MIĘDZYRZECZ – starostwo

2. Zamek1Zamek w M. nie był włączony w system fortyfikacji miejskich. Stanowił odrębny obiekt, położony na wzgórzu, na E od miasta i oddzielony od miasta fosą oraz ramieniem rz. Paklicy. Funkcjonalnie był jednak ściśle sprzężony z miastem, ponieważ do XVI w. jedyny wjazd do zamku prowadził przez miasto i dopiero po powstaniu folw. zamkowego (na drugim brzegu Obry), zbudowano most prowadzący z przygródka na wspomn. folw. Stał się on nowym wjazdem do zamku z ominięciem miasta. Ostateczne ukształtowanie obu członów tego zespołu militarnego nastąpiło po przebudowie grodu na zamek murowany w połowie XIV w. i po zastąpieniu w późniejszym okresie miejskich obwarowań drewniano-ziemnych przez mur obronny (→ Międzyrzecz miasto, przyp. 9). Budowę zamku rozpoczęto w drugiej ćwierci XIV w., a ukończono pod koniec trzeciej, może nawet na początku czwartej ćwierci. Czas budowy: 40-50 lat. Prawdop. już w pierwszej fazie budowy zbudowano (odkryte w północno-wschodniej cz. zamku) bramę (zapewne w tym samym miejscu co dawne wejście do grodu) i broniącą ją basztę. Natomiast budowę murów obwodowych przeprowadzono dopiero w trzeciej ćwierci XIV w., a mury te stawiano wzdłuż dawnych wałów grodu, z wyjątkiem odcinka północnego. Zamek zbudowany przez króla Kazimierza przetrwał w zasadniczo niezmienionej postaci do 1520 (J. Widawski, Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku. Warszawa 1973, s. 301-302; Hensel 4, 58 n.): [1333-70] król Kazimierz zbudował w M. zamek (castrum)2Wiadomości źródeł pisanych potwierdzają wyniki badań archeologicznych, w trakcie których stwierdzono, że mury obwodowe zamku pochodzą z połowy XIV w. Główny dom mieszkalny znajdował się przy zachodnim boku murów obwodowych zamku, gdzie stwierdzono relikty domu z XIV w. Późnogotycki budynek (mieszkalny?) stał też przy wieży północnej (S. Kurnatowski, J. Nalepa, Z przeszłości Międzyrzecza, Poznań 1961, s. 147 n. (dalej; KurnNal.) (MPH 2, 625; DA 9, 349 – tu pod r. 1370); 1374 n. castrum (Wp. 3 nr 1709); 1383 M. wspomn. wśród zamków i umocnień (castra et fortalicia) w Wlkp. → p. 6; 1397 Huze (Wp. 3 nr 1975); 1408, 1512, 1520 Schlos (Wp. 5 nr 119; SRP 5 s. 323, 338, 509-510); 1413 ćwirdza (WR 1 nr 693); 1460 zamek (domus) [król.] w M. (PU 1 nr 544; Wp. 1 nr 297); 1466 fortalicium (AG perg. 601); 1520 12 X zamek w M. spalony, jego mury częściowo zniszczone, → Międzyrzecz miasto, p. 6Ba; 1520 król Zygmunt poleca Piotrowi Konarzewskiemu sędziemu kal. i poborcy cła pozn., aby wypłacił 100 grz. Maciejowi ze Zbąszynia pleb. międz. na odnowienie (pro restauracione) zamku w M. (MS 4 nr 12806); 1528 Stan. Myszkowski star. międz. otrzymuje na polecenie króla Zygmunta 300 grz. na umocnienie i konserwację zamku w M. (MS 4 nr 15553); 1533 król Zygmunt zapisuje [wspomn.] Stan. Myszkowskiemu 300 grz. na zamku i m. M., wydatkowanych przez wspomn. Stanisława na naprawę zamku w M., zniszczonego [w 1520] przez niem. wojska zaciężne3Efektem prowadzonych przez 13 lat prac restauracyjnych, była odbudowa i modernizacja urządzeń obronnych zamku, m. in. zmieniono ustawienie bramy zamkowej, przeniesionej nieco bardziej na południe (KurnNal. s. 156) (MS 4 nr 16976); 1561 Stan. Ostroróg star. międz. otrzymuje od króla 6000 zł, zapisanych na starostwie międz., tytułem zwrotu kosztów na budowy prowadzone na zamku w M. (LWK 1, XXXIII - wg MK 95, 536); 1564/65 zamek z przygródkiem leży w dobrym i obronnym miejscu; prace budowlane na zamku; opis zamku: drewniana brama [strzegąca mostu prowadzącego z zamku przez fosę na przygródek] na murowanym fundamencie, w bramie most zwodzony; obok bramy w jednym miejscu mury wyprowadzone z ziemi, w drugim – dopiero kopią fundamenty; przy bramie rozpoczęta budowa murowanej baszty4Nastąpiła wtedy gruntowna modernizacja zamku, który dostosowano do nowej techniki wojennej, wiążącej się z użyciem dział. Bramę zamku wysunięto do przodu, umieszczając po jej obu stronach 2 narożne baszty (zbudowane z cegły), zaopatrzone w strzelnice dla dział - południowa zachowała się, a północą przedstawia akwarela z ok. 1790 (KurnNal. s. 38 ryc. 7, s. 156-157); fosa (przykop) k. zamku, do której doprowadzono wodę z rz. [Obry]5Dostępu do zamku broniła od północy rz. Obra, a od pozostałych stron nawodniona fosa, istniejąca jeszcze pod koniec XVIII w. (J. Widawski, op. cit., s. 301). Drugi pierścień wodny wokół zamku (i przygródka) tworzyła rz. Obra wraz z dwoma ramionami rz. Paklicy (obecnie rz. ta płynie tylko między zamkiem a miastem, druga – nieistniejąca dziś odnoga tej rz. – otaczała zamek od S i W); most długości 21 łokci [z przygródka do zamku] na palach dębowych z poręczą przez wspomn. fosę (LWK 1 s. 12-14, 162-175, 178).

Folw. starosty międz. i folw. zamkowy: 1449 folw. starosty międz. → Międzyrzecz – łany pod miastem; 1564/65 folw. pod zamkiem [tj. naprzeciwko zamku] za mostem [z przygródka] przez rz. Obrę: a) zabudowania: [dom mieszkalny składający się z] izby białej z piecem kaflowym oraz z komory i sieni, kurnik, sołek [spiżarnia?], obora, szopa, 2 chlewy, wołownia na 68 wołów i 3 stodoły; b) role folw.: na ich obsianie potrzeba 38 ćw. żyta, 65 1/2 ćw. pszenicy, 72 ćw. owsa, 5 ćw. jęczmienia, 3 ćw. grochu, 2 wiertele tatarki; po wysiewie pozostało z urodzaju w roku bieżącym 48 ćw. żyta, 174 ćw. pszenicy, 255 ćw. owsa, 22 ćw. jęczmienia, 15 ćw. grochu, 61/2 ćw. tatarki; bydło na folw. nal. do star. międz. [Jana Służewskiego] (LWK 1 s. 16, 163); 1603-07 folw. zamkowy → Międzyrzecz miasto, p. 5Ab.

Ogrody: 1564/65 2 ogrody pod zamkiem, żywność z nich przeznaczona jest na jego potrzeby (LWK 1 s. 162, 167).

Przygródek6Przygródek położony był we wschodniej cz. wyspy zamkowej, w miejscu dawnego podgrodzia (→ Międzyrzecz – gród i kasztelania, p. 8). Stanowił przedłużenie dziedzińca zamkowego: 1564/65 most [z miasta na przygródek przez rz. Paklicę] zabezpieczony drewnianą bramą z mostem zwodzonym; drewniana brama z mostem zwodzonym przy moście przez rz. Obrę, prowadzącym z przygródka do folw. [zamkowego]; na przygródku są m. in. izba wielka, izba niemała (obie z piecami kaflowymi), browar, ozdownia [słodownia], łaźnia przy mielcuchu, izdebka wrotnego, 3 duże stajnie (na 36, 10 i 24 konie), szopa, wozownia (LWK 1 s. 14-15, 178).

Winnica: 1417 [?] kościół Narodzenia NMP na Winnicy7Winnica pojawia się w znanych źródłach późno, ale nazwa sugeruje wczesną metrykę (służebna wieś książęca?). Już w XI w. powstała na tym terenie osada, związana z funkcjonującą tu przeprawą przez rz. Obrę (→ Międzyrzecz – gród i kasztelania, p. 8). Zapewne na tym terenie usytuowana była kaplica Ś. Jana Chrzc, może identyczna z wspomn. w 1259 kaplicą miejską (→ Międzyrzecz miasto, p. 5C, 5D). O lokalizowanym na tym terenie opactwie, wspomn. przez Thietmara pod 1005, → Międzyrzecz – opactwo, przyp. 1. O kościołach Narodzenia NMP i Ś. Jana na Winnicy → Międzyrzecz miasto, p. 5E i przyp. 44. Winnica dopiero pod koniec XVIII w. zaczęła nabierać charakteru przedm. Znajdowała się tu wówczas karczma i kilka domostw (KurnNal. 42) → Międzyrzecz miasto, p. 5E; 1564/65 winnica przy zamku międz., z której niewielki jest pożytek (LWK 1, 167).

3. Własn. król. – siedziba starostwa niegrodowego.

3A. Starostowie, burgrabiowie, urzędnicy i czeladź zamkowa.

3Aa) Starostwie (tenutariusze) międz., ich stanowisko prawno-publiczne (jurysdykcja, władza wojskowa, funkcje policyjne, zarząd domeną) i zasięg terytorialny ich publicznych uprawnień.

1329 król Władysław potwierdza sprzedaż przez dziedziców Wyszanowa klasztorowi [cyst.] w Paradyżu dziedziny Wyszanowo w starostwie międz. (in districtu castri Meczreczensi; Wp. 2 nr 1098).

1335 Maciek Borkowic8Maciek występuje tu prawdop. w roli starosty. Tę samą transakcję, którą on tym dok. zatwierdził, wcześniej (1334) potwierdził wda pozn. Mikołaj z Biechowa (Wp. 2 nr 1140) oznajmia, że Jan i Gniewomir ss. Uszęty zawarli ugodę z kl. cyst. w Paradyżu dot. dziedziny Wyszanowo w starostwie międz. (in territorio Meczcyrecensi; Wp. 2 nr 1145).

1370 król Kazimierz potwierdza wcielenie do dóbr kl. cyst. w Ząbrsku [obecnie Zemsko, → Bledzew – opactwo] wsi Osiecko w starostwie międz. (prope Mezericz castrum et in districtu ipsius; Wp. 3 nr 1626).

1374 17 IX (Koszyce) król Ludwik zobowiązuje się, że zamki i miasta (castra et civitates) w Wielkopolsce, m. in. M., obsadzane będą wyłącznie ziemianami danej dzielnicy i starostami z Królestwa (terrigenis seu capitaneis in.... Regno consistentibus; Wp. 3 nr 1709).

1378?, 1384 Domarat [z Iwna, Pierzchna, Międzychodu] (G.Star. 49): 1378 tenże Domarat star. gen. wlkp. zatwierdza zamianę dóbr między Mikołajem opatem kl. [cyst.] w Ząbrsku i Mikołajem z Bytynia [kaszt.] starogr., który daje kl. wieś Rokitno w zamian za 2 in. wsie; Domarat [czy też jako star. międz.?] zwalnia kmieci z Rokitna od powinności na rzecz kasztelanii [!] międz.9Termin kasztelania użyty tu został zapewne w znaczeniu starostwo. Może to świadczyć o pewnej ciągłości wspomn. powinności (nawet raczej w świadomości ludzi niż w rzeczywistości), które kiedyś przysługiwały kasztelanowi, a potem staroście (a laboribus et vectoris a castellania Meczirzecensi) na czas tak długi, dopóki ten zamek do niego należy (Wp. 3 nr 1756); 1384 tenże Domarat kaszt. pozn. i star. międz. oznajmia, że Wincenty z Chyciny wraz z ss. odstąpił od roszczeń wobec klasztoru cyst. z Paradyża m. in. do dziedziny Pieski Małe w starostwie (in districtu) M. (Wp. 3 nr 1817); 1405 Hanka [Rabowa] z Policka [k. M.] w sporze z Bieniakiem z Policka dowodzi, że mąż Witek zapisał jej [niegdyś] przed Domaratem star. międz. 82 grz. posagu na Policku (WR 1 nr 771); 1422 tenże wspomn. jako zm. starosta międz. → p. 3C.

1385 królowa Jadwiga zastawia Dobrogostowi bpowi pozn. oraz jego bratankom Niemierzy, Janowi Abrahamowi (ss. Abrahama) dziedzicom Nowego Dworu [na Mazowszu] zamek i miasto król. M. z przyległościami oraz wsie Sokolniki i Nową Wieś [Królewską] w pow. pyzdr. za 1200 grz. (Wp. 3 nr 1840; G.Star. 49).

1390 Wojciech [z Szaradowa w pow. kcyn.] kaszt. kam. i star. międz.: tenże śwd. na dok. Wincentego z Chyciny, który za zgodą ss. sprzedaje kl. w Ząbrsku wsie opust. Rojewo i Kalsko w starostwie (in districtu) międz. wraz z 5 jeziorami: Głębokie, Głęboczek, Kalsko, Grosgense i Żabno (Wp. 3 nr 1891; G.Star. 49).

1399 śwd. Florian z Korytnicy [w pow. kal.] star. międz. [podczaszy sandomierski 1400?, 1403-08, star. podolski 1405, lwowski (ruski) 1406-11, kaszt. wiślicki 1410-36, star. przedecki 1426-34; UDR III/1, IV/1, X indeks] (Kraków, Biblioteka PAN, rps 9176, 109-110: dokument Tomka z Węgleszyna podczaszego sandomierskiego i star. gen. wlkp.); 1422 [prawdop. tenże] pan Tworzyjan wspomn. jako były tenut. międz. (Wp. 8 nr 949).

[1403] – a. 1406, po 1418?, 1423? Sędziwój z Ostroroga star. międz., chorąży pozn. 1400-06, wda pozn. 1406-41, star. gen. wlkp. 1411-15, 1419-26, 1432-34, star. kośc. 1426, brzeski kuj. 1426-32 (UDR I/1, 194; G.Star. 49): [1403] tenże adresatem listu wójta [Nowej] Marchii w sprawie obustronnych pretensji do Drezdenka (Neumark nr 118); 1406 król Władysław poświadcza, że kiedy był po raz pierwszy w kl. parad.10Znane źródła potwierdzają pobyt króla w Paradyżu jedynie w 1426 (A. Gąsiorowski, Itinerarium króla Władysława Jagiełły, Warszawa 1972, s. 83, 99), opat skarżył się na przeciążanie wsi klaszt. różnymi powinnościami przez starostę zamku międz.; wówczas król powierzył sprawę do zbadania Wojc. [Jastrzębcowi] bpowi pozn., Mik. [Trąbie] prepozytowi [koleg.] S. Floriana w Krakowie i podkanclerzemu kor. oraz temuż Sędziwojowi wówczas star. międz., którzy wydali wyrok [→ p. 3C] (KBR nr 100; Wp. 5 nr 97); 1418? tenże→ niżej: Jasiek Szołdra; 1423 tenże star. międz.? → przyp. 19.

1408 pięciu poddanych kl. [cyst.] w Paradyżu oświadcza, że puszczają w niepamięć pojmanie ich przez opata (bo dopuścili się gwałtów w dobrach klasztoru) i wydanie staroście międz., tak jak to już oświadczyli panu Mylińskiemu [zapewne Sędziwój z → Mylina 1401-43, Łężec i Radziszewa; star.?, burgr. międz.?] (Wp. 5 nr 119).

1412-13 Piotr Tarchała [z Wysocka Wielkiego i Tarchał Wielkich, wsie w pow. kal.] z M. [!], star. międz. (PZ 3, 173v; ZSK nr 384; G.Star. 49): 1413 tenże w sporze z mieszczanami z M. [o swoje kompetencje policyjne?] dowodzi, że mieszczanie odbili 3 więźniów wartości 300 grz.; mieszczanie dowodzą, że tenże Tarchała pojmał i więził winowajcę, który zabił 2 paniczów (WR 1 nr 894, 895); 1413 tenże w sporze z panią Małgorzatą [może z → Gorzycy k. M.?] która dowodzi, że tenże Piotr posłał 9 paniczów na jej dziedzinę i ci gwałtem zabrali jej bydło oraz owce wartości 60 grz. i gnali na zamek król. w M. [może spór dot. świadczeń na rzecz starostwa międz.?] (WR 1 nr 693).

1418? Jasiek Szołdra11Może pochodził z Szołdr w po w. kośc., choć w znanych źródłach brak informacji o jego transakcjach dot. tej wsi (SHG) skarży Sędziwoja z Ostroroga wdę pozn. o zajazd na M.; Ostroróg odpowiada, że został wprowadzony w posiadanie M. przez star. [gen. wlkp.] z polecenia króla (PZ 5, 53v-54; G.Star. 49).

1419 Jan z Rydzyny [i z Czerniny, star. wsch. 1405-09, 1414-23] star. międz. [i kaszt. międz. 1418-23] (PZ 6, 6v).

1435 oficjał pozn. zwalnia wsie Żarzyn, Langenpfuhl i Ampul [= Templewo?] od ekskomuniki, nałożonej na nie z woli star. [międz.?] z powodu nie zapłacenia wiardunków lub małdratów [stołu] bpiego (ACC 19, 109v).

1447 Stan. Ostroróg [s. Sędziwoja star. międz.] tenut. międz., podstoli kal. 1432-45, kaszt. międz. 1445-49, gnieźn. 1450-53, wda kal. 1453-75, pozn. 1475-76, star. gen. wlkp. 1439-40, 1448-51 (G.Star. 49; UDR I/1, 194; PSB 24, 524): 1447 tenże oznajmia, że prac. Mac. Barstram został skazany na zapłacenie 5 grz. monety brand. [kary] za to, że oskarżył opata kl. w Paradyżu o zabicie jego ojca Fabiana z Bukowca (KBR nr 129).

1449-66 Nałęcze z Lubosza:

1449-64 Niemierza [Młodszy] z Lubosza, Grodziska [Wlkp.], Mościejewa, Charzewa, M. [!], star. (tenut.) międz.12G.Star. 24 domyśla się, że Stan. Ostroróg odstąpił M. swemu krewnemu Niemierzy z Lubosza zapewne w ramach działów rodzinnych. Nałęcze z Lubosza byli prawdop. rzeczywiście spokrewnieni z Nałęczami z Ostroroga, choć nie jest znany przekaz źródłowy, który by potwierdził tę hipotezę (PG 3, 52v; KBR nr 130; PZ 17 k. 7v, 57, 105v, 179v, 230v, 284v; CP 29, 196v; G.Star. 49): 1449, 1450 tenże → Międzyrzecz – łany pod miastem; 1452, 1453, 1459, 1464 tenże [właściciel] sum [zastawnych] m. in. na zamku i mieście [król.] M. z przynależnościami (PZ 17 k. 18, 147, 267v; PZ 18, 23v); 1460 tenże → p. 3C; 1470 tenże wspomn. jako zm. tenutariusz międz. (PZ 19, 72).

1465-66 Jan13W haśle → Lubosz mylnie podano, że Jan z Lubosza był tenut. w M. także w 1474. W tym roku występuje on w znanych źródłach jedynie jako tenut. Kopanicy, którą być może otrzymał jako rekompensatę za M. (por. G.Star. 24) z Lubosza i 1466 Piotr (1466 ciż niegdyś z Lubosza) bracia niedz., ss. Niemierzy [Młodszego], tenutariusze międz. (PG 7, 204v; PZ 18, 144v; G.Star. 49).

1466-93 Szamotulscy:

1466-68, zm. 24-28 DC 1473 Piotr Świdwa z Szamotuł star. (tenut.) międz.14Prawdop. starostą międz. był do śmierci (por. G.Star. 49-51), kaszt. kal. 1447-50, pozn. 1450-73, star. gen. wlkp. 1466-73 (G.Star. 49; UDR I/1, 199; KBR nr 143): 1466-67 temuż król Kazimierz zapisuje sumy: 1466 100 grz., 200 zł węg. i 200 grz. na zamku i mieście król. M. (AG perg. 601, 607, 708), 1467 300 zł węg. na zamku, starostwie i m. M. oraz na m. Skwierzyna i wsiach nal. do starostwa międz. (AG perg. 699); 1468 król Kazimierz potwierdza, że jez. Wyszanowo nal. do Jana opata kl. w Paradyżu wbrew roszczeniom tegoż Piotra (KBR nr 143); 1474 tenże wspomn. jako zm. tenutariusz międz. (DH 5, 616).

1474-93 Andrzej Świdwa z Szamotuł star. międz., kaszt. międz. 1472-82, gnieźn. 1484-87, kal. 1487-1500, wda kal. 1501, pozn. 1501, s. Piotra z Szamotuł (PG 58, 16; G.Star. 49-50; UDR I/2, 233): 1474 tenże → p. 6; 1474-76 król Kazimierz zapisuje temuż: 1474 600 zł węg. na tenucie M. (MS 1 nr 1228), 1476 100 grz. i 500 zł węg. na zamku i mieście król. M. oraz przynależnych wsiach (AG perg. 697, 703); 1493 tenże zwraca królowi Janowi Olbrachtowi zamek oraz m. M. z miastami i wsiami oraz wydaje dokumenty dot. [zapisu sum na] zamku i m. M. oraz m. i wsi Skwierzyna, wystawione na rzecz jego i jego poprzedników; [Szamotulski] zeznaje, że należności [sumy zastawne] zostały uregulowane (AG perg. 948; MS 2 nr 289).

1493-94 Stan. Imbir z Objezierza star. (tenut.) międz., kaszt. śrem. 1494-99 (PG 7, 43-44; PG 59, 28v; PG 11, 64; G.Star. 50; UDR I/l, 164): 1493 tenże → Międzyrzecz miasto, p. 3Bb.

1498-1509 Karnkowscy [z Karnkowa w ziemi dobrz.]:

1498-1500, zm. 7 VI 1503 Jan Polak Karnkowski star. międz.15→ przyp. 14 i star. gen. głog., kaszt. lądz. 1501-02, gnieźn. 1502-03, burgr. krak. 1501-03 (PG 62, 129; G.Star. 50; UDR I/2, 206): 1498 temuż król zapisuje 7000 zł węg. na zamku i m. M. (MS 2 nr 1134).

1504-09 spadkobiercy Jana Polaka (por. G.Star. 50):

1504 Jan Karnkowski kan. krak. z krewnymi (fratres) uzyskuje zgodę król. [nie zrealizowaną] na wykup dóbr król. M. z ich rak dla Jakuba z Glinek star. wiskiego (MS 3 nr 1151); 1505 Stan. Karnkowski [brat rodzony Jana kan.] star. w M. uwięził kapłana z M., przez co popadł w ekskomunikę (AC 82, 98v); 1509 tenże Stanisław z krewnymi trzyma w tenucie dobra król. M. (MS 4 nr 621); 1509 król Zygmunt spłaca Janowi Karnkowskiemu kan. krak. i swemu sekretarzowi 1400 zł długu, zapisanego na dobrach [król.] M. zmarłemu Janowi Polakowi Karnkowskiemu kaszt. gnieźn. i stryjowi tegoż Jana (MS 4 nr 8980; por. nr 9754); 1509 Jan kan. i Stanisław bracia, ich stryj Stanisław i brat stryj. Dadźbóg Karnkowscy [tenutariusze M.] → niżej.

1509-22 Łukasz z Górki star. międz., kaszt. spicymierski 1498-1507, lądz. 1507-11, pozn. 1511-35, wda pozn. 1535-37, star. gen. wlkp. 1508-35, bp włocł. 1538-42 (G.Star. 50; UDR I/2, 203; PSB 8, 409-414; WSB 219-220; SLP nr 84 s. 80, nr 90 s. 87; MPH 3, 98; MS 4 nr 10324, 11152, 11617): 1509 temuż król Zygmunt zezwala na wykupienie dóbr król., tj. zamku M. i [m.] Skwierzyny z wsiami za 4267 1/2 zł z rąk Karnkowskich: Jana kan. krak. i prep. sądeckiego oraz jego brata Stanisława, ich stryja Stanisława oraz brata stryj. Dadźboga (MS 4 nr 8933, 9026); 1511 temuż król zezwala zapisać [w dożywocie] ż. Katarzynie z Szamotuł m. in. zamek i miasto król. M. (MS 4 nr 10143); 1511 i 1514 tenże odbiorcą mandatów król. → Międzyrzecz miasto, p. 3Bb; 1513 temuż król sprzedaje z zastrz. pr. wykupu zamek i m. M. oraz [m.] Skwierzynę z przyległymi wsiami za 4267 zł 16 sk. (MS 4 nr 2044); 1517-20 tenże → Międzyrzecz miasto, p. 4C; 1520 tenże → p. 6; 1520 król Zygmunt zwalnia m. in. Mik. Chycińskiego, Jana Lutolskiego i Jana Przetockiego (de districtu Myedzyrzecensi) od udziału w wyprawie wojennej, ponieważ mają strzec granic Królestwa (MS 4 nr 3481); 1522 król Zygmunt zaświadcza, że tenże Łukasz zrezygnował z miast M. i Skwierzyna z nal. do nich wsiami na rzecz swego brata przyrodniego [zrodzonego z tej samej matki Barbary z Kutna] Stan. Myszkowskiego z Mirowa [pow. krak.] (MS 4 nr 13099).

1522-35, zm. a. 18 IV 1543 Stan. Myszkowski z Mirowa star. międz.16→ przyp. 14, brat przyrodni Łukasza z Górki [→ wyżej], stolnik krak. 1528-35, kaszt. międz. 1531-43 (MS 4 nr 13286, 15420; KBR nr 169; G.Star. 50; UDR I/2, 100; UDR IV/2, 102): 1522 tenże → wyżej; 1522 tenże → niżej: p. 3Ab; 1526 temuż król Zygmunt nadaje dożywotnio starostwo międz. (MS 4 nr 14910); 1527 tenut. międz. → p. 3C; 1528 tenże → p. 2; 1531 zezwolenie król. dla tegoż Stanisława na wykup wsi Kęszyca nal. do starostwa międz. (MS 4 nr 16059); 1533 tenże → p. 2; 1535 tenże star. międz. (MS 4 nr 17939).

1543 – zm. VII 1546 Wawrz. Myszkowski z Mirowa na Spytkowicach star. międz. [brat Stan. Myszkowskiego], star. kurzelowski, kaszt. oświęcimski, biecki, sądecki.

1546 – zm. 17 IV 1557 Mik. Myszkowski ze Spytkowic star. międz. [s. Wawrzyńca], stolnik krak., krajczy kor., star. oświęcimski, kaszt. radomski, wojnicki.

1557-62, zm. 1563 Stan. Ostroróg z Lwówka star. międz.17→ przyp. 14

1563 – ok. 1580 Jan Służewski star. międz., kon., kaszt. śrem., brzeski, wda inowrocł., brzeski.

1580 Jan Zamoyski star. międz. (G.Star. 50-51, tamże dalsze odsyłacze źródłowe).

3Ab) Burgrabiowie międz. [z ramienia tenutariuszy międz.]: 1396 śwd. Przecław18Może identyczny z Przecławem Słotą burgr. pozn. 1398-1400, zaufanym Tomka z Węgleszyna? (por. GUrz. C 906) burgr. międz. (Lek. 1 nr 2161; WR1 nr 309).

1400 Tworek burgr. międz. (Lek. 2 nr 2533): tenże asesor sąd. w Kościanie (Lek. 2 nr a2573).

1408 [Sędziwój] Myliński [burgr. międz.?] → wyżej: p. 3Aa.

1416 Wojszyk burgr. kal. i międz., asesor sąd. w Kaliszu (ZSK 261).

[1420?] 1423[-24?] Jaksa burgr. międz.: 1420 śwd. Jaksa Samor [burgr.?] w M. (WR 1 nr 1068); 1423 śwd. Jaksa burgr. międz. (Wp. 5 nr 369); 1423 tenże zawiadamia sąd ziemski w Poznaniu o odesłaniu sprawy Hermana Wolkow [z Trzemeszna Lubuskiego] z Dorotą z Grochowa przed sąd wiecowy lub króla19Jest to jedyna znana wzm. o sądzie burgr. M. i w ogóle o sądzie burgr. odbytym w mieście niepowiatowym. A. Gąsiorowski, Urzędnicy zarządu lokalnego w późośredniowiecznej Wielkopolsce, Poznań 1970, s. 271 przyp. 91, nie wyklucza, że Sędziwój Ostroróg star. gen. wlkp. mógł być w tym czasie, tj. w 1423, także starostą międz (Wp. 8 nr 959); 1424 tenże Jaksa [czy nadal burgr. w M.?] jest bratem Piotrasza mieszcz. międz. (WR 1 nr 1165).

1449-50 Stanisław z Nowej Wsi [niezident.] burgr. międz. → Międzyrzecz - łany pod miastem.

1472-73 Chwał Wargowski burgr. międz. (PZ 19 k. 140, 164v).

1474 Stan. Żydowski [z Żydowa k. Obornik] h. Nałęcz, burgr. międz. → p. 6.

1477-81 Mik. Kurski burgr. międz. (PZ 20, 133v): 1477 tenże → Międzyrzecz miasto, p. 5Bc.

1502 Mikołaj (Niclas) Markarth burgr. z M. (AR nr 1913).

1512 Bernard Gościejewski [z Gościejewic] burgr. międz. (PG 68, 233v).

1522 Mik. Chyciński ma pozostać [na czas wyprawy wojennej] w zamku międz. [jako burgr. międz.?], który to zamek trzyma Stan. Myszkowski star. międz. (MS 4 nr 13286).

1524 Andrzej Staruchowski (alias Starochowski)20O Staruchowskich alias Starochowskich → Kursko, przyp. 4 burgr. międz. [1523-24 mąż Agnieszki młynarki międz., do 1534 mieszkaniec M., → Międzyrzecz miasto, p. 3 Aa, → Międzyrzecz – łany pod miastem] → Międzyrzecz miasto, p. 3Aa.

1543 Kasper Dziewierzewski [z Dziewierzewa w pow. kcyn.] podstarości (vicecapitaneus) [= burgr.] w M. oraz Wawrz. Myszkowski [jako star. międz.] otrzymują w zarząd M. (MS 4 nr 7291).

1552-1564/65 Andrzej Krzycki podstarości międz. [i wójt międz. 1552-1564/65]: 1552 tenże → Międzyrzecz miasto, p. 4C; 1564/65 tenże okazuje lustratorom starostwa międz. swój dok. z 1554, w którym stwierdza, że sprzedał mały młyn (młynik) k. Skwierzyny (Regestr terminat..., Biblioteka im. E. Raczyńskiego w Poznaniu, rps 85, 55v-56).

1564/65 Jan Wolski podstarości międz. [syn? Mac. Wolskiego; → Międzyrzecz miasto, p. 3Ac] (LWK 1, 12).

3Ac) Urzędnicy i czeladź zamkowa oraz folw.: 1415 czeladź zamkowa [z M.?] (knechtin) → Międzyrzecz miasto, p. 4B; 1510 czeladź zamkowa (castrenses, familiares castri) Piotrek (Piotr), Mik. Miczek koniuch starosty [międz. Łukasza z Górki] i Bartoszek (Bartek) [dwaj ostatni wspomn. też jako] żołnierze (stipendarii alias draby) [tj. najpewniej siła zbrojna tenut. i burgr.] (AC 2 nr 1647); 1564/65 urzędnicy i czeladź zamkowa: podstarości, 7 pachołków, pisarz, dziesiątnik, 12 drabów, 2 stróżów, lantrajter [członek służby zamkowej] jeżdżący konno i zlecający prace wsiom zamkowym oraz wsiom nal. do komandora [łagowskiego] i opatów [klasztorów w Bledzewie i w Paradyżu, które miały pewne zobowiązania wobec star. międz.], piekarz, klucznik, kucharz, kuchcik, mielcarz, 2 wrotnych; czeladź folw.: rataj, 4 oraczy i poganiacz (LWK 1, 15-16).

3B. Do zamku i starostwa międz. nal.: 1564/65 zamek, przygródek, folw. w → Kęszycy i folw. pod zamkiem w M., winnica, 2 ogrody pod zamkiem → p. 2.

Jeziora i stawy: 1564/65 do starostwa międz. należą jeziora Żółwińskie, → Chilawka, → Kęszyckie, Skokówka [obecnie jez. Skoki], Szosne, Niwica i Wacilewo; stawy → Borowy, → Kopermil, Nietoperek, Paklica, mały stawek w Kęszycy oraz 2 sadzawki i stawek (przy fosie) pod zamkiem w M., do tego stawku doprowadzono wodę z rz. Paklicy (LWK 1, 177-178).

Łąki w Murzynowie: 1564/65 łąki Murzynowie nal. do zamku w M. (LWK 1, 169).

Młyny: 1564/65 do starostwa międz. należy mł. w M. z foluszem, 2 młyny na stawach na rz. Paklicy: Kopermil z foluszem i Borowy z piłą [→ Międzyrzecz miasto, p. 2Ea] oraz mały młyn (młynik) pod zamkiem do tłuczenia prochu na potrzeby zamku i nasion na olej (LWK 1 s. 15, 166-167).

Wsie nal. do zamku i starostwa międz.21Przynależność wsi do określonego klucza dóbr monarszych była płynna. G.Star. 11 przykładowo wymienia wieś Rogoziniec, notowaną w 1564/65 (i później) w składzie starostwa międz., ale w XV w. wieś ta była przedmiotem odrębnych zastawów, a żaden z zastawników nie był starostą międz: 1517, 1531, 1577 → Kęszyca22O ewentualnej przynależności Kęszycy do starostwa międz. w 1405 → Międzyrzecz – gród i kasztelania, p. 3C (MS 4 nr 11157, 16059; ASK I 5, 681v); 1557, 1559, 1580 Murzynowo (MS 5 nr 2449; ASK I 5, 715v; ŹD 35); 1564/65 → Kęszyca z folw., Nietoperek, Żółwin i Rogoziniec (LWK 1 s. 16, 164-166); 1569 Rogoziniec (CMP nr 159); 1603/07 Nietoperek, Rogoziniec, Lutol [Suchy] i Murzynowo (AV 2, 32v).

3C. Do świadczeń na rzecz zamku i starostwa międz. zobowiązani są: a. 1378 kmiecie wsi szlach. Rokitno → p. 3A.

1406 [nie wymienione] wsie kl. cyst. w Paradyżu: 3 kmieci (jeśli każdy z nich osadzony jest na 1 ł. os.) ma razem zaorać 1 morgę pod oziminę oraz 1 morgę pod jarzynę [zboże jare] i przygotować do siewu, 2 kmieci (z każdego 1 ł. os.) ma zebrać siano z 1 morgi [łąki], każdy kmieć na wezwanie [starosty międz.] ma co roku zwieźć do zamku [w M.] 2 wozy drewna [na budowę?, na opał?] (KBR nr 100; Wp. 5 nr 97).

1422 świadkowie składają zeznania o przebiegu gran. między Polską a [Nową] Marchią; zeznają m. in., że wsie nal. do klasztorów w Bledzewie i w Paradyżu oraz wsie pod Landsbergiem [obecnie Gorzów Wlkp.], tj. Deszczno [1944 Dechsel], Karnin, Ulim [1944 Eulam] i Borek składały staroście międz. jaja na Wielkanoc i opłatę zw. wieprzowe; Domarat [z Iwna, Pierzchna] star. w M. otrzymywał od mieszkańców wsi Karnin beczkę wina i beczkę piwa oraz wóz orzechów laskowych; po śmierci tegoż Domarata [zm. a. 2311400; UDR I/1, 141] daniny te zostały zapomniane przez starostów i tenutariuszy międz. (Wp. 8 nr 949).

1460 król Kazimierz z powodu sporów między klasztorami w Paradyżu i w → Bledzewie a Niemierzą [Młodszym] z Lubosza star. międz. ustala wymiar ciężarów i robocizn należnych zamkowi w M. od kmieci, zagrodników i sołtysów wsi nal. do wspomn. klasztorów23W XVII w. na oryginale tego dok. napisano, że nie należy go nikomu pokazywać, bo zawiera postanowienia o świadczeniach zbyt ciężkich dla poddanych klasztoru w Bledzewie (APP Bledz. D 36, dawniej A 20; CMP nr 131; MS 1 nr 547; Regestr terminat 50-51; KBR nr 138).

1251! [fals. z ok. 1500] kmiecie i zagrodnicy wsi Żarzyn, Templewo, Langenpfuhl i → Boryszyn, nal. do komandora [joan.] z Łagowa, mają zobowiązania wobec zamku (domus) [król.] w M. (PU 1 nr 544; Wp. 1 nr 297); 1527 w porozumieniu polsko-brand. dot. zatargów gran. postanowiono m. in., że tenut. międz. nie będzie wymuszał od mieszkańców [wyżej wymienionych] wsi komandora łagowskiego ciężarów większych niż dotąd obowiązujące (CDB B 6, 346).

1564/65 świadczenia m. M. dla zamku [tj. starostwa] międz.: cło zamkowe (łącznie) 115 zł 5 gr; targowe (łącznie) 3 zł; czynsz z ról miejskich 33 zł 17 gr; szos (łącznie) 69 zł 10 gr (płacą za każdy rok 40 zł węg.); wg [okazanego lustratorom starostwa międz.] przywileju winni dawać tylko 20 grz. szer. gr pras. szosu, ale płacą 20 zł czerwonych [dodatkowo], bo nie miano do miasta przyjmować Żydów [→ Międzyrzecz miasto, p. 4A: r. 1520]; wszyscy rzeźnicy [w tym i żyd.?] płacą łącznie 12 zł; z 2 ogrodów pod zamkiem żywność przeznaczona jest na potrzeby zamku; świadczenia Żydów międz. [→ Międzyrzecz miasto, p. 3Ab]; ogólny dochód z m. M. dla zamku M. wynosi 330 zł (LWK 1, 162).

1564/65 do danin i robocizn na rzecz zamku i starostwa międz. zobowiązane są: wsie nal. do starostwa międz., tj. wieś → Kęszyca z folw., Nietoperek, Żółwin i Rogoziniec; kmiecie z folw. pod zamkiem w M., którzy zwożą siano z Murzynowa do zamku; miasto [król.] Skwierzyna i 1/2 wsi [król.] Murzynowo (drugą połowę tej wsi posiada poddany margr. brand.)24W lustracji 1564/65 mowa jest o świadczeniach m. Skwierzyny i 1/2 wsi Murzynowo dla zamku międz. W lustracjach następnych zaznaczano już, że miasto to oraz wieś Murzynowo, a także Aleksandrowo należą do starostwa międz. (LWK 1628/29 1, 16-19; LWK 1659/65 1, 25-26); wsie nal. do komandora joan. z Łagowa: Żarzyn, → Langenpfulil, → Boryszyn i Templewo; wsie opata bledz.: Rokitno, Popowo, Zemsko, → Kalsko, → Chełmsko, Sokola Dąbrowa, Nowa Wieś i Osiecko; wsie opata parad.: Wysoka i → Kaława; poradlne dla zamku międz. dają wsie ziemiańskie [szlach.]: → Kursko, → Goruńsko, → Janowo, → Górzyca, → Bobowicko, → Grochowo, Czarmiśl [obecnie Trzemeszno Lubuskie] i Święty Wojciech25Wieś Święty Wojciech należała do bpa pozn. i jako taka potwierdzona jest m. in. w 1564 (IBP 281), a następnie w 1577 (ASK I 5, 693); łączny dochód starostwa międz. z miast, wsi, młynów, folwarków, stawów i jezior wynosi 2630 zł 20 gr i 15 1/2 den. (LWK 1, 162-178).

1577 wsie Langenpfuhl, Boryszyn, Templewo i Żarzyn komandora łagowskiego nal. do zamku w M. [tj. zobowiązane są do świadczeń na rzecz zamku i starostwa w M.] (ASK I 5 k. 691, 720, 728); 1580 wsie [wyżej wymienione] nal. do zamku międz. [→ wyżej] i komandorów z Łagowa (ŹD s. 20, 37, 42; ASK I 6 k. 116, 152, 162v).

5. 1477 Mikołaj kapłan, kapelan zamku w M. [tj. najpewniej prywatny kapelan tenutariusza międz.] → Międzyrzecz miasto, p. 5Bc [1476 tenże? Mikołaj kapłan z M. → Międzyrzecz miasto, p. 5Jb].

6. Wydarzenia polityczne.

1383 Domarat [z Iwna, Pierzchna] star. gen. wlkp. podczas walk wewnętrznych w Wlkp. czyni wypady na dobra przeciwników z zamków i umocnień (castra et fortalicia), m. in. z M. (MPH 2, 728; DA 10, 111).

[ok. 1402-08], 1432 krzyżacy i wójt [Nowej] Marchii wymieniają M. wśród miast i zamków nal. niegdyś do [Nowej] Marchii → Międzyrzecz miasto, p. 6Ba.

1474 niedbale strzeżony zamek w M. opanowuje Henryk [XI] ks. kożuchowski [głog.-krośnieński] z pomocą zbrojną Mac. [Korwina] króla Węgier; zamek wydał w ręce wroga Sędziwój Żydowski h. Nałęcz burgr. międz.; nieprzyjaciel wycofując się spalił miasto, oprócz kościoła, zamku26Wiadomość tę potwierdzają wyniki badań archeologicznych (nie znaleziono śladów spalenizny w warstwie kulturowej z tego okresu). Por. KurnNal. 153 i młyna; okolica zniszczona pożarami i łupiestwem aż do m. Poznań; po odzyskaniu M. król Kazimierz zwrócił (na skutek namowy doradców) Andrzejowi z Szamotuł star. międz.27Obrona zamku stanowiącego cz. tenuty była obowiązkiem tenutariusza. Utrata zamku spowodowała zatem – wg Długosza – utratę przez tenut. praw do zamku po odzyskaniu go przez króla. Por. A. Gąsiorowski, Urzędnicy, s. 194 zamek w M. (DH 5, 616; por. SŹ 2, 326; SŹ 3, 175 – tu wymienieni Stefan [Zapolya]28W grudniu 1474 mianowany przez Mac. Korwina nadstarostą śląs. (Historia Śląska, pod red. K. Maleczyńskiego, t. I/1, Wrocław 1960, s. 291) i Fryderyk [I] ks. legnicki jako ci, którzy opanowali m. i zamek w M.; por. też MS 1 nr 1205: król zawiera ugodę z wspomn. Andrzejem dot. dóbr M.).

1480 z listu [Mac. Bnińskiego] star. gen. wlkp. do elektora saskiego: gdy król [pol.] wyprawił się z wojskiem na Śląsk [prawdop. mowa o wyprawie pol. na Śląsk w 1474], zamek w M. zajęty został przez nieprzyjacół Królestwa (CE 2 nr 292; CP 3 nr 73).

1520 12 X zamek w M. zdobyty i spalony przez niem. wojska zaciężne → Międzyrzecz miasto, p. 6Ba.

1520 król poleca Piotrowi Konarzewskiemu sędziemu kal. i poborcy cła pozn., aby wypłacał Łukaszowi z Górki star. międz. po 10 zł na kwartał dla 100 konnych uzbrojonych [żołnierzy zaciężnych], broniących granic i zamku w M. (MS 4 nr 12806).

1 Zamek w M. nie był włączony w system fortyfikacji miejskich. Stanowił odrębny obiekt, położony na wzgórzu, na E od miasta i oddzielony od miasta fosą oraz ramieniem rz. Paklicy. Funkcjonalnie był jednak ściśle sprzężony z miastem, ponieważ do XVI w. jedyny wjazd do zamku prowadził przez miasto i dopiero po powstaniu folw. zamkowego (na drugim brzegu Obry), zbudowano most prowadzący z przygródka na wspomn. folw. Stał się on nowym wjazdem do zamku z ominięciem miasta. Ostateczne ukształtowanie obu członów tego zespołu militarnego nastąpiło po przebudowie grodu na zamek murowany w połowie XIV w. i po zastąpieniu w późniejszym okresie miejskich obwarowań drewniano-ziemnych przez mur obronny (→ Międzyrzecz miasto, przyp. 9). Budowę zamku rozpoczęto w drugiej ćwierci XIV w., a ukończono pod koniec trzeciej, może nawet na początku czwartej ćwierci. Czas budowy: 40-50 lat. Prawdop. już w pierwszej fazie budowy zbudowano (odkryte w północno-wschodniej cz. zamku) bramę (zapewne w tym samym miejscu co dawne wejście do grodu) i broniącą ją basztę. Natomiast budowę murów obwodowych przeprowadzono dopiero w trzeciej ćwierci XIV w., a mury te stawiano wzdłuż dawnych wałów grodu, z wyjątkiem odcinka północnego. Zamek zbudowany przez króla Kazimierza przetrwał w zasadniczo niezmienionej postaci do 1520 (J. Widawski, Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku. Warszawa 1973, s. 301-302; Hensel 4, 58 n.).

2 Wiadomości źródeł pisanych potwierdzają wyniki badań archeologicznych, w trakcie których stwierdzono, że mury obwodowe zamku pochodzą z połowy XIV w. Główny dom mieszkalny znajdował się przy zachodnim boku murów obwodowych zamku, gdzie stwierdzono relikty domu z XIV w. Późnogotycki budynek (mieszkalny?) stał też przy wieży północnej (S. Kurnatowski, J. Nalepa, Z przeszłości Międzyrzecza, Poznań 1961, s. 147 n. (dalej; KurnNal.).

3 Efektem prowadzonych przez 13 lat prac restauracyjnych, była odbudowa i modernizacja urządzeń obronnych zamku, m. in. zmieniono ustawienie bramy zamkowej, przeniesionej nieco bardziej na południe (KurnNal. s. 156).

4 Nastąpiła wtedy gruntowna modernizacja zamku, który dostosowano do nowej techniki wojennej, wiążącej się z użyciem dział. Bramę zamku wysunięto do przodu, umieszczając po jej obu stronach 2 narożne baszty (zbudowane z cegły), zaopatrzone w strzelnice dla dział - południowa zachowała się, a północą przedstawia akwarela z ok. 1790 (KurnNal. s. 38 ryc. 7, s. 156-157).

5 Dostępu do zamku broniła od północy rz. Obra, a od pozostałych stron nawodniona fosa, istniejąca jeszcze pod koniec XVIII w. (J. Widawski, op. cit., s. 301). Drugi pierścień wodny wokół zamku (i przygródka) tworzyła rz. Obra wraz z dwoma ramionami rz. Paklicy (obecnie rz. ta płynie tylko między zamkiem a miastem, druga – nieistniejąca dziś odnoga tej rz. – otaczała zamek od S i W).

6 Przygródek położony był we wschodniej cz. wyspy zamkowej, w miejscu dawnego podgrodzia (→ Międzyrzecz – gród i kasztelania, p. 8). Stanowił przedłużenie dziedzińca zamkowego.

7 Winnica pojawia się w znanych źródłach późno, ale nazwa sugeruje wczesną metrykę (służebna wieś książęca?). Już w XI w. powstała na tym terenie osada, związana z funkcjonującą tu przeprawą przez rz. Obrę (→ Międzyrzecz – gród i kasztelania, p. 8). Zapewne na tym terenie usytuowana była kaplica Ś. Jana Chrzc, może identyczna z wspomn. w 1259 kaplicą miejską (→ Międzyrzecz miasto, p. 5C, 5D). O lokalizowanym na tym terenie opactwie, wspomn. przez Thietmara pod 1005, → Międzyrzecz – opactwo, przyp. 1. O kościołach Narodzenia NMP i Ś. Jana na Winnicy → Międzyrzecz miasto, p. 5E i przyp. 44. Winnica dopiero pod koniec XVIII w. zaczęła nabierać charakteru przedm. Znajdowała się tu wówczas karczma i kilka domostw (KurnNal. 42).

8 Maciek występuje tu prawdop. w roli starosty. Tę samą transakcję, którą on tym dok. zatwierdził, wcześniej (1334) potwierdził wda pozn. Mikołaj z Biechowa (Wp. 2 nr 1140).

9 Termin kasztelania użyty tu został zapewne w znaczeniu starostwo. Może to świadczyć o pewnej ciągłości wspomn. powinności (nawet raczej w świadomości ludzi niż w rzeczywistości), które kiedyś przysługiwały kasztelanowi, a potem staroście.

10 Znane źródła potwierdzają pobyt króla w Paradyżu jedynie w 1426 (A. Gąsiorowski, Itinerarium króla Władysława Jagiełły, Warszawa 1972, s. 83, 99).

11 Może pochodził z Szołdr w po w. kośc., choć w znanych źródłach brak informacji o jego transakcjach dot. tej wsi (SHG).

12 G.Star. 24 domyśla się, że Stan. Ostroróg odstąpił M. swemu krewnemu Niemierzy z Lubosza zapewne w ramach działów rodzinnych. Nałęcze z Lubosza byli prawdop. rzeczywiście spokrewnieni z Nałęczami z Ostroroga, choć nie jest znany przekaz źródłowy, który by potwierdził tę hipotezę.

13 W haśle → Lubosz mylnie podano, że Jan z Lubosza był tenut. w M. także w 1474. W tym roku występuje on w znanych źródłach jedynie jako tenut. Kopanicy, którą być może otrzymał jako rekompensatę za M. (por. G.Star. 24).

14 Prawdop. starostą międz. był do śmierci (por. G.Star. 49-51).

15 → przyp. 14.

16 → przyp. 14.

17 → przyp. 14.

18 Może identyczny z Przecławem Słotą burgr. pozn. 1398-1400, zaufanym Tomka z Węgleszyna? (por. GUrz. C 906).

19 Jest to jedyna znana wzm. o sądzie burgr. M. i w ogóle o sądzie burgr. odbytym w mieście niepowiatowym. A. Gąsiorowski, Urzędnicy zarządu lokalnego w późośredniowiecznej Wielkopolsce, Poznań 1970, s. 271 przyp. 91, nie wyklucza, że Sędziwój Ostroróg star. gen. wlkp. mógł być w tym czasie, tj. w 1423, także starostą międz.

20 O Staruchowskich alias Starochowskich → Kursko, przyp. 4.

21 Przynależność wsi do określonego klucza dóbr monarszych była płynna. G.Star. 11 przykładowo wymienia wieś Rogoziniec, notowaną w 1564/65 (i później) w składzie starostwa międz., ale w XV w. wieś ta była przedmiotem odrębnych zastawów, a żaden z zastawników nie był starostą międz.

22 O ewentualnej przynależności Kęszycy do starostwa międz. w 1405 → Międzyrzecz – gród i kasztelania, p. 3C.

23 W XVII w. na oryginale tego dok. napisano, że nie należy go nikomu pokazywać, bo zawiera postanowienia o świadczeniach zbyt ciężkich dla poddanych klasztoru w Bledzewie.

24 W lustracji 1564/65 mowa jest o świadczeniach m. Skwierzyny i 1/2 wsi Murzynowo dla zamku międz. W lustracjach następnych zaznaczano już, że miasto to oraz wieś Murzynowo, a także Aleksandrowo należą do starostwa międz. (LWK 1628/29 1, 16-19; LWK 1659/65 1, 25-26).

25 Wieś Święty Wojciech należała do bpa pozn. i jako taka potwierdzona jest m. in. w 1564 (IBP 281), a następnie w 1577 (ASK I 5, 693).

26 Wiadomość tę potwierdzają wyniki badań archeologicznych (nie znaleziono śladów spalenizny w warstwie kulturowej z tego okresu). Por. KurnNal. 153.

27 Obrona zamku stanowiącego cz. tenuty była obowiązkiem tenutariusza. Utrata zamku spowodowała zatem – wg Długosza – utratę przez tenut. praw do zamku po odzyskaniu go przez króla. Por. A. Gąsiorowski, Urzędnicy, s. 194.

28 W grudniu 1474 mianowany przez Mac. Korwina nadstarostą śląs. (Historia Śląska, pod red. K. Maleczyńskiego, t. I/1, Wrocław 1960, s. 291).