1468-69, 1471, 1475-78	___	___
6. Stan. Robak	1467-81	___	1467-71, 1477	1475, 1477	1481
7. Mik. Goły	1470-77	___	1470	1472	1473, 1477
8. Wojc. Jemioła* zw. Stary, † ok. 1487	1470-85	1470, 1472, 1477-78	1473-76, 1480-85	1473 „landwójt“	___
9. Grzegorz szewc	1471-78	1473, 1476	1474-75, 1477-78	1471	___
10. Wincenty s. Swięszka*, rzeźnik, † ok. 1504	1471-1503	1472-73	1471, 1473, 1489-90, 1492-98, 1500-03	1478	1475, 1477-82
11. JanGrun*	1475-94	1485	1484, 1488-90, 1492-98, 1500-03	1481	1475, 1477-82
12. Jan Suszka*	1477-83	1481-83	1480-82	___	1477-80
13. Mik. Rzącza*	1477-90	___	___	___	1477, 1482, 1484, 1487, 1490
14. Marc. Gierłachowski*, † ok. 1492	1478-88	___	1484-85, 1488	___	1478-82
15. Wojciech zw. Stary	1478-1510	___	___	1478, 1482, 1490, 1494, 1496, 1498, 1500, 1505, 1508-10	___
16. Łukasz	1482-1503	___	___	1500-03	1482, 1484, 1493-95
17. Piotr Zalas* (Zalasek)	1483-1513	1493-94	1484-85, 1488-90, 1492, 1494-96, 1498, 1500-01, 1504-13	___	1503
18. Bartłomiej Trząsibroda*	1484-92		1492	1504	1484, 1487, 1505, 1508
19. Marcin Zielonek (Szelonek)	1484-1522	___	___	___	1484, 1487, 1490, 1493-96, 1498-1505, 1508, 1510, 1512-22
20. Michał Dolnik	1492-1503	1501-02	1492-98, 1500-01, 1502-03	___	1487
21. Marcin Wołowy*, † a. 1514	1495-1507	1502-05	1495, 1497-98, 1500-02, 1505-07	___	___
22. Wojc. Wosz* (Vosz, Voysz) młynarz wiatr.	1495-1507	1502-05	1495, 1511, 1513-18	___	1495-96, 1498-1502
23. Mik. Kuczel alias Jemioła*	1498-1520	1505-07, 1511-20	1502-06, 1508-10	___	1498-1501
24. Stan. Borek*	1498-1524	___	1510, 1514	___	1498, 1500-04, 1512-13, 1515, 1524
25. Jan Wołowy*	1498-1532	___	___	1522, 1532	1498-1504, 1520-22
26. Stan. Sapieński*	1505-15	___	1505, 1507-12, 1514-15	___	___
27. Grzegorz Alberczyk*	1508-13	1508-10	1511-12	1513
28. Walenty* kuśnierz	1510-20	___	1514-18, 1520	___	1510, 1512-15
29. Bartłomiej* kuśnierz	1510-23	___	1514, 1519-23	1521	1510, 1512, 1514-15, 1517-19
30. Mik. Szrama alias Szramka	1510-23	___	1520-23	___	1510, 1513-15, 1517, 1519
31. Jan s. Marcina burmistrza [Jemioły? czy Wołowego?]	1511-1550	1523-27, 1529-30, 1531-35, 1543-50	1511-23, 1536-37 1539-40	wójt zw. „pretor” 1541-42	___
32. Bartłomiej Trocha alias Troszka*	1512-44	___	1530-31	___	1512-14, 1517, 1519-22, 1524-27, 1532-38, 1541-42, 1544
33. Maciej Trinta*	1513-24	1521-22	1516-18, 1520, 1522-24	___	1513
34. Mik. Wolny alias Wolnik	1514-27	___	1526-27	___	1514, 1517, 1519-22, 1524-26
35. Stan. Kaleta	1517-25	___	1523-24	___	1517, 1519-22, 1524-25
36. Szymon Kmieć	1517-37	1522-23, 1528	1520-21, 1523-27, 1529, 1531-34, 1536-37	___	1517, 1519-20, 1535
37. Wojc. Wolff	1518-24	___	1518	___	1520-22, 1524
38. Paweł Kożuch krawiec	1520-50	___	1520-27, 1539-44, 1548-50	podwójci: 1522, 1537, 1531-34, wójt: 1535-39, 1544-47	1521-22
39. Paweł Półtorajan zw. kantor	1524-33	___	1532-33	podwójci: 1524-26, 1530	1524-27, 1529
40. Mac. Szymak	1524-35	___	1524-29, 1533-34	___	1524, 1535
41. Łukasz rzeźnik	1525-42	1536-37, 1539-42	1533-35	___	1525-26, 1532-34
42. Bartłomiej Rączka	1527-33	___	___	___	1527, 1530, 1532-33
43. Wojc. Czeszek*(Czechjanek) [s. Jana Czecha]	1527-37	___	1529-33, 1535	podwójci: 1536-37	1527, 1533-35
44. Mac. Matura	1527-50	1537-38	1530-33, 1536-37, 1539-42	wójt 1539-40	1527, 1533, 1545-46, 1548-50
45. Wojc. Poznański	1530-42	___	1533-34, 1536	___	1530-33, 1535, 1537-38, 1542

 

* Osoby oznaczone gwiazdką omówione zostały również w → p. 3B.

** W rubryce podwójci wymieniono również wójtów rekrutujących się od 1535 spośród mieszczan. (M.K. 33, 59, 60 passim).

5A. Kościół par. Ś. Mikołaja w K.:

1282 śwd. Herman pleb. w C.¹⁷Śwd. wymieniony w dok., którego oryginalność została w literaturze podważona, → Górka k. Krzywinia, przyp. 5 (Wp. 1 nr 306); 1375 śwd. Heynczko pleb. w K. (Wp. 3 nr 1720); 1386 [tenże?] śwd. Hincza pleb. w C. (DBL nr 116); 1391 Jakub notariusz publiczny, pleb. (rector) w C. (Wp. 3 nr 1914).

1401 Stolica Apostolska wciela kościoły par. w Święciechowie i w C. do kl. bened. w Lubiniu; dochód z tych parafii ma przypaść opatowi (40 grz.) i konwentowi (140 grz.) [zarządzenie nie zrealizowane] (BulPol. 3 nr 755).

1408 pleb. z C. [bez imienia] toczy spór z sołtysem i kmieciami ze wsi Święciec [obecnie Świnice]; opat lub. występuje w sądzie w zastępstwie sołtysa i kmieci (evictor; ACC 2, 112); 1409 śwd. Wojciech kapłan z C. (ACC 2, 123v).

1425-38 Paweł pleb. w C. [stale ta sama osoba?]: 1425 tenże otrzymuje w testamencie od Małgorzaty wd. po Mikołaju zw. Porost 4 grz., które ma odebrać od Mac. Mroczka w Przesiece [której?] (ACC 8, 198v); 1425 tenże pozywa Piotra wikarego w C., ponieważ Piotr był mu nieposłuszny (ACC 8, 213); 1428 tenże zawiera ugodę z mieszczanami w C., że mu zapłacą po 3 wiard. czynszu za rok ubiegły, za rok bieżący oraz za lata n. na utrzymanie wikarego; to co pozostanie pleb. przeznaczy na utrzymanie kościoła (ACC 11, 35v); 1435 tenże w sporze z opatem lub. (ACC 19, 194v); 1435 tenże w sporze z burmistrzem i rajcami w C. o grunty pleb. znajdujące się w posiadaniu mieszczan, którzy na tych gruntach budują sobie stodoły (horrea; ACC 19, 195); 1438 wyrok sądu polubownego w sporze między Mikołajem opatem lub. i burmistrzem oraz rajcami a Pawłem pleb. w C.: zgodnie z przyw. [erekcyjnym?] kościoła [par. w K.] 2 ł. roli mają pozostać własnością kościoła par.; pleban nie ma pr. do placów, na których kopie się glinę (fossio argille), lecz może jej używać na własny użytek; ze względu na bezpieczeństwo [od pożaru] pleb. ma rozebrać swą stodołę stojącą k. plebanii [w mieście] i ma ją przenieść na swe grunty za miastem, tak, jak wybudowali stodoły [za miastem] in. mieszczanie; pleban może używać ksiąg kościelnych, nie wolno mu jednak ich niszczyć ani sprzedawać; ugoda obowiązuje pod zakładem 200 grz. (100 grz. dla kat. pozn., 50 grz. dla kl. lub., 50 grz. dla strony, która dochowała ugody; M.K. 5); [wzm. z XVIII w. o tej ugodzie zawiera odmienną interpretację, że nikomu nie wolno brać gliny z gruntów pleb. (Lub. C 38, 130)].

1429 Jakub Zemyowski [Siemowski?] wójt w C. zobowiązuje się dać kościołowi par. w C. 16 sk. za 4 pochówki w tymże kościele a ponadto 6 talentów wosku (ACC 29, 141v).

1438 śwd. Mik. Głupczyc wikary w C. (M.K. 5).

1444 Jan Pak kapelan [?] w C., → niżej: l. 1461, 1470 (Wp. 5 nr 732).

1450 kl. lub. buduje nowy kościół par. w K. (RH 6, 87, na podstawie dok., który przed 1939 znajdował się w bibliotece kl. lub.).

1451-60 Szymon [s. Macieja] z Gołębina [→ Gołębin, p. 6] notariusz publiczny, pleb. w C.: 1451 tenże pozwany przez Macieja kleryka z C. o 100 zł węg. odszkodowania za zniesławienie: pleb. nazwał Macieja złodziejem i zbójem; spór zakończono ugodą (ACC 33, 52); 1455 tenże pozywa Wawrzyńca mieszcz. z C., spadkobiercę zm. Hankowej, o 2 grz. w półgr zapisane przez wspomn. Hankową w testamencie dla kościoła w C. (ACC 36, 27v); 1456 tenże śwd., pisarz kl. lub. (DBL nr 227); 1460 tenże pozwany przez Barbarę z C. o zaległe wynagrodzenie oraz o zwrot rzeczy nal. do jej zm. matki Jadwigi, która przez 12 l. służyła u Szymona: 12 grz. w gotówce oraz pościel i in. przedmioty wartości łącznie 10 grz. (ACC 40, 19).

1461 Marcin niegdyś wikary w C. toczy spór z Janem Pakiem kapłanem z C. o drobne sumy pieniędzy (ACC 41, 65).

1468 Wojciech pleb. w K. (RH 6, 88).

1470 Maciej pleb. w K. pozywa Jana Paka kapłana oraz Marcina sołtysa ze wsi Święciec [obecnie Świniec] o to, że Jan przejął dochód [dzies.?, czynsz?] z łanu nowo wykarczowanego we wsi Święciec, uprawianego przez sołtysa Marcina; dochód ten należy do wikarych w K. (ACC 50, 46v).

1470 Mikołaj pleb. w K. (KsLub. nr 4470); 1473 Mikołaj pleb. i Andrzej wikary w K. (M.K. 33, 33v).

1482 kościół par. Ś. Mikołaja w K. → p. 3B.

1484 witrycy kościoła par. Ś. Mikołaja w K. dają 1 grz. Janowi ślusarzowi i jego ż. Agnieszce, a ci zobowiązują się płacić im 4 gr czynszu rocznie (M.K. 33, 84v).

1485 ks. Jan Miaskowski pleb. w K. ustępuje z altarii w kat. pozn. (Now. 1, 422).

1494 Maciej pleb. w K. (RH 6, 88).

1501 Zygmunt Brzesth pleb. z Czerwonego Kościoła, komendarz w K. (ACC 80, 70v).

1508-14 Jan Kępa (Campi, Campa) pleb. w K.: 1508 (ACC 85, 43v); 1504 tenże otrzymuje od Mac. Mroza altarysty w K. (→ p. 5Bd) ogród zw. Gawronkowski położony za plebanią i za bramą Glinczaną (M.K. 33, 115); 1514 temuż Michał Żegrowski zapisuje czynsz 3 grz. z pr. wykupu za 36 grz. na wsi Klonowiec (PG 15, 24).

1510 kościół par. ss. Mikołaja i Katarzyny, patronatu opata lub., obsadzany jest na przemian przez Stolicę Apost. i bpa pozn.; pleb. otrzymuje czynsz roczny 3 grz. zapisany na 3 gospodarstwach kmiecych w Czerwonym Kościele, dzies. z folw. w Kopaszewie, meszne z 10 1/8 ł. w C., 1 ćw. słodu z mł. [słodowego] końskiego i 2 korce (choreti) mąki z mł. wodnego w C., wiardunki dzies. z 3 3/4 ł. os. we wsi Święciec; wiardunki dzies. z Kopaszewa należą do bpa pozn.; [do par. K. należy K., Święciec i Kopaszewo] (LBP 108).

1515 Paweł pleb. w C. → p. 5Bc.

1515 Leon X pap. poleca, aby Maciej z Gostynia¹⁸→ Gostyń miasto, p. 6 otrzymał kościół par. w K. w diec. pozn. (Theiner 2, 395).

1526 Mac. Regina pleb. w Gostyniu i w K.; Jan Jakimowski pleb. w Lubiniu zobowiązuje się ustąpić ze swej par. na rzecz Mac. Reginy (ACC 101, 146); [ok. 1527] Mac. Regina pleb. z K. przebywał w Rzymie, a komendarzem par. K. był w tym czasie Grzegorz [Bieniek] altarysta w K. → p. 5Bb.

1536 Wawrzyniec pleb. w K.; Andrzej Jurkowski z ż. Dorotą Krzycką zapisuje temuż plebanowi 3 grz. czynszu rocznego z pr. odkupu za 36 grz. (PG 17, 62).

1572 opat lub. po śmierci pleb. Grzegorza Sthanarawa (?) prezentuje na pleb. w K. Stan. Łukaszewica, bakałarza sztuk wyzwolonych [→ p. 6: 1570], kleryka posiadającego niższe święcenia (ACC 123, 188).

5B. Altarie w kościele par. w K.:

5Ba. Altaria NMP oraz ŚŚ. Mikołaja i Katarzyny, patronatu burmistrza i rajców ([1426] 1429-1535):

[1426] ,1429-42 Andrzej altarysta w C.: [1426], 1429 tenże toczy spór z burmistrzem i rajcami m. C., którzy przed 3 l. [tzn. w 1426?] wezwali go na altarię w C. i płacą mu czynsz 4 grz. bez 4 gr, lecz nie dokonali naprawy (conservacio) ołtarza, tak jak się do tego zobowiązali (ACC 12, 4v); 1429 tenże pozywa Beatę (?) dz. Żakowa o 2 grz. (ACC 12, 4v); 1433 Elżbieta wd. po Ocie wójcie z C. zapisuje Andrzejowi altaryście ołtarza NMP i ŚŚ. Mikołaja i Katarzyny pod patronatem rady miejskiej w C. czynsz 1 grz. bez 4 gr z zastrz. pr. odkupu za 11 grz. (DBL nr 165).

1433 Stan. [Ciołek] bp pozn. eryguje altarię NMP i ŚŚ. Mikołaja i Katarzyny w kościele par. w C. i przeznacza na utrzymanie altarysty czynsz 7 1/2 grz. i 4 gr ufundowany przez burmistrza i rajców w C.; bp transumuje dok. rady miejskiej w C., w którym przedstawiono uposażenie wspomn. altarii, m. in.: czynsz 1 grz. i 16 sk. z Bielewa, 1 grz. i 14 sk. od Piotra Narożnego, 1 grz. bez 4 gr od Elżbiety wd. po Ocie wójcie w C., 1/2 grz. o Wincentego i Jana Gołąbków z C., 1/2 grz. i 4 gr od Marcina Mościeskiego z C., 2 grz. i 1 wiard. od burmistrza i rajców w C., 4 gr od Jakuba Białka z C. i 4 gr od Lasoty młynarza z mł. w Czerwonym Kościele [tzn. z mł. Zalas]; burm. z radą prezentują na altarystę Andrzeja s. Stanisława z Bielewa (Lub. D 41 nowa sygn., dawniej Zb. akt kl. I 10; DBL 166, 167 – tylko regesty).

1442 Andrzej z Bielewa altarysta ołtarza Ś. Katarzyny w K. rezygnuje na ręce bpa pozn. z swej altarii na rzecz Jana Renno kapłana z Poznania (AE I 43).

1470-83 Wincenty zw. niekiedy Żytowiecki lub Drzewiecki, altarysta ołtarza ŚŚ. Mikołaja i Katarzyny [albo tylko Ś. Katarzyny] (M.K. 33 k. 6, 25, 29, 32v, 37, 48v); 1483 rejestr czynszów należnych ołtarzowi [tegoż] Wincentego altarysty w K.: 6 grz. od opata lub., 1/2 grz. z Osowa, 1 grz. od Brylewskiego [z Brylewa?], 1 grz. bez 4 gr od wójta Grabi [z K.], 16 gr z sołectwa w Mościeszycach, 20 sk. od Wincentego z K., 14 sk. od starego Jemioły [z K.] oraz 1 grz. + 4 gr i 3 wiard. + 6 gr [z nie wymienionych źródeł], ponadto czynsze: 15 gr, 2 razy po 13 gr, 10 gr, 7 razy po 8 gr, 2 razy po 6 gr i 7 razy po 4 gr od różnych mieszczan z K. (M.K. 33, 279).

1506-20 Mac. Kołaczek altarysta w K. przy ołtarzu NMP i Ś. Katarzyny (M.K. 33 k. 77, 118v, 123, 140v);

1510 tenże obsługuje ołtarz NMP i Ś. Mikołaja patronatu burmistrza oraz rajców w K. i pobiera czynsze: 3 grz. od Jana Zimińskiego z 1/2 Przybina, 1 grz. i 4 gr z 2 cz. Bojanic od szl. Tomasza, 1 grz. z Bielewa, 16 sk. od Zawadzkiego z 1/2 Czarnkowa [k. Ponieca, obecnie Czarkowo], 1/2 grz. z 1/2 sołectwa od Macieja [sołtysa] z Osowa, 16 gr od 2 sołtysów z Mościszek; w K. Mac. Kołaczek pobiera czynsze: 1 gr od Doroty Goliskiej, po 4 gr [sumy główne po 1 grz.] od Andrzeja, Doroty Łysej, z mł. wodnego przy drodze do Czerwonego Kościoła [tzn. z mł. Zalas?], od Tomasza, od Mik. Korno i z domu Grzegorza [Alberczyka] burmistrza, 5 gr od Mac. Kubelli, po 6 gr od Mac. Trinty, Wojc. Cichosza, Mikołaja kowala, po 8 gr [sumy główne po 2 grz.] od wd. po Piotrze kowalu, od Jana Czecha, z opust. placu i od Stan. Sapieńskiego (dom w rynku naprzeciw ratusza), 9 gr od Jana olejnika, 10 gr od Mik. [Czarnego] (Niger), 16 gr od 1/2 ł. w Marzyszewie, 42 gr od Jana Wołowego (dom w rynku), 44 gr od Małgorzaty [wd. po Janie Grabi] z wójtostwa; [razem 10 grz. i 37 gr; sumy główne wynoszą łącznie ok. 129 grz.] (LBP 205).

1534 Kasper altarysta w K. [przy ołtarzu] Ś. Mikołaja otrzymuje od Mik. [Wylezińskiego] opata lub. sad, który niegdyś wójtowie z K. dali Mik. Kołaczkowi pod warunkiem, że będzie śpiewał psalmy z uczniami szkolnymi (socii scole); ponieważ altarysta psalmów z uczniami nie śpiewał, opat w zamian za to poleca mu płacić z sadu 1 wiard. czynszu do rąk burmistrza z przeznaczeniem na utrzymanie szpitala, dopuszcza jednak możliwość zamiany z powrotem czynszu na śpiewanie psalmów (M.K. 33, 172v); 1535 tenże ma odprawiać msze ś. za to, że przejął sad z dawnego wójtostwa w C. → p. 4Bb.

5Bb. Altaria NMP oraz ŚŚ. Andrzeja, Marii Magdaleny i Barbary nal. do bractwa ubogich, pod patronatem rady miejskiej w K. (1450-41, 1544?):

1450 Andrzej [Bniński] bp pozn. na prośbę opata lub. eryguje ołtarz bractwa ubogich (fraternitas pauperum) pod wezwaniem NMP itd. [jak wyżej] w kościele par. w K.; burm. i rajcy ufundowali dla tego ołtarza czynsz 6 grz. i im przysługuje pr. patronatu (AE I 181); [w późniejszych wzm. ołtarz nazywany jest krótko ołtarzem bractwa ubogich i najczęściej nie wymienia się jego patronów].

1470, 1474, 1476, 1497 wzmianki o ołtarzu bractwa ubogich (fraternitas pauperum, fraternitas mendicorum) w K. (M.K. 33 k. 26, 34, 87v); 1476 altarysta Jakub (M.K. 33, 39); 1479-89 altarysta Szymon Jelitko, 1497-1500 altarysta Jan z Gołębina (M.K. 33 k. 54, 58v, 62v, 69, 77, 87, 91v).

1506 ołtarz ŚŚ. Andrzeja i Małgorzaty, altarysta Grzegorz Bieniek (M.K. 33, 103); 1510-27 tenże altarysta Grzegorz Bieniek, s. Benedykta (M.K. 33 k. 103, 121, 123v, 129);

1510 tenże Grzegorz [s.] Benedykta obsługuje ołtarz ŚŚ. Małgorzaty i Andrzeja, patronatu rajców m. K. i pobiera czynsze 1 grz. bez 4 gr od pani Miaskowskiej z Osieka [k. Kościana], 1/2 grz. z 1/2 Jurkowa, która należała do Jana [Jurkowskiego], 1 grz. z cz. Wawrzyńca w Rokosowie, 1 wiard. z sołectwa w Jerce, 2 grz. z łaźni w K.; ponadto pobiera czynsze od mieszczan w K.: po 4 gr od Grzegorza Alberczyka, Szymona Kaczki, Kat. Bragołki, Wawrzyńca kuśnierza, Bartłomieja kuśnierza, Katarzyny wójtowej [niezident.], Mac. Trynty, Kat. smolarki, Kośmidra, Jana Suszki, Wojtka Pakatego, [NN] Korno, [NN] Pastuszki, a także z ratusza w K., 6 gr od Mac. Garbalki [Garbatki?], po 8 gr od [Mik.?] Troszki rzeźnika, Kat. Garbatej i Wawrz. Ławro, 1/2 grz. od Stan. Kaczki, a ponadto z ogrodów [pod K.] 3 gr od Jana Czecha i 4 gr od Tomasza Tomka; 2 grz. sumy głównej [zapewne pochodzące z wykupu czynszów] są złożone [w K.] na ratuszu [razem 7 grz. 15 gr czynszów; sumy główne tych czynszów wynoszą łącznie ok. 88 grz., nie licząc grzywien leżących na ratuszu] (LBP 205);

1517 tenże Grzegorz w K. toczy spór ze szl. Mac. Pijanowskim, Andrzejem Konarskim i Małg. Noskowską (ACC 92, 248v); 1518 tenże altarysta bractwa ubogich upomina się o zaległy czynsz z Rokosowa (ACC 93, 91);

1527 tenże Grzegorz altarysta w C. pozwany przez [Pawła?] Półtorajana mieszcz. z C. o zwrot 30 grz., które Półtorajan oddał na przechowanie Wawrzyńcowi komendarzowi par. Czerwony Kościół; Grzegorz jako komendarz par. K. [nieprawnie] zajął te pieniądze (ACC 102, 43).

1535 Mik. Wyleziński opat lub. funduje ołtarz w szpitalu w K. i ustanawia altarystę ołtarza bractwa ubogich stałym lektorem w szpitalu, tzn. zobowiązuje go do odprawiania mszy ś. w szpitalu w niedziele i święta oraz mszy o Męce Pańskiej w piątki; lektor ma też obowiązek modlić się za zmarłych burmistrzów i rajców oraz za opata po jego śmierci; uposażeniem lektora będzie 1 małdrat żyta z [byłych] ról wójtowskich w K. (M.K. 33, 174).

1535-41 Stanisław altarysta w K.: 1535 śwd. (M.K. 33, 174v); 1541 temuż, altaryście ołtarza [bractwa] ubogich, Tomasz [ze Zbrudzewa] przeor kl. lub. spłaca sumę główną 24 grz. zapisaną na ogrodzie wójtowskim, którego niegdyś używali Grabiowie i równocześnie unieważnia dok. z 1479, w którym był zapisany czynsz z tego ogrodu dla altarii (M.K. 33 195v); 1541 na łaźni w K. ciąży czynsz 2 grz. rocznie z pr. wykupu za 24 grz. dla altarii bractwa ubogich → p. 4A.

1544 włączenie altarii Ś. Marii Magdaleny do szpitala w K. [nie ma pewności, czy to włączenie dot. altarii bractwa ubogich, czy altarii omówionej niżej (p. 5Bc), gdyż obie używały wezwania Ś. Marii Magdaleny] → p. 5D.

5Bc. Altaria Narodzenia NMP i ŚŚ. Marii Magdaleny, Katarzyny, Doroty i Barbary (1450-1529, 1544?):

1450 (reg. z XVIII w.) erekcja ołtarza NMP i ŚŚ. Marii Magdaleny, Katarzyny i Barbary w K. (Lub. C 38, 131v).

1478-88 altaryści przy ołtarzu ŚŚ. Barbary i Doroty: 1478-80 Jan Mały¹⁹Tenże? w 1491 wspomn. jako zm. altarysta altarii patronatu rodziny Cziglarów w kościele par. w → Kościanie (p. 5Bq) (M.K. 33 k. 48v, 56v, 59); 1483 Jan [Mały czy Białek?] (M.K. 33, 66v); 1486-88 Jan Białek (M.K. 33 k. 73, 76v).

1488-1514 Michał z Krobi altarysta przy ołtarzu nazywanym początkowo ołtarzem ŚŚ. Barbary i Doroty, 1494 i 1502 NMP i Ś. Marii Magdaleny patronatu burmistrza i rajców w C., 1503-14 Narodzenia NMP i ŚŚ. Katarzyny i Marii Magdaleny (M.K. 33, 74-128v passim);

1499 tenże Michał z Krobi w konsystorzu pozn. przedstawia do obiaty i potwierdzenia dok. z 1436 [→ p. 4Bb, → p. 5Be], a Jan Grabia wójt w C. zapisuje Michałowi 1 kopę czynszu rocznego z pr. wykupu za 15 grz. na swoim wójtostwie w C. (ACC 76, 62v);

1508 temuż altaryście ołtarza NMP i Ś. Marii Magdaleny w K. Jan Daleski zapisuje 40 gr czynszu rocznego z pr. odkupu za 10 grz. z 1/3 Daleszyna (PG 14, 55);

1514 tenże w Popielec [1 III] spisuje testament: 10 zł węg. daje kościołowi par. w K. na prace budowlane (pro fabrica ecclesie), stryjowi Ambrożemu Demerowi daje 2 zł węg., ogród, konia cisawego, sprzęty domowe i szubkę, kościołowi w K. daje szubkę podbitą skórami lisimi, Janowi Ziemlińskiemu daje srebrne naczynia, panu Wojciechowi [niezident.] 8 książek; na msze żałobne (trycezymy) przeznacza 10 zł węg. dla wszystkich kapłanów w K., i po 2 zł węg. dla kl. lub., dla kapłanów w Osiecznej i dla bernardynów w Kościanie; na pogrzeb przeznacza 1 grz., na stypę 6 wiard. (do stypy ma się dołożyć stryj Ambroży), a dla biednych daje 2 grz. na ręce burmistrza i rajców (ACC 91, 62v); 1515 Paweł pleb. w C., egzekutor testamentu zm. Michała altarysty w C., powołuje świadków w sprawie z Ambrożym mieszcz. z C. [stryjem zm. Michała] (ACC 91, 94); Wojciech z Jankowa [niezident.] zeznaje, że przed 10 l. władze m. K. obiecały mu altarię opróżnioną obecnie po śmierci Michała, lecz burm. i rajcy m. C. prezentują na to miejsce Piotra z Bieżyna i ten otrzymuje zgodę oficjała (ACC 91, 60v).

1515-18 Piotr z Bieżyna altarysta ołtarza ŚŚ. Doroty, Katarzyny i Marii Magdaleny (→ wyżej; M.K. 33 k. 66v, 133).

1527-29 Wojciech altarysta w K.: 1527 tenże w sporze z Mik. [Wylezińskim] opatem lub. w sprawie dochodów altarii (ACC 102 k. 104, 109); tenże altarysta przy ołtarzu Ś. Marii Magdaleny (M.K. 33, 160); [Dochody tej altarii nie zostały przedstawione w LBP 206 (formularz nie wypełniony) dlatego szczegółowiej, niż przy omawianiu pozostałych altarii, przedstawiamy jej dochody na podstawie księgi radzieckiej]:

1478-1529 wspomn. wyżej altaryści dają mieszczanom gotówkę i w zamian za to mieszczanie zobowiązują się do płacenia czynszów rocznych w stosunku 4 gr od 1 grz. aż do czasu wykupienia czynszu przez zwrot sumy głównej: 1478 Dorota Tomkowa 4 gr, 1480 Mik. Rzącza z ż. Barbarą 8 gr, Jakub Gołąbek 8 gr, 1483 Marcin szewc z ż. Barbarą 8 gr, Wawrz. Lagayer z ż. Katarzyną 4 gr, 1490 Piotr Garbaty kuśnierz 8 gr, Wawrz. Pędziwiatr z ż. Agnieszką 4 gr, 1494 Mac. Kurota z ż. Katarzyną 8 gr, 1495 Stan. Kocurek 14 gr, 1500 Jan Wołowy z ż. Jadwigą 14 gr, 1502 Jan Czech z ż. Barbarą i 3 ss. 1 wiard., 1503 Michał Dolnik z ż. Katarzyną i cc. Elżbietą oraz Agnieszką 8 gr, 1529 Marcin Nojewski z ż. Anną 8 gr; 1516 Ambroży mieszcz cz. z K. spłacił sumę główną 4 grz. [→ wyżej: 1514] (M.K. 33 k. 18v, 48v, 56v, 59, 66v, 73, 73v, 74, 85v, 91, 93v, 95, 133, 160).

1544 → p. 5Bb.

5Bd. Altaria NMP i Ś. Andrzeja pod patronatem [cechu?] rzeźników w K. (1472-1518):

1472 Jadwiga dz. w Miechininie [obecnie Mechlin k. Śremu], ż. Mik. Stęszewskiego [Bnińskiego] zapisuje 1 grz. czynszu z pr. odkupu za 17 zł węg. Maciejowi s. wójta z K. na erygowanie [nowego] ołtarza w kościele par. w K. (PG 8, 135).

1472-1518 Mac. Mróz (Mross, Mrosz)²⁰Tenże był altarystą w Kościanie w l. 1474-1514, → Kościan miasto, p. 5Bs altarysta przy ołtarzu rzeźników (laniste, carnifices) w K., s. Michała dawnego wójta w K. [→ p. 4Bb: 1445, → p. 6: studenci z K. w Krakowie]: 1472 → wyżej, (M.K. 33, 20-137 passim); 1481 tenże spisuje swój testament: swój dom w K., w którym zamierza mieszkać do śmierci, przeznacza potem dla nie więcej niż 2 kapłanów z kościoła par. Ś. Mikołaja w K. i funduje za 1/2 grz. czynsz (2 gr rocznie?) na naprawy tego domu, a mieszkańców tego domu zobowiązuje do odprawiania mszy za ofiarodawcę; ogród położony za bramą miejską w stronę brodu na rz. Obrze daje Bartłomiejowi Żabkowi w posiadanie dziedziczne, jeśli będzie miał potomstwo, lub w dożywocie (potem ma go przejąć ołtarz [cechu] rzeźników), browar (sartago) i wszystkie in. dobra daje Małg. Żabkowej, z tym, że browar po jej śmierci ma też przejść w posiadanie wspomn. altarii (M.K. 33, 279v).

1488 Maciej altarysta w C. pobierał dla swego ołtarza 3 wiard. i 2 gr czynszu z ról w Wieszkowie; z powodu spustoszenia tej wsi opat lub. przenosi ten czynsz na swój browar (sartago) w C., w którym Maciej będzie mógł warzyć piwo, lecz tak, aby in. browary klaszt. nie poniosły szkody (DBL nr 339).

1492-1502 czynsze zapisane Maciejowi altaryście w K.: 1492, 1494 bracia Jan prep. w Osiecznej, Maciej, Bartłomiej i Marcin dziedzice w Żakowie i w Żakowie Małym zapisują 1 grz. czynszu z obu wspomn. wsi z pr. odkupu za 12 grz. (ACC 69, 7; PG 7, 12); 1494 Piotr Kuranowski zapisuje na wsi Kuranowo czynsz roczny 1 kopę [gr] z pr. odkupu za 15 grz. (PG 7, 13); 1501 Barbara ż. Piotra Błociszewskiego zapisuje 1 grz. czynszu od sumy 12 grz. na Rogaczewie Wielkim; od 1488 czynsz ten był płacony z browaru pod zamkiem w Kościanie (PG 12, 147v); 1501 Jan Luboński z ż. Katarzyną zapisuje czynsz 6 grz. na Luboni z pr. odkupu za 72 grz.; czynsz ten od 1472 był płacony z Lubinia; 1502 czynsz z Luboni przenosi się: 3 grz. od sumy głównej 36 grz. będzie płacić Bartłomiej Kąkolewski ze swej cz. Czerwonego Kościoła i 3 grz. od takiejże sumy Dorota Przybińska ż. Jana Ziemlińskiego z Przybinia (PG 12 k. 226, 231v);

1499 tenże Mac. Mróz altarysta w C. funduje czynsz roczny 1 grz. za 12 grz.; czynsz ten płacić będzie rada miejska m. Osieczna plebanom, altarystom i in. kapłanom w C. pod warunkiem odprawienia 30 mszy za ofiarodawcę i jego krewnych; tenże Maciej funduje drugi podobny czynsz: rada miejska w Osiecznej będzie go płaciła franciszkanom w Śremie (ACC 76 k. 158, 158v);

1509 tenże Maciej altarysta daje swój ogród w K. kościołowi par. w K. → p. 5A;

1510 tenże altarysta Maciej Mróz obsługuje ołtarz NMP i Ś. Andrzeja, stojący w kościele par. w K. po lewej stronie, patronatu rzeźników w C.; altarysta otrzymuje czynsze: 1 grz. z Żakowa, 1 kopę [gr] z Kuranowa, 1 wiard. z Rogaczewa Małego, 1 grz. od rady miejskiej w Osiecznej, a także 1/2 grz. z placu pustego Jana Gadnera oraz po 1 wiard. od Jana muratora i garncarza Kunczy na Starym Mieście w Kościanie; od mieszczan w C. otrzymuje: 3 wiard. i 4 gr z domu Jana Czecha, 1/2 grz. z domu Andrzeja Ciężkiego, po 1 wiard. z domów Marcinka oraz Bartłomieja kuśnierza; [ogółem czynsze wynoszą 6 grz. i 16 gr; wartość sum głównych ok. 76 grz.] (LBP 206);

1512-18, 1520? ten¿e Mac. Mróz zawiera transakcje z mieszczanami z K. w sprawie czynszów dla altarii (M.K. 33 k. 122v, 125v, 133, 137).

5Be. Altaria Ś. Trójcy i NMP.:

1463 Wojc. Górecki [z Górki Miejskiej?] zapisuje Tomaszowi altaryście altarii Ś. Trójcy i NMP w C. w kościele par. Ś. Mikołaja w C. 5 grz. czynszu z Dunina od sumy głównej 60 grz. (PG 7, 180v).

1499 Jakub Kęszycki pleb. w Gostyniu i altarysta ołtarza Ś. Trójcy i NMP w kościele par. w C. otrzymuje zgodę oficjała na przeniesienie tej altarii do Gostynia; Jakub Kęszycki przedstawił dok. erekcyjny tej altarii wystawiony przez bpa Andrzeja [Gosławskiego 1414-26?, czy Bnińskiego 1438-79?] (ACC 76, 54v).

5Bf. Niezident. informacje o altariach w K.:

1436-44 Bartłomiej altarysta w C.: 1436 temuż Mac. Grabia wójt w C. zapisuje 1 kopę [gr] czynszu z pr. wykupu za 15 grz. → p. 4Bb [na ten dok. powoływał się – nie wiadomo na jakiej podstawie – w 1499 Michał z Krobi altarysta w K.²¹Powołanie się na ten dok. w 1499 przez altarystę Michała zdawałoby się wskazywać na to, że Bartłomiej był w l. 1436-44 altarystą tej samej co Michał altarii, lecz z posiadanych przez nas wiadomości wynika, że altaria Michała powstała dopiero w 1450. Sprawa więc pozostaje nie wyjaśniona. Niekonsekwentne nazewnictwo używane w odniesieniu do altarii Michała może np. świadczyć o ewentualnym połączeniu 2 altarii w jedną; nie znamy jednak dokumentów, które by to potwierdzały, → p. 5Bc]; 1444 śwd. Bartłomiej altarysta w C. (DBL nr 196).

1471 Andrzej altarysta w K. pozwany przez Małgorzatę z K. o zwrot 6 wiard. zabranych ze szkatułki danej mu na przechowanie 7 IX 1471, gdy przez K. przechodziły wojska i dopuszczały się rozbojów, → p. 6A (AC 2 nr 1340).

1525 Jan Wolnik altarysta w C., egzekutor testamentu Jana Nojewskiego, → p. 3B.

5C. Szkoła par. w K:

1404-05 rektorzy szkoły: 1404 Adam, 1405 Jan (ACC 1 k. 38, 99v).

1431 pleb. w C. [imienia brak] pozywa burmistrza i rajców w C. o spłatę 2 grz. czynszu na rzecz nauczyciela (magister) w szkole w C. (ACC 15, 141).

1468 Wojciech rektor szkoły w C. (M.K. 33, 2).

1508 Grzegorz Alberczyk burm. w C. z 2 rajcami odwieźli wozem 4 kleryków [uczniów szkoły par. w C.?] Jana s. Klemensa z C., Szymona z Modrza, Jakuba z Wolsztyna i Zeben (?) z Krobi; zatrzymano ich, gdyż dopuścili się gwałtów (circa violenciam) i powiązano im nogi łańcuchami; oficjał pozostawia ich w areszcie, dopóki nie przedstawią poręczycieli (ACC 85, 77).

1511 Maciej rektor szkoły w C. (ACC 88, 57); 1512 wyrok w sporze między tymże Maciejem a Grzegorzem burmistrzem w K. (AAP Sententiae II 250); 1512 tenże Maciej niegdyś rektor szkoły w C. (ACC 88, 174v).

A. 1534 uczniowie szkolni (socii scole) → p. 5Ba.

5D. Szpital w K.:

1534-35 Mik. Wyleziński opat lub. nadaje nowo założonemu szpitalowi w K. cz. gruntów i dochodów [wykupionych przez kl. lub.] wójtostw w K. [→ p. 4B, gdzie podano podział dochodów dawnych wójtostw w K. między szpital i kl. lub.]; kl. wybudował budynek dla szpitala; jego opiekunami mają być kl. lub. oraz burm. i rada miejska w K. (M.K. I 33 k. 170v-173v; ACC 109, 272-273v).

1535 tenże opat wyznacza altarystę ołtarza bractwa ubogich lektorem w szpitalu → p. 5Bb; 1544 administrator diec. pozn. na wniosek burmistrza m. K. i za zezwoleniem opata lub. eryguje prepozyturę przy szpitalu w K. i włącza do niej altarię Ś. Marii Magdaleny z kościoła par. w K., a równocześnie zatwierdza nowy czynsz 6 grz. z dochodów tego ołtarza [dla prepozytury]; na prepozyta zatwierdza szl. Wojciecha Chojnackiego²²Zapewne krewny opata lub. Pawła Chojnackiego rodem z Chojnary w woj. rawskim kleryka posiadającego niższe święcenia (ACC 115, 182).

6A. Wydarzenia w K.:

A. 1278 [recte a. 1298 (Matuszewski Imm. 489)] Bolesław ks. maz. z bratem swym [stryj.] Władysławem ks. sier. w czasie wyprawy przeciw Henrykowi ks. głog. stali z wojskami k. grodu C.²³Dokument uznany za fals. przez E. Suchodolską, Regesty dokumentów mazowieckich z lat 1248-1345, Warszawa 1980, s. 31 (Wp. 1 nr 477).

1296 10 III [zjazd krzywiński] Władysław Łok. ks. [Wielko]polski, Pomorza, Kujaw i Łęczycy zawiera ugodę ze swym siostrzeńcem Henrykiem ks. Śląska i panem Głogowa i oddaje mu ziemie [wlkp.] do rz. Obry²⁴Znaczenie zjazdu krzywińskiego dla Wielkopolski obszernie omówił BieniakWlkp. 122-218 (Wp. 2 nr 745).

A. 1375 wzm. o utracie dok. wójtowskiego z powodu wojny → p. 4Bb; wójtostwo I (Wp. 3 nr 1720; DBL nr 116); a. 1382 wzm. o szkodach poniesionych przez m. K. w czasie najazdu wrogów²⁵Nie wiemy, o jakiej wojnie czy zamieszkach wspominają dokumenty z 1375 i 1382. Źródłowo poświadczone jest jedynie zniszczenie dóbr kl. lub. w 1383 przez wojsko prowadzone przez starostę gen. Wlkp. Peregryna z Węgleszyna przeciw Głogowczykom, którzy weszli do ziemi wschowskiej. Zniszczenie to objęło zapewne również m. K., które leżało w środku dóbr lub., choć jego nazwa nie została przy tej okazji wymieniona (MPH 2 – kronika Jana z Czarnkowa, s. 746; DA lib. X 126) → p. 4A (Wp. 3 nr 1805; DBL nr 115 reg.).

1471 7 IX wojska zaciężne (stipendiarii) przeszły przez K. i dopuściły się rozbojów²⁶Przemarsz wojsk zaciężnych przez K. mógł pozostawać w związku z wyprawą wojenną organizowaną przez króla Kazimierza Jag. na Węgry przeciw Mac. Korwinowi. Wyprawa ta wyruszyła z Polski w październiku 1471 (J. Dąbrowski, Dzieje Polski średniowiecznej, t. 2, Kraków 1926, s. 408) → p. 5Be (AC 2 nr 1340).

ok. 1524-36 Wojc. Gołąb sołtys z Bieżyna został zabity w K. (KsLub. nr 4480).

ok. 1527 pożar budynków przy rynku w K.; cz. budynków spłonęła → p. 3A.

6B. Osoby pochodzące z K. (działające poza K.):

1342 Jan Krzywiński z okazji chrztu jego s. Piotra otrzymuje 1 ł. wolny w Brzeziu k. Gostynia od Mikołaja s. Wojciecha dz. w Gostyniu (Wp. 6 nr 130).

1421 Jan s. Mikołaja z C. z polecenia Stolicy Apost. ma zostać wikariuszem wieczystym w kat. pozn. (dochód 5 grz. srebra) [rocznie] (BulPol. 4 nr 952).

1421-25 Piotr s. Jana z C. z polecenia Stolicy Apost. ma otrzymać plebanię w Wyskoci (dochód z tej par. określono na 12 grz. srebra, a w in. akcie na 10 grz. srebra); 1425 tenże ma zrezygnować z par. Wyskoć (dochód 8 grz. srebra; BulPol. 4 nr 895, 897, 1464); 1427 Jan z C. [omyłkowo zamiast Piotr s. Jana?] ma trudności w uzyskaniu par. Wyskoć (dochód 5 grz. srebra; BulPol. 4 nr 1999); 1427 tenże Piotr s. Jana nie uzyskał plebanii w Wyskoci (BulPol. 4 nr 2015).

1436 [tenże?] Piotr Kzywiński [recte: Krzywiński?] pleb. [gdzie?] (KsLub. nr 4444).

1437 Andrzej s. Macieja z K. notariusz publiczny rozpoczyna swą działalność w archidiecezji gnieźn. (AAG, Acta Cons. G II/1 k.41).

1443 Mac. Krzywiński rajca w Środzie (Wp. 5 nr 696).

1465 Maciej s. Michała [wójta w 1445] z C., student w Krakowie [późniejszy altarysta w K. (→ p. 5Bd) i w Kościanie] (AS 1, 181).

1473 Szymon z C. altarysta w Osiecznej dziedziczy na mocy pr. bliższości folw. w Kiełczewie i go sprzedaje (CP 3 nr 110); 1474 tenże toczy spór z Andrzejem pleb. w Osiecznej i jego bratem Łukaszem (ACC 54, 49).

1476 Marcin kapłan gracjalny z K. składa przysięgę, że nie uda się do Czech i nie zamierza przyjąć [tamtejszej] nauki heretyckiej; bp suspenduje go na okres kilku dni (?) [akt datowany jest 18 VI, a termin suspensji jest do najbliższego święta ś. Jana, czyli 24 VI] (ACC 90, 114v).

1511 Michał z K. prezentowany przez burmistrza i radę miejską w Osiecznej na altarię NMP i Ś. Anny tamże (ACC 90, 114v).

1534-48 Tomasz z C. zakonnik lub. [może ident. z Tomaszem s. Bartłomieja Trzęsibrody z K., który w 1507 był w klasztorze, → p. 3B: 1484-1507]: 1534 tenże ma otrzymać 50 fl. odszkodowania za obrazę i rany od Filipa Trzcieńskiego [z wój. rawskiego] (AE VII k. 296, 314v); 1548 tenże rezygnuje z prepozytury w Chojnacie [woj. rawskie] (AE IX 193v).

1538 Stanisław z K. prezentowany na pleb. w Witosławiu przez Wojciecha i Wacława Witosławskich (ACC 112, 82).

1562-70 promowani na bakałarzy: 1562 Mac. Krzyvinius, 1570 Stan. [Krzywinski; s. Łukasza?, → p. 5A] (L.prom. s. 202, 210).

7. Źródła i literatura.

W haśle wykorzystano dokumenty i księgi miejskie m. K. z XV i początków XVI w. przechowywane w APP (Akta m. Krzywinia, dział I); w obrębie tego hasła sygnowane: M.K.

A. Hanyż, Krzywiń w wiekach średnich (RH 6, 76-109).

Plan m. K. z 1845 (Münch, tablica XXX).

8. XII-XIII w. – grodzisko stożkowe położone na zachodnim brzegu kanału Obry (obecnie na terenie wsi Kuszkowo), [→ Grodzisko k. Krzywinia]; ślady osady (Hensel 3, 174-176).

Uwaga: W literaturze występuje pogląd W. Semkowicza, że pierwotnie gród koło K. nosił nazwę Góra; → Góra, rzekome gniazdo Awdańców. O śladach tego grodu → p. 2A, granice, → p. 8