OBORNIKI*

1279 wg relacji z XVII w. Bernassia! (→ p. 5C i przyp. 34, 35), 1299 or. Obornik (Wp. 3 nr 808), 1318-41 wzm. 1359, 1360 Oborniki (Wp. 3 nr 1410, 1413), 1343 de Obornic (Wp. 2 nr 1229), 1374 [de] Ob[ur]nik, 1379 [de] Oburnig (Wp. 6 nr 242, 260), 1389 de Obornig (BulPol. 3 nr 138), 1389 Oborzniki, de Oborznik (Lek. 1 nr 629, 686), 1394 Obornyky (DBL nr 123), 1400 Oborzniky, 1420 de Obornick, 1448 Obornyki (AS 1 s. 14, 48, 119), 1405 von Obirnig (SBP s. 56 nr 75 – zapiska w języku niem.), [I połowa XV w.] rps współczesny? Obernygk, Obernyk (KH 66, 1959, s. 673 – w języku niem.), 1417 Oborniky (PZ 5, 14v), 1429 Obrouicz (BulPol. 4 nr 2312), 1437 Abirnick (Neumark nr 866 – w języku niem.), 1451 [de] Obemik, Obornyk, Obernyg (AR nr 488, 513, 608), 1452 de Oborky! (ACC 33, 213), miasto przy ujściu rz. Wełny do Warty.

1. Przynależność administracyjna, miejski charakter O. 2A. Granice i położenie miasta. 2B. Topografia miasta. 2C. Przedmieścia O. 2D. Inne obiekty k. O. 2E. Drogi i cło obornickie. 3A. Mieszkańcy O. 3B. Rzemiosło i handel. 3C. Młyny. 3D. Podatki i in. świadczenia mieszczan. 4A. Przywileje miejskie. 4B. Rada miejska. 4C. Działalność władz miejskich. 5A. Kościół par. NMP. 5B. Altarie w kościele par. 5C. Klasztor franciszkanów i kościół S. Macieja. 5D. Synagoga. 5E. Kościół szpitalny Ś. Ducha. 5F. Kościół szpitalny S. Trójcy. 5G. Kościół Ś. Krzyża 5H. Duszpasterstwo. 5I. Duchowni przebywający w O. 6A. Osoby pochodzące z O. 6B. Wydarzenia. 6C. Dok. wystawione w O. 7. Kwerenda dodatkowa do hasła. 8. Zabytki materialne.

1. 1312 [miasto] O. → Oborniki – dystrykt; 1339 n. miasto (civitas), wójt i rajcy z O. (Wp. 2 nr 1189); 1356 n. miasto (oppidum: Wp. 3 nr 1347); 1536, 1574 miasteczko (oppidulum: MHP nr 323; Cechy m. Oborniki 2).

1312 O. dystrykt → Oborniki – dystrykt (Wp. 2 nr 952).

1403 n. siedziba starostwa niegrodowego (tenuty) → Oborniki – starostwo (Wp. 5 nr 32).

1489 n. pow. pozn. (PG 10, 110v); 1303 n. par. własna (pleban: Wp. 2 nr 868); 1460 n. dek. Oborniki (ACC 40, 93; LBP 76-96).

2A. Granice i położenie miasta.

1318-41 (wzm. 1359, 1360) wieś Włókna koło m. O. (Wp. 3 nr 1410, 1413); 1356, 1397, 1423, 1448, 1508, 1510 → Nowa Wieś pod O. (Wp. 3 nr 1347; WR 1 nr 330; PZ 16, 161v; LBP s. 27, 77, 231, 249-250); 1367 Skoki między O. a Kłeckiem (Wp. 6 nr 218); 1405, 1421 wieś król. → Dąbrówka [Miejska] k. O. (Wp. 5 nr 72, 342); [I połowa XV w., 1. 1409-11?] O. 3 mile od Wronek i 10 mil od Drzenia [obecnie Drezdenko] → p. 6Ba; 1420, 1423 Uścikowo pod O. (Wp. 8 nr 878; LBP 30); 1423 Łukowo k. O. (LBP 45); 1436, 1493 wieś Górka k. O. (Wp. 5 nr 582, 584; CP 30, 30); 1444 rozgraniczenie O. z Bądlinem, wspomn. bór Dąbrowiany i Dębowy Ostrów między O. a Bądlinem (K 2 s. 9, 130-131; cytowanego aktu nie odnaleziono); połowa XV w. [rz.] Wełna uchodzi do Warty między zamkiem (castrum) i miastem O.¹Münch 97, uważa, że obszar zajmowany przez zamek mógł być kiedyś wyspą. E. Raczyński, Wspomnienia Wielkopolski, t. 1, Poznań 1842, s. 159, pisze o głębokiej fosie otaczającej zamek. Ostatnio Z. Chodyła również nie wyklucza istnienia fosy lub grobli, oddzielającej zamek od miasta od NE (Dzieje 67). Z kolei M. Brust uznał za bardziej prawdop. to, że jedna z odnóg rz. Warty opływała miasto od EN (Dzieje 20). Opinii tych nie sposób zweryfikować, gdyż teren ten nigdy nie był badany archeologicznie (→ p. 8) (DA I-II 82); 1456, 1508 role i łąki pod O. w Rudkach (LBP 241-242; ACC 85, 11v); 1536 miasteczko O. k. Poznania (MHP nr 323); 1539 Stara Wieś pod O. (ACC 113, 33v); 1566 O. graniczy z lasami i ostrowem nal. do → Bądlina (PG 20, 464v).

2B. Topografia miasta.

2Ba) Dwory (curiae):

1408 dwór [w O.?, na przedm. Ś. Krzyża?] nal. do młynarza z król. młyna na rz. Wełnie → p. 3Cc; 1448-1517 dom, dwór w O. tenutariuszy obornickich: 1448 Piotr [Skóra] z Gaju wystawia dok. w swoim domu (domus) mieszkalnym w O. (DBL nr 220), 1456 tegoż dwór w O. (PG 8, 154), 1517 dwór w O. tenutariuszy obornickich (PG 69, 401; PG 70, 419v); 1515 dwór [czyj?] na ul. Tkackiej [= Sukienniczej] → p. 2Bg.

Budynki (domus) mieszkalne:

1443 dom Małgorzaty [Mazena, mieszczka w O. 1432-49] wd. po Michale mieszcz. z O. i dom Drahimskiego²W dok. mowa jest o zapisie czynszu przez Małgorzatę na jej domu w O., ratuszu w O. [tj. na dochodach miasta], na domu Drahimskiego mieszcz. pozn. i na dobrach wójtostwa obornickiego. Ta kolejność sugeruje, że i dom Drahimskiego mieścił się w O. (o mieszczanach pozn. z Drahimia czyli Starego Drawska w Wałeckiem zob. AR 3, 188) mieszcz. pozn. → p. 5Bb; 1447 dom Pawła Burego na Rynku, między domami krawca Piotra i Tomasza Jagielnego (LBP 241); 1451 dom narożny na Rynku uczc. Ubychny wd. po Jakubie Knyszyńskim mieszcz. w O., położony między domami zm. Pysznego i Urbana (LBP 241); 1452 dom Piotra Wielkiego (Magnus) na ul. Tkackiej [= Sukienniczej], położony między domami opatrznych Kaspra i Mik. Czmiela (Sczmyel: LBP 242); 1452 dom Jakuba Kmocha na Rynku, położony między domami opatrznych Michała Krugla i Janusza Skrzatuskiego [tenże? mieszcz. 1427, rajca 1430, 1431 i burm. 1431, 1433] (LBP 242); 1460 dom narożny na Rynku Wojc. Skrzatuskiego mieszcz. [1456-1515] w O. [tenże? dom wspomn. w 1452 → wyżej i parcela tegoż Wojc. Skrzetuskiego na rogu, idąc do kościoła NMP → p. 2Bg] (LBP 241); 1461 dom Bartłomieja Odranka na Rynku, położony między domami opatrznych Jana Zelka i Wałdacha (LBP 242); 1461 dom w O., który zajął kapłan zamku → Oborniki – starostwo, p. 5; 1462 dom narożny Żyda Muszki, idąc do zamku, k. domu szewca Piotra Czarowskiego [na ul. Młyńskiej?] → p. 3Ab; 1471 dom opatrznego Mirosława Skrzatuskiego [tenże? mieszcz. od 1443] na ul. Słodowej, położony między domami opatrznych Marcina Maszko i Jakuba siostrzeńca zm. Budnego (LBP 242); 1473-1515 dom Wojc. Kulawego (Claudus) na Rynku: 1473 położony między domami Michała i Jana Gieszry (LBP 241), 1515 tenże dom → niżej; 1481 dom narożny na Rynku Agnieszki wd. po Tomaszu Krzywonosie, położony między domem krawca Michała Kozy a ulicą [Sukienniczą czyli Tkacką?] prowadzącą do młyna (LBP 240); 1504 (kop. 1567) dom na Rynku kleryka Kaspra i jego brata Jana z O. (CP 4 nr 120); 1506-15 dom Wojc. Machosza na Rynku: 1506 położony między parcelami (aree) mieszczan Jakuba Harynka i Wojc. Chudego [który występuje jako właśc. prawdop. tej samej parceli na ul. Mniszej w 1515, tj. zapewne u wylotu z Rynku tej ulicy] (LBP 242), 1515 tenże dom → niżej; 1510 w mieście O. są 132 domy³Dla porównania: w 1500 w Poznaniu (w murach miasta) było 141 domów murowanych i 368 innych (J. Wiesiołowski, Socjotopografia późnośredniowiecznego Poznania, Warszawa 1982, s. 233). Z. Chodyła na podstawie ogólnie przyjętych wskaźników zmian demograficznych ustalił dolny poziom zaludnienia O.: w 1510 w O. mieszkały co najmniej 792 osoby w mieście i 288 na przedmieściach, a w 1515 O. zamieszkiwało co najmniej 870 osób. Do podanych liczb Autor proponuje dodać ok. 35-40 in. osób, tj. duchowieństwo świeckie i zakonne, rodziny tenutariuszy ze służbą oraz kilka osób obsługujących komorę celną (Dzieje 72-73) (LBP 76); 1510 w O. dom Żyda Bieniasza, domy na Rynku: opust. dom pisarza (notarius) [miejskiego] i dom Mik. Poznańskiego [burm. w O. 1509] (LBP s. 177, 212); 1510-15 dom Jana Karula [mieszcz. 1500-15]: 1510 na końcu ul. Sukienniczej, idąc do mł. wodnego (LBP 212), 1515 opust. dom [tegoż] Karula na ul. Tkackiej⁴Najpewniej ul. Tkacka zwana była też ul. Sukienniczą. Wskazują na to wzmianki o domu Karula na ul. Sukienniczej (1510) i Tkackiej (1515), a zwłaszcza brak ul. Sukienniczej w opisie podziału O. z 1515 (PG 69, 255v-257v). Podobnie w Poznaniu od połowy XV w. jedna z ulic na Rynku zwana była przemiennie: „platea Textorum”, „platea Lanificum” lub „platea Pannitextorum” (J. Wiesiołowski, op. cit., s. 78, 181). Zob. też K. Górska-Gołaska, Topografia późnośredniowiecznego Kościana, w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t. 6, Warszawa 1994, s. 232 przyp. 34 oraz → Kościan miasto, p. 2A: ul. Sukiennicza. Z przekazów źródłowych wiemy, że ul. Tkacka (Sukiennicza) w O. biegła z Rynku do młyna, a więc mogła to być albo ulica zw. później Żydowską (plan 1793, obecnie Czarnkowska), albo ul. Zamkowa. Ponieważ Rudny czyli Nowy Młyn położony był przy moście łączącym O. z przedm. Ś. Krzyża (Dzieje 67-68), oznacza to, że leżał on u wylotu z miasta ul. Żydowskiej. Natomiast młyn wójtowski znajdował się poniżej Rudnego Młyna (→ p. 3Cc), a więc na końcu ul. Zamkowej. Identyfikację ul. Żydowskiej (znanej z planu z 1793) z ul. Tkacką czyli Sukienniczą oraz identyfikację ul. Zamkowej (plan 1793) z ul. Młyńską potwierdza pośrednio opis podziału O. z 1515. Domy, które przypadły Feliksowi oraz jego braciom dwukrotnie wyliczane są w kolejności: domy na Rynku, przy ul. Słodowej, Tkackiej, Młyńskiej, Szewskiej, Łukowskiej i Na Wale (PG 69, 256).

1515 właściciele domów w m. O.⁵W 1515 bracia Feliks, Mikołaj i Grzegorz Skórowie z Gaju tenutariusze oborniccy dokonali podziału O. i przynależnych wsi na dwie części. Połowa O. przypadła Feliksowi, a druga 1/2 O. – Mikołajowi i Grzegorzowi, którzy następnie tę cz. podzielili między siebie. Ta druga cz. O. wymieniana jest 3 razy: najpierw jako cz. Grzegorza i Mikołaja, potem tylko cz. Grzegorza, następnie cz. Mikołaja. Chroni nas to przed popełnieniem błędów, które mogłaby spowodować czasem niezbyt czytelna interpunkcja. Błędy takie mogły natomiast powstać przy omawianiu cz. O. należącej do Feliksa z Gaju. Części należące do poszczególnych braci zaznaczamy literami: F, G i M. Podobnie dokładny podział miasta → Gostyń miasto, p. 3: 1513:

Rynek (F): Jasica (Jaszycza) [obok parceli na rogu Piotra Cienkuszka], Krawiec [Krawcowa?] ([domus] Crawczewa) [może dom krawca Michała Kozy? → wyżej: 1481], Chromy [= Wojc. Kulawy, mieszcz. 1473-1515], Nikel [Mik] Szczyrba [mieszcz. 1492-1518, rajca 1509], [Mac] Grabusz tesarz [obok parcel Dybaczewskiego i Pięcioro], [Wojc.] Machosz [mieszcz. 1506-15, ma dom k. parceli zw. w 1506 parcelą Jakuba Harynka i obok parceli Wojc. Chudego u wylotu z Rynku ul. Mniszej], Kuźmicz, Kasper [może ident. z klerykiem Kasprem właśc. domu na Rynku 1504 i Kasprem Pisarskim 1515, → 2Bg], Gacki, Marcin Słanowski [ze Słanowa k. O.?, obecnie Słonawy], Bernard Stuba [tenże? Bernard mieszcz. od 1497, burm. 1500], [Szymon] Płocek [rajca 1525, ma dom k. parceli Jakuba Kiełba]; (G:) [Jan] Nabrzuch [mieszcz. 1499-1515, rajca; por. parcela Nabrzuchowskiej na Rynku 1515 → p. 2Bg], krawiec Malowany [obok parceli Mik. Sabelka], Pieczypięta (Pieczypiata), Rydzy, Miotelczyna; (M:) [Mik.] Sabelek [rajca 1525, też właśc. parceli na Rynku], [obok parceli Jakuba Kiełba] Wojcieszek [wspomn. tylko na k. 256, tj. w cz. miasta nal. do Grzegorza i Mikołaja z Gaju; zamieszczamy go tutaj, choć nie występuje w opisach podziału domów w O. nal. tylko do Grzegorza lub tylko do Mikołaja: zapewne tenże Wojcieszek wymieniony jeszcze raz na k. 256 jako właśc. parceli na ul. Słodowej: area Woczyeshek penes braseatorium Bernardi], Jędrny Jasiek, Biernat (Bernath, Bernad), [Elżbietal Pawełkowna [obok parceli Dybaczewskiego, też właścicielka opust. kramu na Rynku 1515-17], [Grzegorz] Dumiak [rajca 1525], Jeziorko, Marek, Klusek (Klushek) Grzegorz.

Ul. Słodowa (F): Koniewa, Kobyłka, Parkowczinka, bednarz Mikołaj [tenże? Mikołaj właśc. parceli na tej ulicy, obok domu Małg. Krzywdziny], dom Myczkowskiej, [Jan] młynarz rzeczny [obok parceli Pieliszyńskiego], Śpiewak (Spyewak) Kakuliński Stary; (G:) Jan słodownik (myelczarz, braseator) [obok parceli Pabianowo], Kakuliński kuśnierz, [Małg.] Krzywdzina [mieszczka 1515-25, ma dom obok parceli Mikołaja], Stan. Cieśla (Carpentarius), Chęchorek (Chachorek, Chanchorek); (M:) Kropidło [tenże? kramarz Kropidło, → p. 2Bb], Anna wdowa [po] kuśnierzu, Głodna.

Ul. Tkacka (F): Góra, Chwał Samis [? odczyt niepewny, obok opust. domu Gościńskiego], [Jan] Mleczko Manikowo [obok parceli Smogorzewskiego], Smogorzewski [ze Smogorzewa k. Gostynia?, też właśc. parceli na tej ulicy], Reszka [tenże? mieszcz. 1509-15], opust. dom Mileszyńskiego obok opust. domu [Jana] Karula [na końcu tejże ul. Sukienniczej idąc do młyna wodnego]; (G:) Mirko, Mamka, Qwytibark [= Jan? Quittemberg mieszcz. od 1499, rajca i burm. a. 1518], Reszka [na k. 255v tenże? Reszka z ul. Tkackiej wymieniony w części O. nal. do Feliksa z Gaju! → wyżej; na k. 256 – w cz. Grzegorza i Mikołaja, co potwierdza opis cz. Grzegorza na k. 257], opust. dom Gościńskiego obok [Chwała] Samis [?, właśc. domu na tej ulicy]; (M:) [obok parceli Pięcioro] Klycza [tak na k. 256, a na k. 257v: Glycza], Łukasz, Budny (Bumy, Budny), opust. dom [Jana] Karula [mieszcz. 1500-15].

Ul. Młyńska (F): Szrama Zieleński, Grzywacz Burchald [krewny? Burchaldowej właśc. opust. kramu na Rynku, → p. 2Bb], Jarzączka [obok parceli Żydowskiej], Zwierz [obok parceli Dupki], kołodziejka Karaszkowa, Paszek Dąbrowski [obok parceli Kamieńskiego]; (G:) Zwierz [na k. 255v tenże? Zwierz z ul. Młyńskiej wymieniony w części O. nal. do Feliksa z Gaju! → wyżej; na k. 256 – w cz. Grzegorza i Mikołaja, co potwierdza opis cz. Grzegorza na k. 257], Jeż (Gyerz), [Piotr] Borucina Górka [obok parceli Kamieńskiego], Bartłomiej Cieśla (Carpentarius) [wymieniony tylko na k. 256, tj. w części O. nal. do Mikołaja i Grzegorza; zamieszczamy go tutaj, choć nie występuje jako właśc. domu w opisach podziału O. dot. tylko Grzegorza lub tylko Mikołaja; na k. 256 wymieniony ponownie: area Drygyna penes Bartolomeum Carpentarium], Ocieska Stara [z Ocieszyna?]; (M:) kuśnierz Baryczka [Czajczyna], Beszko, [Wojc.] Podszpula [mieszcz. 1515-18], bednarz Jakub, Pieleżyna (Pyelyzyna, Pyelyezyna), dom Michała woźnicy (vector) obok parceli Bronin.

Ul. Szewska (F): Szyman, Waga, [właśc] domu narożnego (dom zyala) Skrzetuski [tenże? Wojc. Skrzetuski właśc. parceli na Rynku], Rzerzucha Łukasz Ważyjaje, Błaszek (Blashko) Żyd, Kołaczek; (G:) Komorek, Pojąkała, Świątek [zapewne krawiec Świątek z tej ulicy k. parceli Lisowej], Długosz i dom Szczęsnego obok Warty; (M:) Piotr sołtys [?, odczyt niepewny] Reczko, Michałek, Niemiec.

Ul. Łukowska (F): [domus] Dybaczka [prawdop. tenże Dybaczewski właśc. parceli na Rynku], [domus] Tatara, Jajko Wyniklowa, Pastuszka Tatarowa, Plebanek, Polegała Staszek, mielcarz, Jegło (Gyeglo) Paczko Kolanko, Maszka Klepka; (G:) Lisowa [taż? Lisowa właśc. parceli na ul. Szewskiej, por. Liskowa z ul. Na Wale], dom [mieszkalny] łaziebnika, kowal Piotr [na k. 256: balneatoris domus, Petrus faber Gnath; na k. 257: Petrus faber, domus balneatoris Gnath; zapewne tenże kowal Piotr właśc. parceli na przedm. Łukowskim], kuśnierz Fafko [?] (Favfa, Fvmpha); (M:) krawiec Wąs (Wansh, Wasz), Więcek [tenże? Wacław z ul. Łukowskiej 1518, → p. 2Bl], Brukarkowa [krewna? Mik. Brukarka z ul. Łukowskiej za miastem, → p. 2B1], Jędrzej (Andrzej) tragarz (też: lictor), Jakubowa, Dybizna [?] ([domus] Dybyznoy), Parkowska [z Parkowak. O.?; zamieszczamy ją tutaj, choć na k. 257 wymieniona w cz. Grzegorza, a na k. 257v – w cz. Mikołaja], Szramina [wspomn. tylko na k. 257v, tj. w części O. nal. do Mikołaja z Gaju; nie występuje w ogólnym opisie części O. nal. do Grzegorza i Mikołaja], Prusowa (Prvszowa).

Ul. Na Wale (domy zagrodników i garncarzy – ortulani et lutifiguli) (F:) Jasiek Szopa Gydzy [Rydzy?], Bakałarka Kielar, Wiechetek, wdowa Jadwiga, furman Stanisław, Stan. Czech, Wronina Polka, Tarlak, Wysz (Wyso); (G:) Mrówka, Kożuszkowa, Parteczka, Pankowa [tak na k. 256, a na k. 257: Pawlowa], Wymloczek, Kusz (Kvszy, Kvsh); (M:) Frustałka (Frvsztalka, Frustalka), Zawarty, Twardy Jeln [?] (Glyen, Gyelny), Grada (Granda), Liskowa, Mrzygłód Płocaj (PG 69, 255v-257v).

2Bb) Jatki i kramy:

1339, 1433 jatka rzeźnicza na środku Rynku → Oborniki – wójtostwo; 1443 jatka rzeźnicza na Rynku k. jatki szewca Janusza → p. 5Bb; 1449 sześć jatek na Rynku, w tym 2 rzeźnicze → p. 5Bd.

1515 kramy (penestice) na Rynku:

kramy nal. do Feliksa z Gaju: kram opust. [Elżbiety] Pawełkowej [też właśc. domu na Rynku] obok [kramu czynnego] Krzyżana [na k. 256: Krzysan, ale na k. 256v i 257v: Krzyzanka], kram opust. Ambrożowej (penestia Jamroszey) obok [kramu czynnego] Tomina [Tominej?] (penes Thomyna), kram opust. Burchaldowej [krewna? Grzywacza Burchalda z ul. Młyńskiej] obok [kramu czynnego] Barbary [Kiełb, krewna? Jakuba Kiełba mieszcz. 1515-17]; kramarze: Kędzierzawy [tenże? Marcin Kędzierzawy ma ogród na przedm. Ś. Trójcy 1510, → p. 2Cc], Kropidło [tenże? właśc. domu na ul. Słodowej], Smolczyna Sołtysowa [też właśc. parceli na ul. Mniszej], Katarzyna i kowal Bartłomiej;

kramy nal. do Mikołaja z Gaju: kram [opust.?] Goślinej [z Gośliny Długiej lub Kościelnej (Murowanej)?] obok wagi [budynek wagi znajdował się u wylotu z Rynku ul. Łukowskiej], kram [opust.?] obok [kramu czynnego kowala] Kleszmetka; kramarze: kowal Świątek, Krzyżanka [Krzyżan?, → wyżej: kramy Feliksa z Gaju], Chudy Wojtek [właśc. parceli u wylotu z Rynku ul. Mniszej], kowal Kleszmetka;

kramy nal. do Grzegorza z Gaju: kram [opust.?] Siedliszewej [tak na k. 256v, a na k. 257: area! desertata Syedlyshewey] obok [kramu?] Wojc. Chudego [też właśc. parceli na ul. Mniszej 1506-15], kram opust. Sośninej obok [kramu czynnego kowala] Kleszmetka; kramarze [kramarki?]: Tomina [ż. Tomasza?] i Barbara Kiełb (PG 69, 256-257v).

1515-17 kram Elżbiety Pawełkowej na Rynku: 1515 → wyżej, 1517 → p. 5H; 1517 jatki szewców i jatka z budynkiem Jadwigi zw. Osidrowa na Rynku → p. 5H [o lokalizacji in. jatek czy kramów brak informacji, → p. 3Bc].

2Bc) Karczmy [w O.?]: 1445 → p. 5C.

2Bd) Kościół par., kl. i kościół Franciszkanów, synagoga → p. 5 A, 5C, 5D.

2Be) Łaźnia miejska (balneum civile):

1440-1510 wzmianki o łaźni miejskiej, z której dochód nal. po połowie do uposażenia wójta obornickiego i miasta: 1440, 1462, 1487 → Oborniki – wójtostwo; 1485 → p. 4A; 1510 → p. 3Aa, 5Be.

1478-81 łaziebnik Jan → p. 3Aa; 1515 dom [mieszkalny] łaziebnika na ul. Łukowskiej → p. 2Ba.

2Bf) Mosty:

1403-85 most na rz. Warcie [stanowiący przedłużenie obecnej ul. Poznańskiej i łączący miasto z przedm. Ś. Ducha oraz z drogami prowadzącymi do Szamotuł i Poznania – przez Ocieszyn i Gołaszyn, obok mostu przeprawa promowa]: 1403 most na rz. Warcie, którym idzie się [z O.] do kościoła Ś. Ducha → p. 3Cd; 1453 [kościół] Ś. Ducha przy moście → p. 5E; 1485 most i prom na rz. Warcie → p. 4A.

1487 most na rz. Wełnie [łączący O. z przedm. Ś. Krzyża oraz z drogami m. in. do Obrzycka i Czarnkowa; przy moście – Nowy czyli Rudny Młyn → przyp. 4; plan 1793: Lange Brücke – Długi Most] → Oborniki – wójtostwo.

2Bg) Parcele⁶„Area” w mieście oznacza zwykle parcelę mieszkalno-gospodarczą, raczej niezabudowaną (A. Rogalanka, O układzie i wielkości parcel w średniowiecznym Poznaniu, w: Początki i rozwój Starego Miasta w Poznaniu w świetle badań archeologicznych i urbanistyczno-architektonicznych, Warszawa 1977, s. 323 n.) (aree) oraz miejsca opust. (loca deserta) mieszczan i Żydów:

1462 parcela Żyda Muszki [na ul. Młyńskiej?] → p. 3Ab; 1487 dwie parcele wójtowskie na rogu przy ul. Sukienniczej [= Tkackiej], po lewej stronie idąc do zamku → Oborniki – wójtostwo; 1493 parcela Jana Rzythka w O. → p. 5C; 1506 parcele na Rynku Jakuba Harynka i Wojc. Chudego [zapewne taż parcela Wojc. Chudego wspomn. na ul. Mniszej w 1515, czyli leżała u wylotu z Rynku tej ulicy]: 1506 → p. 2Ba, 1515 → niżej; 1510 w mieście O. jest 67 parceli i miejsc opust.; Piotr Lacheta ma parcelę na rogu po lewej stronie idąc do Gniezna [tj. u wylotu z Rynku ul. Łukowskiej]; Piotr Paligąska (Paligaska) ma parcelę k. łaźni; na ul. Łukowskiej k. wagi jest parcela, obok in. parcela; na ul. Wodnej mają parcele Przeczko i szewc Kraska; parcela od niedawna opust. zw. wójtowską i obok niej opust. parcela Przechna zw. Zawarta (LBP s. 77, 177, 212, 213, 220).

1515 parcele opust. w m. O.⁷→ przyp. 5:

Rynek (F): parcela opust. obok (penes) Kaspra Pisarskiego [tenże? Kasper właśc. domu na Rynku], parcela [w 1506 prawdop. taż zw. parcelą Jakuba Harynka] obok Gackiego [właśc. domu na Rynku] i [Wojc.] Machosza [właśc. domu na Rynku 1506-15] z drugiej strony, parcela Wojc. Skrzetuskiego [chyba tenże Wojc. Skrzetuski właśc. domu narożnego na Rynku 1460 i tenże Skrzetuski właśc. domu narożnego na ul. Szewskiej 1515] na rogu idąc do kościoła NMP, parcela Mik. Zawartego obok Marcinka [tenże? Marcin Słanowski właśc. domu na Rynku], parcela Jakuba Kiełba [mieszcz. 1515-17] obok Wojcieszka [właśc. domu na Rynku i parceli na ul. Słodowej] i obok [Szymona] Płocka (Ploczek) [właśc. domu na Rynku, rajca 1525], parcela Piotra Cienkuszka na rogu obok Jasicy [właśc. domu na Rynku]; (G:) parcela opust. Dybaczewskiego (area Dybaczewski) [tenże? Dybaczek właśc. domu na ul. Łukowskiej] obok Mac. Grabusza [tesarza właśc. domu na Rynku] i obok [Elżbiety] Pawełkowej [właśc. domu i opust. kramu na Rynku] na rogu, parcela Nabrzuchowskiej (area Nabrzuchowske, Nabrzvchowska) [krewna? Jana Nabrzucha właśc. domu na Rynku], parcela [Mik.] Sabelka [też właśc. domu na Rynku, rajca 1525] obok [krawca] Malowanego [właśc. domu na Rynku], parcela Siedliszewej obok [parceli lub kramu] Wojc. Chudego [tak na k. 257, tj. w cz. Grzegorza; na k. 256v, czyli w części O. nal. do Grzegorza i Mikołaja z Gaju, wymieniona jest penestica! Szedlyszewey penes Albertum Chudy]; (M:) parcela opust. Pięcioro [por. niżej in. parcele o tej nazwie przy Rynku i przy ul. Tkackiej] obok Mac. Grabusza [tesarza właśc. domu na Rynku], parcela Zelkowskiej (area Zelkowske, Zolkowske) [może wd. po Janie Zelku właśc. domu na Rynku 1461], parcela opust. Pięcioro obok Pięty [parcela Pięcioro wspomn. tylko na k. 256v, tj. w części O. nal. do Grzegorza i Mikołaja z Gaju, nie występuje w opisach podziału O. dot. tylko Grzegorza lub tylko Mikołaja; może parcela ta identyczna jest z następną i chodzi o parcelę opust. Pięcioro obok Piotra Pięty, Pieczypięty], parcela Pięcioro [parcela ta wspomn. tylko na k. 257v, tj. w części O. nal. do Mikołaja z Gaju] obok [domu?] Piotra [może chodzi o dom Pieczypięty?, → p. 2Ba].

Ul. Szewska (F): parcela Przeczka (area Przeczkowo); (M:) parcela Lisowej [taż? Lisowa właśc. domu na ul. Łukowskiej] obok krawca Świątka [zapewne tenże Świątek właśc. domu na tej ulicy] i rz. Warty z drugiej strony.

Ul. Tkacka (F): parcela opust. Sz[a?]powe obok Qwyntiberka [= Jan? Quittemberg właśc. domu na tej ulicy], parcela opust. Jakuba Rzecznego [młynarza rzecznego?] na rogu w kierunku dworu (curia); (G:) parcela Pięcioro obok Glycza [właśc. domu na tej ulicy, na k. 256: Klycza]; (M:) parcela Smogorzewskiego [też właśc. domu na tej ulicy] obok [Jana] Mleczki [właśc. domu na tej ulicy].

Ul. Młyńska (F): parcela Kamieńskiego obok [Paszka] Dąbrowskiego [właśc. domu na tej ulicy] i Piotra [Borucina] Górki [właśc. domu na tej ulicy], parcela Siedliszewskiej [taż? Siedliszewa właścicielka kramu i parceli na Rynku], parcela obok kołodzieja (rotifex), parcela obok [Piotra] Borucina [Górki], parcela Drygina obok Bartłomieja Cieśli (Carpentarius) [właśc. domu na tej ulicy]; (G:) parcela obok Baryczaka (Baryczka) Czajczyna [kuśnierz, właśc. domu na tej ulicy], parcela Bronin obok domu woźnicy Michała, parcela Dupki obok Zwierza [właśc. domu na tej ulicy]; (M:) parcela Żydowska (area Judaica) obok Jarzączka [właśc. domu na tej ulicy].

Ul. Słodowa (F): parcela Pieliszyńskiego obok Jana [młynarza] rzecznego [właśc. domu na tej ulicy], parcela Mikołaja (area Nyklewo) [tenże? bednarz Mikołaj właśc. domu na tej ulicy] obok [Małg.] Krzywdziny [właśc. domu na tej ulicy], parcela Kryrowej (area Cryrowe) obok [domu?, parceli?] Bakałarza, parcela Wojcieszka [też właśc. domu na Rynku] obok słodowni (braseatorium) Bernarda, parcela obok Parkowskiej [zapewne taż Parkowczinka właśc. domu na tej ulicy]; (G:) parcela Pabianowo obok słodownika Jana [właśc. domu na tej ulicy], parcela opust. Garbarza (area Cerdonis); (M:) parcela Drygina (area Drygyno, Drygyna) obok Błażeja Góry [może chodzi o dom Góry na ul. Tkackiej?, → p. 2Ba], parcela Militaris, parcela Grądałowej (area Gradalowo, Gradalowe) [u K 4, 226, błędna lekcja: Grandalowo].

Ul. Łukowska (F): parcela Kurkowej (area Curkowe) na rogu, parcela Jaxyno obok [domu?, parceli?] Mac. Wagi, parcela kowala Piotra na przedm. Łukowskim [zapewne tenże kowal Piotr właśc. domu na ul. Łukowskiej]; (G:) parcela Ciągniszewo (area Czyagnyshewo, Czyagnyshewo) [u K 3, 551, błędna lekcja: area Czyagnyschewo] obok Pojąkały [tenże? Pojąkała właśc. domu na ul. Szewskiej]; (M:) parcela Domachowanego obok [parceli?, domu?] szewca Michała.

[Ul.] Na Blankach (F): parcela Krawca [Krawcowej?] (area Crawczyno) [tenże? krawiec Świątek właśc. domu na ul. Szewskiej] obok Kołaczka [tenże? Kołaczek właśc. domu na ul. Szewskiej]; (G:) parcela Leśnikowej obok [parceli?, domu?] rybaka Jana Gawrzyjałka.

Ul. Mnisza (F): parcela Chudego Wojtka [taż parcela wspomn. w 1506 jako sąsiadująca z domem na Rynku Wojc. Machosza], parcela Snieczoszewskiej (area Snyeczoshewske), parcela Baczelewo; (G:) parcela Smolczynej [taż? Smolczyna Sołtysowa kramarka] z tyłu (in postico) [domu?] Marka [znamy Marka właśc. domu na Rynku 1515]; (M:) parcela Szarego (Sharego), parcela Tatarowej [tak na k. 257v, a na k. 256v: area Cantorowej] obok [parceli?, domu?] Jana Nerka (PG 69, 255-257v).

2Bh) Ratusz⁸Na planie z 1793 zaznaczono w zachodniej części Rynku niewielki obiekt, oznaczający wg M. Brusta studnię, a wg Z. Chodyły ratusz (Dzieje s. 30, 65). Pierwszy domysł wydaje się bardziej prawdopodobny. Z. Chodyła zwrócił uwagę, że wzmiankowany w 1510 dom pisarza miejskiego na Rynku (→ p. 2Ba), mógł być siedzibą władz miejskich (Dzieje 71) (pretorium):

1415, 1430, 1433, 1438 w ratuszu (in pretorio) urzędują władze miasta O. (Wp. 7 nr 767; Wp. 9 nr 1229, 1321; Wp. 5 nr 619).

1430, 1438, 1443, 1462, 1470, 1487, 1504, 1510, 1518 ratusz [w znaczeniu skarbu miejskiego: czynsze płacone z ratusza, tj. z dochodów miasta „de pretorio”] (Wp. 9 nr 1227; Wp. 5 nr 619; Wp. 10 nr 1638; PG 6, 122v; PG 57, 47v; Pot. 304, 114; CP 4 nr 120; LBP 212; ACC 93, 30).

2Bi) Rynek (forum, circulus): 1339-1515 jatki i kramy (czynne oraz opust.) na Rynku → p. 2Bb; 1447-1515 domy, parcele, waga na Rynku → p. 2Ba, 2Bb, 2Bg.

2Bj) Słodownia: 1515 słodownia Bernarda na ul. Słodowej → p. 2Bg [por. p. 3Bb: Słodownicy w O.].

2Bk) Szkoła [par.]: 1404 n. → p. 5Ac.

2Bl) Ulice:

Ul. Tkacka czyli Sukiennicza⁹→ przyp. 4: 1452 domy Piotra Wielkiego, Kaspra i Mik. Czmiela na ul. Tkackiej (platea Textorum) → p. 2Ba; 1481 ul. [Tkacka czyli Sukiennicza?] w O. prowadząca z Rynku do młyna [Nowego czyli Rudnego?] → p. 2Ba; 1487 dwie parcele wójtowskie na rogu przy ul. Sukienniczej (platea Lanificum), po lewej stronie idąc do zamku → Oborniki – wójtostwo; 1510 dom Jana Karula na końcu ul. Sukienniczej (platea Pannitextorum), idąc do mł. wodnego (LBP 212); 1515 domy, parcele i dwór na ul. Tkackiej → p. 2Ba, 2Bg.

Ul. Młyńska¹⁰→ przyp. 4: 1462 dom Żyda Muszki i szewca Piotra Czarowskiego [na tejże ulicy?] → p. 3Ab; 1515 domy i parcele, w tym parcela Żydowska, na ul. Młyńskiej (platea Molendini) → p. 2Ba, 2Bg.

Ul. Łukowska [plan 1793: Gnisnerstrasse, obecnie Powstańców Wlkp.]: 1467 ogród (ortus) Mik. Brukarka (między ogrodami opatrznych Pepla i Wojc. Kalasza) na ul. Łukowskiej za miastem (platea Lukouiensis extra civitatem) [tj. już na przedm. Ś. Trójcy] (LBP 241); 1510 [u wylotu z Rynku] ul. Łukowskiej k. wagi są 2 parcele; parcela Piotra Lachety na rogu po lewej stronie idąc do Gniezna (LBP s. 177, 213); 1515 domy i parcele na ul. Łukowskiej → p. 2Ba, 2Bg; 1518 Wacław z ul. Łukowskiej [tenże? Więcek właśc. domu na tej ulicy, → p. 2Ba] (ACC 93, 87).

Ul. Słodowa [taż? ulica na planie 1793: Brauerstrasse, obecnie Ogrodowa]: 1471, 1515 domy, parcele i słodownia Bernarda na ul. Słodowej (platea Braseatorum) → p. 2Ba, 2Bg.

Ul. Wodna [plan 1793: Wasserstrasse, obecnie 11 Listopada]: 1510 2 parcele na ul. Wodnej (platea Fluvialis) → p. 2Bg.

Ul. Mnisza [plan 1793: Klosterstrasse, obecnie Sądowa]: 1515 parcele przy ul. Mniszej (platea Monachorum) → p. 2Bg.

[Ul.] Na Blankach¹¹→ przyp. 15: 1515 parcele Na Blankach (in Blancis) → p. 2Bg.

Ul. Na Wale¹²W 1510 na Piaskach było 28 domów zamieszkałych i 9 opust. (→ p. 2Cd). W podziale O. z 1515 nie pada nazwa tego przedm. (podobnie jak przedm. Ś. Krzyża i przedm. Ś. Ducha), ale znaczna liczba osób mieszkających w 1515 Na Wale może oznaczać, że byli to mieszkańcy przedm. Piaski. Natomiast Z. Chodyła identyfikuje ul. Na Wale z obecną ul. Nadbrzeżną (Dzieje 71). Por. też przyp. 15: 1515 21 zagrodników i garncarzy mieszka przy ul. Na Wale (via Walye, Na Walye) → p. 2Ba.

Ul. Szewska [taż? ulica na planie 1793: Posenerstrasse, obecnie Armii Poznań]: 1515 domy i parcele na ul. Szewskiej (platea Sutorum), w tym m. in. dom Szczęsnego i parcela Lisowej k. Warty → p. 2Ba, 2Bg.

2Bł) Waga miejska [budynek wagi miejskiej znajdował u wylotu z Rynku ul. Łukowskiej]: 1510 waga na ul. Łukowskiej → p. 2Bg; 1515 kram na Rynku obok wagi (libra) → p. 2Bb.

2Bm) Wał przeciwpowodziowy?, blanki?, mury miejskie?¹³H. Wuttke uważa, że O. posiadały mury (SLP 387). Znane źródła nie potwierdzają tej opinii. W 1495 w wykazie dochodów m. Poznania odnotowano ogólnie zakupy cegieł dla O., co nie oznacza, że przeznaczone były na budowę czy reperacje murów (→ p. 6Bb): 1515 domy zagrodników i garncarzy przy ul. Na Wale¹⁴Tylko w formie przypuszczenia lokalizuję ul. Na Wale na terenie przedm. Piaski (→ przyp. 12). Wydaje się, że ze względu na stałe zagrożenie miasta wylewami rzek, miasto mogło posiadać wały przeciwpowodziowe → p. 2Ba; parcele mieszczan Na Blankach¹⁵Blanki mogły znajdować się w okolicach mostu na rz. Warcie łączącego O. z przedm. Ś. Ducha (o blankach, czyli umocnieniach drewniano-ziemnych → Międzyrzecz – gród i kasztelania, przyp. 6). Parcela Krawca [Krawcowej?] (może tego samego, który miał dom na Rynku) leżała obok Kołaczka (może tego samego, który miał dom blisko rz. Warty, bo na ul. Szewskiej). Z kolei jedna z parcel przy ul. Na Blankach położona była k. domu rybaka, co również może wskazywać na okolice rz. Warty (→ p. 2Bg). Może była to obecna ul. Nadbrzeżna? → p. 2Bg.

2Bn) Zamek → Oborniki – starostwo, p. 2.

2C. Przedmieścia O.

2Ca) Przedm. Ś. Ducha (suburbium S. Spiritus), przedm. [O.] czyli Stara Wieś [na SE od miasta, na lewym brzegu rz. Warty]:

1356 n. kościół Ś. Ducha na przedm. [O.] za miastem → p. 5E; 1403, 1453, 1485 most, którym idzie się [z O.] do kościoła Ś. Ducha [na tymże przedm.] → p. 2Bf; 1436 Jan Otarski [z przedm. Ś. Ducha?, ze Starej Wsi?] → p. 5E; 1440 zagrodnicy nal. do wójtostwa obornickiego mieszkają na [tymże] przedm. i w Starej Wsi → Oborniki – wójtostwo; 1487 do wójtostwa obornickiego nal. 14 ogrodów we wsi król. Stara Wieś na przedm., kościół Ś. Ducha na przedm. [O.] czyli w Starej Wsi (in suburbio alias in Stara Wieś) → Oborniki – wójtostwo; 1510 mieszkańcy [tegoż?] przedm. → p. 3Ad; 1577 Stara Wieś przedm. pod O. (ASK I 5, 695v).

2Cb) Przedm. Ś. Krzyża (suburbium S. Crucis) [na W od miasta, za rz. Wełną]:

1415, 1487 młyn wójtowski i król. Wielki Młyn na [tymże] przedm. za miastem → p. 3Ca, 3Cb; 1430 ogród (ortus) Stan. Rinca wraz z folw. położonym między folwarkiem Jakusza a drogą zw. binduga, która wiedzie do rz. Warty¹⁶Mowa jest o przedm. Ś. Krzyża, gdyż na planie z 1793 zaznaczono między kościołem Ś. Krzyża a rz. Wartą „Caempe Bindugga”. Binduga – miejsce nad rzeką, gdzie składano drewno przeznaczone na spław (Słownik języka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, t. 1, Warszawa 1958, s. 524) (Wp. 9 nr 1229); 1487 ogrody nal. do wójta obornickiego na tymże przedm. → Oborniki – wójtostwo; 1504 (kop. 1567) opatrzny Wojc. Skrzetuski mieszcz. [1456-1515] z O., właśc. dworu (curia) i ogrodu (ortus) za O. koło [kościoła] Ś. Krzyża, przy ogrodzie (ortus) i roli (area) niegdyś Blinieckiego (CP 4 nr 120); 1510 na przedm. Ś. Krzyża jest 7 domów zamieszkałych i 5 opust. oprócz (preter) folwarków (LBP 77); [w 1515 w opisie podziału O. między tenutariuszy obornickich przedm. to nie zostało wymienione]; 1533-49 kościół Ś. Krzyża za miastem → p. 5G.

2Cc) Przedm. Ś. Trójcy (suburbium S. Trinitatis) czyli przedm. Łukowskie (suburbium Lucowiensis) [na E od miasta]:

1429 n. kościół szpitalny Ś. Trójcy za m. O., w m. O. czyli na jego przedm. Łukowskim → p. 5F; 1467 ogrody na ul. Łukowskiej za miastem → p. 2Bl; 1510 na przedm. S. Trójcy jest 13 domów zamieszkałych i 15 opust.; ogród (ortus) Marcina Kędzierzawego na przedm. Ś. Trójcy, między ogrodami Peplina i Boguhwałka (LBP s. 77, 213); 1515 parcela kowala Piotra na przedm. Łukowskim (w części O. nal. do Feliksa z Gaju: PG 69, 256); 1515 domy i parcele na ul. Łukowskiej [może nawet większa ich cz. znajdowała się na tymże przedm.] → p. 2Ba, 2Bg.

2Cd) Piaski¹⁷Na przedm. Piaski od 1599 istniał drewniany kościół S. Barbary patronatu władz miasta. Zburzony został w 1656, a odbudowanyw 1778 (AV 10, 241av; E. Callier, Powiat obornicki w XVI wieku, w: Szkice historyczno-geograficzne, Poznań 1886, s. 25; SzPozn. 256; ŁOp. 1, 286; Kronika 6) (Arene) [na NE od miasta, plan 1793: Sand]:

1474 Maciej rodem z Piasków pod O. → p. 3Ad; 1510 na Piaskach jest 28 domów zamieszkałych i 9 opust. (LBP 77); 1515 21 zagrodników i garncarzy mieszka przy ul. Na Wale [tj. na Piaskach? → przyp. 12] → p. 2Ba.

2D. Inne obiekty k. O.

2Da) Grunty miejskie:

1408 młyn i staw na rz. Wełnie w Rożnowie między łąkami mieszczan z O. i rz. → Oskobłok [prawy dopływ Wełny, obecnie Flinta] (Wp. 7 nr 612); 1423 kopiec narożny dzielący Chowanówko, Chowanowo i m. O. położony jest na końcu ról (agri alias role) [nal. do O.] (Wp. 8 nr 971); 1423 (kop. 1488/92) wykarczowane role nal. do mieszczan z O. (LBP 77); 1485 do miasta O. nal. łąka Łoziny, pastwiska, ogrody, lasy, zarośla i role miejskie → p. 4A; 1486 role [miejskie] → p. 3D; 1487 wzm. o borach, lasach i gajach nal. do miasta → Oborniki – wójtostwo; 1547 do O. nal. cz. starorzecza [Warty] (PG 91, 217-218v); 1564/65 mieszczanie z O. skarżą się, że Janusz Grudziński zabrał im i przyłączył do swej wsi Ludomy m. in. łąki i pastwiska zw. Wielkie Błota oraz bór, który leży na gruncie obornickim (LWK 1, 267).

2Db) Młyny: 1356-1580 → p. 3C.

2Dc) Stawy rybne na rz. Warcie: 1485 → p. 4A.

2E. Drogi i cło obornickie.

2Ea) Drogi:

Z Poznania (przez Gonięcino [= Golęcin] i Ocieszyn lub przez Maniewo i Gołaszyn) do O.: 1376, 1412, 1544 (Wp. 3 nr 1728; Wp. 7 nr 698; PZ 31, 500-501v); 1433 Stara Wieś przy drodze [z O.] do Nowej Wsi [dalej do Gołaszyna] (Wp. 9 nr 1321); 1436 droga [z O.] do Gołaszyna i Maniewa (Wp. 10 nr 1410); 1547 droga z Ocieszyna do O. (PG 91, 218); 1590, 1598 droga z O. [do Gołaszyna] (PG 156, 698v-702; PG 170, 1436v); 1598 droga z Gonięcina do dróg wielkich Obornickich; drogi z Poznania do O. (Opisy i lustracje Poznania z XVI-XVIII wieku, wyd. M. Mika, Poznań 1960, s. 43).

Z Rogoźna (przez Parkowo) do O.: 1396 k. wsi Słomowo jest droga wielka [z Rogoźna] do O. (Wp. 3 nr 1968); 1423 droga z Parkowa do O. (Wp. 8 nr 971); 1427 droga z Rogoźna do O. (Wp. 9 nr 1128).

Droga zw. binduga [→ przyp. 16] z przedm. Ś. Krzyża do rz. Warty: 1430 → p. 5Ba.

Z Objezierza do O.: 1460 (ACC 40, 115).

Z Niemieczkowa do O.: 1527 (obl. 1777; PP 10, 237v).

Z Łukowa do O.: 1544 dwie drogi: mała i wielka (PZ 31, 500-501v).

2Eb) Cło:

1485 zwolnienie mieszczan z O. od ceł → p. 4A; 1513 23 V król Zygmunt zakazuje celnikom w Kostrzyniu, Wągrowcu, O., Rogoźnie i Kłecku obciążać wbrew prawu nadzwyczajnymi cłami i mytami rzeźników z Poznania, gdy ci pędzą bydło (G. Adler, Das grosspolnische Fleischergewerk vor 300. Jahren, „Zeitschrift der Historischen Gesellschaft für die Provinz Posen” 9, 1894, s. 276-277).

1539 8 VI list m. Szczecina do ks. pom. Barnima IX z prośbą o interwencję u króla pol. Zygmunta [St.] i margrabiów brand. w sprawie nadużyć w poborze cła w komorach celnych w O., Międzychodzie, Wronkach, Sierakowie i w Skwierzynie, popełnianych przez szlachtę i Żydów [prawdop. cła były im wydzierżawiane] wobec kupców, przewożących towary rz. Wartą (Chojnacka 641 i przyp. 107).

1585 komora celna¹⁸Wg Z. Chodyły budynek komory celnej w O. znajdował się na terenie tzw. Góry Królewskiej (plan 1793: Königsberg), obok folw. zamkowego (Dzieje 67). Nie udało się znaleźć źródłowego potwierdzenia informacji podawanej w literaturze o komorze celnej w O., wspomn. rzekomo w 1524 (por. Chojnacka 641 przyp. 106) w O. → p. 3Bd.

3A. Mieszkańcy O.

3Aa) Mieszczanie i szlachta-mieszczanie w O., ich działalność [zestawienie nie obejmuje urzędników miejskich, informacje o nich zawarte są w p. 4B]:

1387 Janusz z O. w sporze ze Śmisławem [skąd?], który dowodzi, że nie ukradł Januszowi owiec (WR 1 nr 27).

1388 Jaśkowa Nagrodowska [z Nagradowic?] ż. Piotra [syna] Cieszymira z O. przegrywa proces z Piotrkiem Suczką [z Psarskiego k. Poznania] (Lek 1 nr 436).

1388-91 Maciej (Maciek) [syn] Gosława [z Golęczewa] mieszcz. z O. [w 1. 1391-93 Maciej występuje w → Golęczewie] toczy procesy: 1388-90 z Tomisławem z Przecławia [k. Szamotuł] o 20 grz. (Lek. 1 nr 475, 794), 1389 z [Jakubem] Prusieckim [z Prusiec k. Rogoźna, pow. gnieźn.] o 5 grz. (Lek. 1 nr 692), 1389 z Jakubem ze Strzelec [prawdop. ze Strzelec k. Chodzieży] o 16 grz. (WR 1 nr 232; Lek. 1 nr 500, 501), 1389-91 z Mac. Jadem z Bądlina o 12 grz. i 20 grz. z tytułu poręczenia i in. szkody (Lek. 1 nr 629, 653, 686, 761, 1143; WR 1 nr 287, 291, 294), 1390 z Wincentym z Michalczy [k. Kłecka, pow. gnieźn.] o 20 grz. (Lek. 1 nr 750).

1391 Wawrzyniec mieszcz. z O. w sporze ze Szczepanem (Stephanus) z Ninina i Wichną z Boruchowa o dziedzinę [Boruchowo?] (Lek. 1 nr 1036, 1149); 1391-94 [tenże?] Wawrzyniec z Boruchowa wraz z ojcem Staszkiem toczy procesy o → Boruchowo (Lek. 1 nr 1161, 1333, 1334, 1341, 1902).

1393 [Jan] Radło [ze Skoków, pow. gnieźn.] wraz z Manetą i jej siostrą rodzoną z O. okazują w sądzie list zastawny dot. 4 ł. w Rożnowie; siostry pozostaną w ich posiadaniu do czasu wypłacenia im przez Radłę 20 grz. (Lek. 1 nr 1609).

1394 mieszczanie z O. przegrywają proces z Sędziwojem Objezierskim o szkody, uczynione Sędziwojowi w jego barciach w Bądlinie (Lek. 1 nr 1732).

1396 Mik. Pacholewski [z Pacholewa k. O.?] mieszcz. z O. w sporze z Dobrogostem Ludomskim (Lek. 1 nr 2229).

1397-1400, 1429 Szczepan (Stephanus) mieszcz. z O. toczy procesy: 1397 z Żegotą z Łopuchowa (Lek. 1 nr 2369), 1400 z Małgorzatą (Machną) wd. po wspomn. Żegocie (KP nr 290, 317), 1400 pretensje tegoż Szczepana do 6 grz. i 13 gr odpiera w imieniu Małgorzaty jej syn Niemierza z Bliżyc (KP nr 362); 1429 [tenże?] Szczepan [z O.?] śwd. (na dok. tenutariusza rogoz., po Szczepanie wymieniono Piotra niegdyś pleb. w O.: Wp. 9 nr 1212).

1400-02 Janusz mieszcz. w O.: 1400-01 tenże niegdyś kmieć w Kąsinowie, który uciekł do O. i obecnie jest mieszcz. w O., przegrywa proces z Dobrogostem Kąsinowskim (KP nr 146, 212, 538); 1402 [tenże?] Janusz krawiec, mieszcz. w O. przedstawia list zastawny i wygrywa proces z Dzierżkiem dz. w Wargowie [k. O.] o 1 ł. wolny w Wargowie (KP nr 935).

1401 Mikołaj mieszcz. z O. i sołtys w Objezierzu w sporze z Trojanem z → Objezierza (KP nr 766).

1404 Polach mieszcz. z O. (K 5, 175; cytowanego aktu nie odnaleziono).

1404 Jarosława mieszczka z O. w sporze ze Stan. Boruchowskim dowodzi, że posiada Boruchowo od 3 lat (WR 1 nr 749).

1409 Andrzej z O. → p. 5Ac.

1410 Hannos Czech (Beme) z O. toczy proces w sprawach spadkowych swej wnuczki Katarzyny z jej macochą Anną (Slewczynne) mieszczką pozn. (SBP s. 70 nr 137).

1414 mieszczanie oborniccy → p. 4Cb.

1415-24, 1442 opatrzny Michał Masza mieszcz. z O. [tenże? Michałek burm. 1415, tenże? Masza burm. 1424]: 1415 tenże [czasowy posiadacz] łanów w Nowej Wsi [k. O.] i w Słanowie → Oborniki – wójtostwo; 1419 tenże → Oborniki – wójtostwo; 1420 [temuż?] Michałowi z O. ma zwrócić Stanisław sołtys z Chomęcic 12 grz. (SBP s. 114 nr 327); 1442 [tenże?] szl. Masz z O. (ACC 25, 97v).

1418 Jan Konopka [mieszcz.?] w O. ma zapłacić Franciszkowi pleb. w Słomowie [k. Rogoźna] 2 grz. 11 gr (ACC 3, 37v).

1420 mieszczanie oborniccy w sporze z Wojciechem z Ludom, który dowodzi, że nie zranił 2 mieszczan obornickich braci Prasolskich [nazwisko?, kupcy sprzedający sól?] (WR 1 nr 1072; Dzieje 45, na tej podstawie pisze o cechu prasołów w O.).

1420-24 Piotr z O.: 1420 tenże jest ojcem Stanisława studenta → p. 6Ad; 1424 [tenże?] Piotr Czępa (Czampa) mieszcz. z O. dowodzi, że nie zabił Mściszka z → Ludom (PZ 8, 7v; WR 1 nr 1182).

1420-35 Klemens mieszcz. obornicki: 1420 tenże toczy proces z małol. Wojciechem z → Ludom (PZ 6, 80v); 1435 [tenże?] Klemens ojciec Tomasza studenta → p. 6Ad.

1421 Mac. Pacholowski [z Pacholewa?] mieszcz. z O. [krewny? Mik. Pacholewskiego mieszcz. 1396] (ACC 5, 112).

1423 Wawrzyniec z O. śwd. (ACC 6, 95v).

1424 Mik. Kłótnik (Klothnyk) i Jurga [mieszczanie] z O., świadkowie (WR 1 nr 1182).

1424-29 Wojc. Ogniwo z O.: 1424 tenże szewc z O. → p. 5C; 1429 tenże → p. 5F.

1425 Wojciech rzeźnik z O. → Oborniki – wójtostwo.

1426 Katarzyna wd. po Maciej u szewcu w O. → p. 5C.

1426 Sta[nisław] mieszcz. w O. w sporze z Przedpełkiem ze Stęszewa (ACC 9, 11v); 1441 [tenże?] Stanisław z O. jest ojcem kapłana Jana → p. 6Ac.

1427 Jerzy rzeźnik z O. [tenże? Jerzy syn Hynka rajca 1430, 1431] ma zapłacić Mirosławowi [z Bytynia] kan. pozn. 7 wiard. za kupioną u Pawła [wikariusza w kat. pozn.] dzies. z Bogdanowa (ACC 10, 58v); 1428 [tenże?] Jerzy witryk kościoła Ś. Ducha za miastem O. → p. 5E.

1427 szl. Janusz mieszcz. (nobilis, civis) z O. [tenże? Janusz Skrzatuski, zapewne z drobnej szlachty ze Skrzatusza k. Ryczywołu, rajca 1430, 1431 i burm. 1431, 1433; tenże? mieszcz. 1452] w sporze [o co?] z Błażejem i Mirosławem dziedzicami ze Skrzatusza (PZ 9, 96v; MH 16, 2).

1427-29 ur. i uczc. Przechna mieszczka w O. (PZ 9 k. 77v, 82, 90, 135v; PZ 10 k. 48, 53, 127v, 150; MH 16, 2): 1428 taż dowodzi, że nie jest winna Jadwidze z Łubowic [pow. gnieźn.] 4 grz. za służbę (WR 1 nr 1497).

1428 Kruczek mieszcz. z O. w sporze z Katarzyną z Gorzewa (WR 1 nr 1300).

1428 opatrzny Maciej zw. Czmiel (Sczmel, Sczmiel) mieszcz. z O. (PZ 10, 9).

1430 uczc. Elżbieta Filipowa z O. [mieszczka w O.?, w Poznaniu?; może wd. po Filipie burm. w O. 1398] kupuje: z zastrz. pr. wykupu od Groczewej 1 grz. czynszu rocznego za 10 grz. na domu w Poznaniu; od Hannusa [Jana] Zyta (Zyth) i jego ż. Barbary [c. Henryka Buchwalda mieszcz. pozn.] 12 grz. czynszu rocznego za 20 grz. (SBP s. 227-228 nr 8, s. 238 nr 90).

1430 Stan. Rinc (Rincz) mieszcz. z O. [rajca 1431] uposaża altarię w kościele par. w O. → p. 5Ba.

1430 mieszczanie z O.: Michał Budny [rajca 1431], krawiec Mikołaj i Jan Brona [rajca 1433, 1438], świadkowie (Wp. 9 nr 1229).

1430-38 Grzegorz rzeźnik z O.: 1430 tenże śwd. (Wp. 9 nr 1229); 1438 tenże rzeźnik i ławnik w O. → p. 4B.

1431-49 Tomasz rzeźnik z O.: 1431 tenże rzeźnik i rajca → p. 4B; 1449 [tenże?] Tomasz z ż. Dorota uposaża altarię w kościele par. w O. → p. 5Bd.

1432-49 uczc. Małg. Mazena (Nazyna) wd. po Michale [może wd. po Michale Maszy mieszcz. 1415-20, 1442] mieszcz. w O.: 1432, 1443 taż fundatorka altarii w kościele par. w O. → p. 5Bb; 1449 taż właśc. jatki na Rynku w O. → p. 5Bd.

1433 sąd komisarski mianowany przez króla Władysława (w jego składzie m. in. starosta gen. wlkp.) rozsądza spór między Arnoldem tenut. obornickim i mieszczanami z O. a burm., rajcami, wójtem i in. mieszczanami z O.; burm. i mieszczanie zobowiązują się zapłacić Katarzynie wd. po Stanisławie zw. Pasiwół mieszcz. z O. i jej dzieciom oraz Herbenowi [zapewne też mieszcz. w O.] po 2 kopy [gr]; w przyszłości spory między mieszczanami rozsądzać ma wójt O. (PZ 12, 107v-108).

1433 Piotr Liczko mieszcz. w O. → p. 5F.

1434 szl. Jan Luborzyński mieszcz. (nobilis, opidanus) w O. w sporze [o co?] z Włostem z Witkowic (PZ 12, 229v: MH 16, 2).

1434-39 opatrzny Świętosław Kędzierzawy (Crispus, Kandzerzawi) mieszcz. z O. [rajca 1433]: 1434 tenże kupuje od Mac. Chłapowskiego kan. gnieź. i pozn. dziesięcinę z O. oraz inną dzies. z Bogdanowa, należące do prebendy [kap.] pozn., na 4 lata za 5 1/2 grz. płatnych co roku (ACC 18, 163); 1439 [tenże?] Świętosław mieszcz. obornicki, fundator altarii w kościele par. w O. → p. 5Bc.

1438 Maciej syn Mirosława z O. sprzedaje Piotrowi kmieciowi z Białężyna sołectwo we wsi Poświętne [k. Radzimia] (ACC 22, 38).

1438 Jan syn Marcina tkacza; właściciele jatek: Wach Ostróżka, Aleksy oraz Piotr Szamotulski [mieszcz. z Szamotuł, ławnik w O. 1438] → Oborniki – wójtostwo.

1443 uczc. Elżbieta mieszczka z O. wygrywa proces z Wyszakiem z Gnuszyna o 10 grz. szer. gr (PZ 14, 246).

1443-49 Janusz szewc w O.: 1443 tenże właśc. jatki na Rynku → p. 5Bb; 1449 tegoż c. Dorota ż. Tomasza rzeźnika z O. → p. 5Bd.

1443-71 szl. Mirosz (Mirosław) niegdyś dz. w Skrzatuszu, obecnie mieszcz. (civis, nobilis) w O. [krewny? Janusza Skrzatuskiego mieszcz. od 1427, rajcy O. 1430, 1431 i burm. 1431, 1433]: 1443 tenże wygrywa proces z Janem Sobockim o 6 grz. szer. gr (PZ 14, 221); 1471 [tenże?] opatrzny (circumspectus) Mirosław Skrzatuski właśc. domu w O. → p. 2Ba.

1445 szl. Jafroszka z O. w sporze z Maciejem z → Charcic (WR 1 nr 1633).

1445 szl. Małgorzata ż. szl. Jana Zewrzyda z O. [rajca 1431, 1438] w sporze z bratem Mirzonem z Wielżyna (PZ 15, 103).

1445-48 szl. Wojciech niegdyś z Przecławka, Przecławski, mieszcz. (nobilis, civis, opidanus) w O. (PZ 15 k. 105v, 117v; PZ 16 k. 87v, 126v, 154v, 177; MH 16, 2).

1446 Grzegorz mieszcz. z O. w sporze [o co?] z Andrzejem prepozytem [kościoła] Ś. Ducha pod O. (AAG, ACons. A 27, 58a); 1472 [tenże?] Grzegorz z O. jest ojcem Jana i Stanisława notariuszy publicznych → p. 6Ab.

1447 Paweł Bury, krawiec Piotr i Tomasz Jagielny właściciele domów na Rynku → p. 2Ba.

1449 Mirosław i Jerzy właściciele jatek w O. → p. 5Bd.

1451 uczc. Ubychna wd. po [szl.] Jakubie Knyszyńskim [z → Knyszyna] mieszczaninie (opidanus) w O., Urban, wspomn. jako zm. Pyszny właściciele domów na Rynku → p. 2Ba.

1451 Barbara Budna z O. [krewna? Michała Budnego mieszcz. 1430 i rajcy 1431] w sporze z Szymonem klerykiem [uczniem szkoły par.?] z O. (ACC 33 k. 62v, 72).

1452 Dorota Szamotulska z O. [krewna? Piotra Szamotulskiego mieszcz. i ławnika 1438] → p. 5C.

1452 opatrzni Piotr Wielki (Magnus), Kasper, Mik. Czmiel (Sczmyel) [krewny? Macieja zw. Czmiel mieszcz. 1428], Jakub Kmoch, Michał Krugiel, Janusz Skrzatuski [tenże? mieszcz. 1427, rajca 1430, 1431 i burm. 1431, 1433] właściciele domów w O. → p. 2Ba.

1456 Wawrz. Tabor (laicus) z O. kupuje ogród, dom i plac w Poznaniu (ACC 37, 121v).

1456 Jan kupiec (mercator) z O. zatrzymany na terenie Nowej Marchii [w drodze z O. do Szczecina], odebrano mu 6 koni i 2 wozy oraz 250 kamieni wełny (każdy kamień wartości 1/2 grz.), 40 skór lisich (każda wartości 7 gr) i 10 skór bobrów (każda po 30 sk.; CDB A s. 24 179).

1456-1515 Wojc. Skrzatuski (Skrzetuski) mieszcz. (opidanus) w O. [krewny? Janusza mieszcz. 1452 i Mirosza Skrzatuskich mieszcz. 1443-71]: 1456 tenże i Jan Opiołka [mieszczanie z O.] zapisują czynsze [kościołowi par. w O. lub altarii, każdy] na [własnej] roli i łące pod O. w Rudkach, które to role leżą między [rolami] opatrznych Grandka i Staszka z jednej oraz Jakuba Kota z drugiej strony (LBP 241-242); 1460 tenże właśc. domu na Rynku → p. 2Ba; 1467 [tenże?] Wojc. Skrzaniski [sic] starszy bractwa słodowników → p. 3Ba; 1504 [tenże?] opatrzny Wojc. Skrzetuski mieszcz. w O., właśc. dworu i ogrodu [na przedm. Ś. Krzyża] → p. 2Cb; 1515 tenże? właśc. domu na ul. Szewskiej i parceli na Rynku → p. 2Ba, 2Bg.

1458 Dorota wd. po Jakubie z O. [może Jakubie Kmoch mieszcz. 1452] w sporze z Mik. Odrankiem słodownikiem z O. (ACC 38, 188v).

1461 [mieszczanie] Bartłomiej Odranek [krewny? Mik. Odranka, → wyżej], Wałdach [krewny? Wojc. Wałdacha rajcy 1431, 1433] właściciele domów na Rynku → p. 2Ba.

1461 Jan Zelk właśc. domu na Rynku → p. 2Ba; 1515 parcela Zelkowskiej na Rynku [może wd. po tymże Janie Zelku?] → p. 2Bg.

1462 Piotr Czarowski szewc, właśc. domu w O. → p. 3Ab.

1464 opatrzny Stan. Nasiekany mieszcz. w O. pozwany przez Piotra Izdbieńskiego kapłana [gdzie?] o 6 grz. posagu, szaty wartości 12 grz. i 6 gr tytułem spadku po Jadwidze, siostrze wspomn. Piotra (AC 2 nr 1305).

1464 opatrzny Hanczko mieszcz. w O. w sporze [o co?] z plebanem z Ludom (ACC 43, 125v).

1466 opatrzny Andrzej (Andrzych) mieszcz. z O., jego ż. szl. Barbara z Jabłowa [pow. kcyn.] (PG 6, 236v).

1467 opatrzny Jakub Osiołek [Osiłek?] (Ossyelek) starszy bractwa słodowników → p. 3Ba.

1471 opatrzni Marcin Maszko [krewny? Michała Maszy mieszcz. 1415-20, 1442] i Jakub siostrzeniec zm. Budnego [może Michała Budnego mieszcz. 1430 i rajcy 1431] właściciele domów w O. → p. 2Ba.

1473 Michał oraz Jan Gieszra właściciele domów na Rynku → p. 2Ba.

1473-1515 Wojc. Kulawy (Claudus, Chromy) właśc. domu na Rynku → p. 2Ba.

1478 uczc. Katarzyna ż. opatrznego Marcina Panka z O. uposaża altarię w kościele par. w O. → p. 5Be; 1515 [taż?] Pankowa (Pawlowa) mieszka na ul. Na Wale → p. 2Ba.

1478-81 Jan łaziebnik: 1478 tenże uposaża altarię w kościele par. → p. 5Be; 1481 tenże oraz Pieliga i Jurga mieszczanie z O. uprawiają 2 1/2 ł. w → Nowej Wsi [k. O.] (PZ 20, 141).

1479 [szl.] Drogna (Drochna) z O. siostra Jana i Mikołaja [lub ich bratanka Jana Stopki] z → Ceradza Nowego (ACC 57 k. 110v, 145).

1481 Agnieszka wd. po Tomaszu Krzywonosie i krawiec Michał Koza właściciele domów na Rynku → p. 2Ba.

1484 Małgorzata [mieszczka] z O. w sporze z opatrznym Michałem z ul. Wielkiej [w Poznaniu], który nie dotrzymał obietnicy małżeństwa (ACC 62, 100).

1484-92 uczc. Katarzyna zw. Zuzelowa, Korabiewa, Kulczyna, wdowa, mieszczka z O., matka Wawrz. Kulki altarysty w O. → p. 5Bg.

1485 uczc. Małgorzata z O. w sporze ze Stanisławem z → Objezierza (ACC 63, 1-2v).

1486 opatrzny Andrzej Gomolda słodownik (braseator) z O. pozwany przez Jadwigę (mulier) z Poznania, ponieważ nie dotrzymał obietnicy małżeństwa (ACC 64, 61v).

1487 opatrzny Maciej mieszcz. i kupiec (mercator) z O. (AE III 124).

1489-93 opatrzny Marcin z O. kupuje m. in. 1 ł. wraz z łąkami i zagrodą w → Kokorzynie (PG 10 k. 114, 192).

1490 szl. Wiktor (nobilis) z O., mąż Anny z Sierakowa [k. Rawicza] i z → Chwałkowa [k. Książa] (PG 10, 125v).

1491 uczc. Elżbieta z O. → p. 5C.

1492 opatrzny Mik. Makosz starszy bractwa słodowników → p. 3Ba.

1492-1518 opatrzny, sław. Mikołaj (Nikel) Szczyrba (Sczirba, Sczyrba, Szczykba!) mieszcz. w O. [rajca 1509]: 1492 tenże starszy bractwa słodowników → p. 3Ba; 1508 tenże uposaża altarię w kościele par. w O. → p. 5Bb; 1515 tenże właśc. domu na Rynku → p. 2Ba; 1518 tenże oraz Wojc. Podszpula [z ul. Młyńskiej] i Wacław z ul. Łukowskiej w O. w sporze [o co?] z Janem komendarzem [kościoła] w Objezierzu (ACC 93, 87).

1493 opatrzny Michał z O., Jan Rzythka właśc. parceli w O. → p. 5C.

1495 opatrzni Michał starszy bractwa ubogich w O., Wojc. Warzeska właśc. jatki rzeźniczej → p. 5H.

1495 opatrzny Wojc. Kakuliński [z Kakulina k. Skoków w pow. gnieźn.?] starszy bractwa ubogich w O. → p. 5H; 1515 Śpiewak Kakuliński Stary i kuśnierz Kakuliński właściciele domów na ul. Słodowej → p. 2Ba.

1497-98, 1510-15 sław., opatrzny Bernard mieszcz. w O. [tenże? burm. 1500]: 1497 tenże z ż. uczc. [sic, → niżej] Małgorzatą (PG 59, 230); 1498 tegoż ż. szl. Małg. Policka wraz z siostrą Barbarą wysyłają na wyprawę turecką w swym zastępstwie domownika (familiaris) z cz. Uścikowa, którą to cz. mają po ojcu (Posp. Rusz. nr 588); 1510 do [tegoż?] Bernarda nal. 2 1/2 ł. w Nowej Wsi pod O. (LBP 77); 1515 [tenże?] Bernard Stuba właśc. domu na Rynku → p. 2Ba.

1499 Jan tkacz, Nikel rzeźnik (AR nr 1732).

1499-1515 sław. Jan Nabrzuch: 1499 tenże rajca → p. 4B; 1515 tenże właśc. domu na Rynku → p. 2Ba; 1515 [tegoż ż.?] Nabrzuchowska właścicielka parceli na Rynku → p. 2Bg; 1536 wspomn. jako zm. Agnieszka Nabrzuchowska [ż. tegoż Jana?] → p. 6Aa.

1499 – wspomn. jako zm. 1518 sław. Jan Quittemberg (Vitirbek, Witibergk, Wytibargk, Vitiberg, Vitimberg, Quintibargk, Qwytibark etc.) z O., tkacz, ojciec Piotra dra medycyny [→ p. 6Ae], Jakuba dra prawa kanonicznego [→ p. 6Ac], Błażeja mieszcz. pozn. [→ p. 6Aa], Feliksa [→ niżej: 1525?, 1532-44], Katarzyny [→ niżej: 1518] i może Macieja duchownego 1503-17 [→ p. 6Ac] (MHP nr 323; PSB 10, 362; Miaskowski 171 n.): 1499 tenże rajca → p. 4B; 1515 [tenże?] Qwytibark właśc. domu na ul. Tkackiej → p. 2Ba, 2Bg; 1518 tenże wspomn. jako zm. → p. 3Cb i 1521 jako zm. burm. O. → p. 3Bb: Sukiennicy.

1500-15 opatrzny Jan Karul z Szamotuł [krewny? Błażeja Karula prepozyta kościoła szpitalnego Ś. Trójcy za miastem 1509-18, → p. 5F]: 1500 tenże → p. 5Bd; 1503 tenże witryk kościoła par. w O. → p. 5Ac; 1510 tenże właśc. domu w O. na końcu ul. Sukienniczej i 1515 opust. dom [tegoż?] Karula na ul. Tkackiej [= Sukienniczej] → p. 2Ba; 1515 tenże (mieszcz. pozn.) i jego syn Łukasz otrzymują od króla Zygmunta list żelazny na okres roku, aby mogli sprzedać dobra, które mają w m. O., bez przeszkód ze strony Feliksa, Grzegorza i Mikołaja z Gaju tenutariuszy obornickich (MS 4 nr 10616).

1502 Michał z O. zeznaje przed sądem wójtowskim w Poznaniu (SBP s. 341 nr 19).

1503 Helena Tkaczka z O. → p. 5Ac.

1504 Maciej Kania i jego siostra Barbara [z O.?] → p. 5Ac.

1504-15 Kasper kleryk i 1504-16 Jan z O., bracia: 1504 ciż właściciele domu na Rynku → p. 2Ba; 1515 [tenże?] Kasper właśc. domu na Rynku i [tenże?] Kasper Pisarski właśc. parceli na Rynku → p. 2Ba, 2Bg; 1516 [tenże?] szl. Jan z O. śwd. (Hock. 3, 577); 1525 [tenże?] Kasper burm. → p. 4B.

1506 Jakub Harynek właśc. parceli na Rynku → p. 2Ba.

1506-15 Wojc. Chudy właśc. parceli [u wylotu z Rynku] ul. Mniszej → p. 2Bg; 1515 tenże kramarz → p. 2Bb.

1506-15 Wojc. Machosz (Machosch, Machosh) [krewny? Mik. Makosza mieszcz. 1492] właśc. domu na Rynku → p. 2Ba, 2Bg, 5Aa.

1507 uczc. Katarzyna Grosowa z O. → p. 5Ab.

1509-15 opatrzny Jan Reszka mieszcz. z O., jego zm. ż. Małgorzata: 1509 tenże → p. 5F; 1515 [tenże?] Reszka właśc. domu na ul. Tkackiej → p. 2Ba.

1510 Piotr Paligąska (Paligaska): na jego parceli w O. k. łaźni ciąży 1 grz. czynszu na uposażenie altarysty w koleg. Ś. Marii Magdaleny w Poznaniu (LBP 220).

1510 Piotr Lacheta: na jego parceli w O. [na ul. Łukowskiej] ciąży 1/2 grz. czynszu dla altarii w Szamotułach (LBP 213).

1510 Mik. Poznański [z Poznania?, burm. O. 1509] właśc. domu na Rynku → p. 2Ba.

1510 Przeczko i szewc Kraska mają parcele na ul. Wodnej w O., z których płacą po 1 wiard. [czynszu] na uposażenie altarysty w kat. pozn. (LBP 177).

1510 Przechno właśc. parceli w O. → p. 2Bg.

1510-15 Jan Mleczko mieszcz. w O.: 1510 tenże kolator altarii w O. → p. 5Be; 1515 [tenże?] Mleczko Manikowo właśc. domu na ul. Tkackiej → p. 2Ba.

1512 Andrzej Magdolan [rybak 1515, rajca 1525] i Paweł starsi bractwa rybaków → p. 5E.

1515 Paweł mieszcz. z O. → p. 5F.

1515 mieszczanie oborniccy (właściciele domów i parcel w O.), też rzemieślnicy, zagrodnicy, kramarze i rybacy [nie występują w znanych źródłach w innych latach] → p. 2Ba, 2Bg, 3Bb.

1515-17 Elżbieta Pawełkowa: 1515 [taż?] Pawełkowna właśc. domu i kramu na Rynku → p. 2Ba, 2Bb, 2Bg; 1517 taż właśc. jatki w O. → p. 5H.

1515-17 Jadwiga mieszczka z O.: 1515 wdowa Jadwiga z ul. Na Wale → p. 2Ba; 1517 [taż?] zm. Jadwiga zw. Osidrowa właśc. jatki w O., babka kleryka Wojciecha i matka Jakuba Kiełba → p. 5H.

1515-17 Jakub Kiełb (Kielb, Kielp) mieszcz. z O.: 1515 tenże właśc. parceli na Rynku → p. 2Bg; 1515 [tegoż ż.?] Barbara Kiełb kramarka → p. 3Bb; 1517 tenże z s. Wojciechem klerykiem są spadkobiercami jatki w O. po zm. Jadwidze → wyżej.

1515-18 Więcek (Wacław): 1515 Więcek właśc. domu na ul. Łukowskiej → p. 2Ba; 1518 [tenże?] Wacław z ul. Łukowskiej → wyżej: 1492-1518 Mik. Szczyrba.

1515-18 sław. Wojc. Podszpula: 1515 tenże właśc. domu na ul. Młyńskiej → p. 2Ba; 1518 tenże → wyżej: 1492-1518 Mik. Szczyrba.

1515-18 Grzegorz: 1515 Grzegorz Klusek właśc. domu na Rynku → p. 2Ba; 1518 [tenże?] sław. Grzegorz cieśla (levigator) [raczej cieśla niż rzemieślnik zajmujący się wygładzaniem papieru] w O. w sporze z Maciejem pleb. z Chludowa (ACC 93, 87).

1515-25 Szymon Płocek (Ploszek, Ploczek, Plozek) i Grzegorz Durniak: 1515 ciż właściciele domów na Rynku → p. 2Ba; 1525 ciż rajcy → p. 4B.

1515-25 uczc. Małg. Krzywdzina z O.: 1515 taż właśc. domu na ul. Słodowej → p. 2Ba, 2Bg; 1525 taż → p. 5Bh.

1515-25 Mik. Sabelek: 1515 [tenże?] Sabelek właśc. domu i parceli na Rynku → p. 2Ba, 2Bg; 1525 tenże Mik. Sabelek rajca → p. 4B.

1518 Katarzyna c. zm. Jana Wytibargk [= Jan Quittemberg, → wyżej: 1499-1518] mieszcz. obornickiego, ż. Macieja młynarza w O. → p. 3Cb.

1525 Andrzej Niniński [z Ninina?] mieszcz. (opidanus) w O. (ACC 100, 70).

1525, 1532-44 Feliks Quittemberg (Wittiberg, Quitemperg etc.), Wedelicjusz, mieszcz. w O., syn zm. Jana Quittemberga burm. w O. [→ wyżej: 1. 1499-1518] (MHP nr 323; Miaskowski 174 n.): 1525 [prawdop. tenże] Feliks Kwyliberg [sic] rajca → p. 4B; 1532 tenże z bratem Błażejem mieszcz. pozn. wykupuje od władz m. O. Dąbrówkę Miejską → p. 4Ca; 1540 konsens króla Zygmunta [St.] na wykupienie wspomn. wsi z rąk tegoż Feliksa przez Jana Grabskiego [drugiego męża Doroty, wd. po Feliksie z Gaju tenut. obornickim] (MS 4 nr 6763).

1528 uczc. Tomasz Bąk szewc z O. z ż. Małgorzatą → p. 3Ac.

1535 opatrzny Jan Skubisz mieszcz. w O., jego ż. szl. Dorota c. zm. Jana Bagrowskiego [z Bagrowa, pow. pyzdr.] i jej stryj Benedykt Zajączkowski [wójt w O. 1494-1530] (PG 16, 722v).

1549 Błażej Wilczek witryk kościoła [par.?] w O. → p. 5G.

1549-56 Stan. Durniak [krewny? Grzegorza Durniaka mieszcz. 1515-25]: 1549 tenże witryk kościoła [par.?] w O. → p. 5G; 1556 tenże? rajca → p. 4B.

3Ab) Żydzi¹⁹W XV i XVI w. Żydzi w O. nie mieszkali w jednej cz. miasta, lecz żyli przemieszani z chrześcijanami (m. in. na ul. Młyńskiej i Szewskiej). Dopiero dok. z 1631 mówi, że ludność żyd. skupia się na ul. Żydowskiej (obecnie Czarnkowska). Por. Dzieje s. 62, 75 w O.:

1405 Żydzi z O. w sporze z Dobrogostem z Szamotuł we wszystkich sprawach jego zm. ojca [Sędziwoja Świdwy Szamotulskiego wdy pozn. 1393-1403] i tegoż Dobrogosta [może spór dot. niespłaconych długów żyd.?] (KP nr 2291).

1425 Salomon, Izaak, Lachman Żydzi z O. (CoPr. 2, 73).

1462 Muszka Żyd z O. zapisuje z zastrz. pr. wykupu Andrzejowi s. Krystyna altaryście [w koleg.] Ś. Marii Magdaleny w Poznaniu 1 grz. czynszu rocznego za 12 grz. na swym domu narożnym w O., idąc do zamku (castrum) [a więc prawdop. na ul. Młyńskiej], k. domu szewca Piotra Czarowskiego oraz na całej parceli [taż? parcela wspomn. w 1515, → niżej] (ACC 42, 38).

1503-19 Bieniasz Żyd z O.: 1503 tegoż zwalnia król Aleksander od wszelkich podatków (solutiones) na 10 lat z powodu ubóstwa [spowodowanego pożarem?, → p. 3D] (MS 3 nr 1026 – tu najpewniej zła lekcja: Byrnasz); 1510 tenże płaci ze swego domu w O. 1 wiard. na uposażenie Wawrzyńca z Czarnkowa altarysty w kat. pozn. (LBP 177); 1519 24 I król Zygmunt nakazuje przedstawicielom [starszyzny żyd.] z 11 wymienionych miast wlkp. (z wyjątkiem Poznania) zebrać się we Włocławku celem ustalenia wymiaru podatku żyd., jest wśród nich tenże Żyd Bieniasz z O. (CIP 3 nr 208; MS 4 nr 12019).

[1507] Żydzi z O. płacą 3 zł podatku [koronacyjnego?]²⁰→ Międzyrzecz miasto, przyp. 19 (AGAD, Rachunki królewskie 31, 131v).

1515 Błaszek (Blashko) Żyd właśc. domu na ul. Szewskiej → p. 2Ba.

1515 parcela Żydowska na ul. Młyńskiej [por. wyżej: 1462] → p. 2Bg; 1539 dzierżawa ceł [przez Żydów?] → p. 2Eb; a. 1564 synagoga w O. → p. 5D.

3Ac) Inni mieszkańcy O. (plebs):

1428 Jadwiga z Łubowic służąca w O. → p. 3Aa; 1451 Dorota kobieta (mulier) z O. pozywa Mik. Sweczara kapłana z O., który nazwał ją złodziejką i nierządnicą; Dorota ocenia swe szkody na 10 grz. (ACC 33, 64); [ok. 1484] Małgorzata z O. służąca na plebanii w → Objezierzu (ACC 63, 2v); 1509 Mik. Czapliński z Dąbrówki Miejskiej pozwany przez Helenę z Podlesia, od której uciekł 7 tygodni po ślubie i zamieszkał w O. z pewną Katarzyną (mulier) z O. (ACC 86, 80); 1528 Jadwiga Szalona Piotrowa z O. pozwana przez uczc. Tomasza Bąka szewca z O., który dowodzi, że Jadwiga rzuciła czary na niego i jego ż. Małgorzatę z O. (AC 2 nr 1808); 1580 w O. jest 15 komor. → p. 3D.

3Ad) Mieszkańcy przedmieść²¹Niektóre z wymienionych w tym punkcie osób mogły mieszkać w mieście, jedynie wynajmując posiadane na przedmieściach zabudowania. Wspomn. w tym punkcie Stan. Rinc (właśc. ogrodu i folw. na przedm. Ś. Krzyża) nazwany został w 1430 także mieszcz. obornickim (→ Oborniki – wójtostwo). Podobnie Wojc. Skrzetuski (właśc. dworu i ogrodu na przedm. Ś. Krzyża) określony został mieszcz. obornickim (→ p. 3Aa: 1456-1515):

1430 Jakusz właśc. folw. oraz Stan. Rinc [mieszcz. z O.] właśc. ogrodu i folw. [na przedm. Ś. Krzyża] → p. 5Ba.

1436 Jan Otarski [Ocharski?] (Otharski) ma rolę [na przedm. Ś. Ducha?, w Starej Wsi?] k. ról należących do szpitala S. Ducha → p. 5E.

1467 ogrody (orti) opatrznych Pepla, Wojc. Kalasza i Mik. Brukarka [krewny? Brukarkowej właśc. domu na tej ulicy, → p. 2Ba] na ul. Łukowskiej za m. O. [tj. na przedm. Ś. Trójcy] (LBP 241).

1474 śwd. Maciej, syn Mac. Choduli z O., rodem z Piasków pod O., przebywa u Wojc. Pierznika na przedmieściu pozn. Święty Wojciech, a pracuje sezonowo na folw. katarzynek w Rudnicach (AC 2 nr 1377).

1504 Wojc. Skrzetuski [mieszcz. w O. 1456-1515] właśc. dworu i ogrodu za O. k. [kościoła] Ś. Krzyża; ogród i rola niegdyś Blinieckiego [na przedm. Ś. Krzyża] → p. 2Cb.

1510 mieszkańcy przedm. (suburbani) [może przedm. Ś. Ducha?] uprawiają 4 ł. opust. wójtowskie w Nowej Wsi k. O. (LBP 77).

1510 ogród (ortus) Marcina Kędzierzawego [może potomek Świętosława Kędzierzawego mieszcz. 1434-39] na przedm. Ś. Trójcy, między ogrodami Peplina i Boguchwałka → p. 2Cc; 1515 [tenże?] kramarz Kędzierzawy (Cryshpvsz) → p. 3Bb.

1515 mieszczanie oborniccy zamieszkujący domy przy ul. Łukowskiej [cz. z pewnością mieszkała na przedm. Łukowskim] oraz zagrodnicy i garncarze z ul. Na Wale [= z przedm. Piaski?, → przyp. 12] → p. 2Ba, 2Bg.

3B. Rzemiosło i handel.

3Ba) Władze cechowe (starsi):

1415 Pasek [= Paszek] zw. Półtorajaśka ławnik w O. i starszy cechu rzemieślniczego [lub majster cechowy] → p. 4B; 1467 opatrzni Jakub Osiołek [Osiłek?] (Ossyelek) i Wojc. Skrzaniski [sic, tenże? Wojc. Skrzatuski mieszcz. 1456-1515] starsi bractwa słodowników (fraternitas braseatorum) z O. (ACC 46 k. 82, 117); 1492 opatrzny Mik. Makosz i Mik. Szczyrba [rajca 1509] starsi bractwa słodowników, świadkowie (LBP 238; AE III 176); 1512 Andrzej Magdolan [rybak 1515, rajca 1525] i Paweł starsi [bractwa] rybaków → p. 5E.

3Bb) Różne zawody, cechy (bractwa):

Bednarze: 1339 Henryk [rajca] → p. 4B; 1515 Mikołaj z ul. Słodowej, Jakub z ul. Młyńskiej → p. 2Ba; 1574 25 VII Jakub Waska burm. wraz z rajcami z O. zatwierdza statut cechu kowali, ślusarzy, bednarzy, kołodziejów i tesarzy [= cieśli] (Cechy m. Oborniki 2); 1580 w O. 2 bednarzy → p. 3D.

Brukarze?: 1467 Mik. Brukarek [zawód?, nazwisko?] z ul. Łukowskiej za miastem (LBP 241); 1515 Brukarkowa [wd. po brukarzu?, nazwisko?] z ul. Łukowskiej → p. 2Ba.

Ceglarz?: 1415 Stricholcz [ławnik] → p. 4B.

Cieśle: 1515 Mac. Grabusz tesarz, właśc. domu na Rynku → p. 2Ba; 1515 Stan. Carpentarius z ul. Słodowej, Bartłomiej Carpentarius [zawód?, nazwisko?] z ul. Młyńskiej → p. 2Ba, 2Bg; 1518 Grzegorz (levigator) → p. 3Aa; 1574 cech tesarzy → wyżej: Bednarze; 1580 w O. 2 cieśli (levigatores) → p. 3D.

Garbarz?: 1515 parcela opust. Garbarza (area Cerdonis) [zawód?, nazwisko?] na ul. Słodowej → p. 2Bg.

Garncarze: 1515 garncarze mieszkają wraz z zagrodnikami przy ul. Na Wale → p. 2Ba; 1580 w O. 7 garncarzy → p. 3D.

Kołodzieje: 1515 kołodziejka Karaszkowa [wd. po kołodzieju?] z ul. Młyńskiej → p. 2Ba; 1515 parcela kołodzieja na ul. Młyńskiej → p. 2Bg; 1574 cech kołodziejów → wyżej: Bednarze; 1580 w O. 3 kołodziejów → p. 3D.

Kowale: 1515 Piotr (Gnat?) z ul. Łukowskiej → p. 2Ba, 2Bg; 1515 [tenże?] Piotr właśc. parceli na przedm. Łukowskim → p. 2Cc; 1515 Bartłomiej, Kleszmetka, Świątek → niżej: Kramarze; 1574 cech kowali → wyżej: Bednarze; 1580 w O. 1 kowal → p. 3D.

Kramarze (penestici): 1430 Michał Budny [rajca 1431] i 1451 Barbara Budna [kramarze?, nazwisko?] → p. 3Aa; 1471 wspomn. jako zm. Budny [kramarz?] → p. 2Ba; 1515 kramarze w części O. nal. do Feliksa z Gaju: Kędzierzawy [tenże? Marcin Kędzierzawy z przedm. Ś. Trójcy 1510, → p. 3Ad], Kropidło [tenże? właśc. domu na ul. Słodowej], Smolczyna Sołtysowa (Szoltyshewa) [taż? Smolczyna właśc. parceli na ul. Mniszej], Katarzyna, kowal Bartłomiej; kramarze w części O. nal. do Mikołaja z Gaju: kowal Świątek, Krzyżanka [Krzyżan?, → p. 2Bb], Chudy Wojtek [właśc. parceli u wylotu z Rynku ul. Mniszej 1506-15], kowal Kleszmetka [potomek ślusarza?]; właśc. kramów w części O. nal. do Grzegorza z Gaju: Tomina (Thomyna), Barbara Kiełb (PG 69, 256-257); 1515 Budny z ul. Tkackiej [budnik czyli kramarz?, nazwisko?] → p. 2Ba.

Krawcy: 1402 Janusz, 1430 Mikołaj → p. 3Aa; 1447 Piotr właśc. domu na Rynku, 1481 Michał Koza właśc. domu na Rynku → p. 2Ba; 1515 Krawiec [Krawcowa?, zawód?, nazwisko?] właśc. domu na Rynku, Wąs z ul. Łukowskiej, Malowany właśc. domu na Rynku, parcela Krawca [Krawcowej?, przy ul.] Na Blankach, Świątek z ul. Szewskiej → p. 2Ba, 2Bg; 1580 w O. 7 krawców → p. 3D.

Kupcy (mercatores): 1447 → p. 6Bb; 1456 Jan kupiec z O. → p. 3Aa; 1487 Maciej mieszcz., kupiec z O. (AE III 124); 1530 kupcy z O. → p. 3Bd.

Kuśnierze (pelliones): 1515 Kakuliński z ul. Słodowej, Fafko [?] z ul. Łukowskiej, Anna wdowa [po] kuśnierzu z ul. Słodowej, Baryczka z ul. Młyńskiej → p. 2Ba; 1580 w O. 3 kuśnierzy → p. 3D.

Młynarze: 1370 n. → p. 3C.

Olejarze: 1580 w O. 2 olejarzy → p. 3D.

Piekarze: 1415 Halin i Andrzej [ławnicy] → p. 4B; 1440, 1485 jatki piekarskie → p. 3Bc; 1580 w O. 8 piekarzy → p. 3D.

Rybacy: 1487 rybacy w O. → Oborniki – wójtostwo; 1511 bractwo rybaków (fraternitas piscatorum) w O., 1512 Andrzej Magdolan [rajca 1525] i Paweł starsi tego bractwa → p. 5E; 1515 rybacy [od których opłaty] nal. do Feliksa z Gaju: [wspomn. wyżej Andrzej] Magdolan, Paszek, Gawrzyjałek (Gawrzyyalek) [na k. 256 wymieniony w cz. Feliksa, a na k. 257 tenże? Jan Gawrzyjałek wymieniony w cz. Grzegorza!, → niżej] i 1/2 Siciński; rybacy nal. do Grzegorza z Gaju: Jelonek, Jan Gawrzyjałek (Gawrzyyalek, Gabrzyyalek) [z ul. Na Blankach], 1/2 Siciński; do Mikołaja z Gaju nal. [opłata od] rybaka Marcina Koszarka (PG 69, 256-257v); 1557 10 I przywilej króla Zygmunta Augusta dla rybaków z O. (PG 666, 809v-812v); 1580 w O. 7 rybaków → p. 3D.

Rzeźnicy: 1339-1501 jatki rzeźnicze → p. 3Bc; 1425 Wojciech → Oborniki – wójtostwo [chyba tego Wojciecha nazwano katem w Dziejach 39]; 1427 Jerzy [tenże? Jerzy syn Hynka rajca 1430, 1431] → p. 3Aa; 1430-38 Grzegorz: 1430 → p. 3Aa, 1438 [ławnik] → p. 4B; 1431-49 Tomasz: 1431 [rajca] → p. 4B, 1449 → p. 5Bd; 1499 Nikel (AR nr 1732); 1509 altaria patronatu bractwa rzeźników w kościele Ś. Trójcy → p. 5F; 1525 [rajca] Jan Rzeźnik (Lanio) [zawód?, nazwisko?] → p. 4B; 1580 w O. 3 rzeźników → p. 3D.

Słodownicy (piwowarzy): 1432-1641 altaria patronatu bractwa słodowników → p. 5Bb; 1438 Marcin [ławnik] → p. 4B; 1458 Mik. Odranek → p. 3Aa; 1467-92 starsi bractwa słodowników → p. 3Ba; 1486 Andrzej Gomolda → p. 3Aa; 1488 karczmarz z Objezierza ma dostarczyć 1/2 achtela dobrego piwa obornickiego Wincentemu niegdyś z Obrowa, który ma dom w Nowej Wsi k. O. (PZ 16, 161v); 1507 piwo obornickie → p. 5Bb; 1515 Jan z ul. Słodowej, mielcarz z ul. Łukowskiej, Bernard z ul. Słodowej → p. 2Ba, 2Bg; 1580 świadczenia mieszczan od warzenia piwa i palenia gorzałki → p. 3D.

Sukiennicy (pannifices, pannitextores): 1370 sukiennicy w O. → p. 3Cb; 1440 jatki sukiennicze → Oborniki – wójtostwo; 1521 10 VIII król Zygmunt na prośbę Piotra [Tomickiego] bpa pozn. i podkanclerzego koronnego oraz braci Jakuba dra pr. kanonicznego, prep. koleg. Ś. Marii Magdaleny w Poznaniu i Piotra dra nauk wyzwolonych oraz medycyny, ss. zm. Jana Witibergk [= Quittemberg] Wedelicjusza burmistrza O., nadaje cechowi sukienników (contubernium pannificum) w O. przywilej stemplowania sukien; król zezwala, aby cech oznaczał jednym znakiem ołowianym swe wyroby [wykonane] z pośledniejszej wełny, a dwoma znakami z lepszej²²Sukna stemplowano, aby już przy kupnie można było określić jakość i wymiary postawu. Przywilej król. dotyczący stemplowania sukien otrzymały, oprócz Torunia, miasta Kościan (1472), Wschowa (1493), Sierpc (1509), Wyszogród (1519), Słupca (1523), Radzanów (1532) i Bielsko (1542). Od połowy XVI w. pr. stemplowania było już powszechne, bez specjalnych przywilejów król. Por. Mączak 284 (MS 4 nr 3865; Miaskowski 171 przyp. 2, wg ekscerptu sporządzonego przez A. Warschauera z nieścisłą informacją, że przywilej ten dot. cechu tkackiego); 1580 w O. 4 sukienników → p. 3D; 1581, 1583 w O. 4 sukienników (Mączak 263 tabl. 11).

Szewcy: 1339 Piotr [rajca], 1415 Janusz [ławnik] → p. 4B; 1424-29 Wojc. Ogniwo → p. 3Aa; 1426 wspomn. jako zm. Maciej → p. 5C; 1438 Dobiesław [ławnik] → p. 4B; 1440, 1517 jatki szewskie → p. 3Bc; 1443-49 Janusz szewc: 1443 → p. 5Bb, 1449 → 5Bd; 1462 Piotr Czarowski właśc. domu w O. → p. 3Ab; 1510 Kraska właśc. parceli na ul. Wodnej → p. 3Aa; 1515 Michał z ul. Łukowskiej → p. 2Bg; 1528 Tomasz Bąk → p. 3Ac; 1533 król Zygmunt [St] wyraża zgodę na powołanie (institutio) cechu szewców (fraternitas sutorum) w O. (MS 4 nr 17069); 1580 w O. 11 szewców → p. 3D.

Ślusarze: 1515 kramarz Kleszmetka kowal [potomek ślusarza?] → wyżej: Kramarze; 1574 cech ślusarzy → wyżej: Bednarze; 1580 w O. 1 ślusarz → p. 3D.

Tkacze (textores): 1339 Jakiel [rajca] → p. 4B; 1438 Marcin → Oborniki – wójtostwo; 1499 Jan (AR nr 1732); 1503 Helena Tkaczka [zawód?, nazwisko?] → p. 5Ac; 1518 wspomn. jako zm. Jan Quittemberg (lanificus) [rajca 1499, potem burm.] → p. 3Aa; 1580 w O. 2 tkaczy → p. 3D.

Inne zawody:

Łaziebnik: 1478-81 Jan → p. 3Aa; 1515 dom [mieszkalny] łaziebnika na ul. Łukowskiej → p. 2Ba.

Pisarze miejscy: 1415 Marcin (prothonotarius civitatis: Wp. 7 nr 767); 1424 Mikołaj pisarz miejski (Dzieje 39); 1510 na opust. domu pisarza (notarius) [miejskiego?, wójtowskiego?] na Rynku ciąży 1/2 grz. czynszu nal. do uposażenia altarysty w kat. pozn. (LBP 177); 1515 dom na Rynku Kaspra Pisarskiego [pisarza miejskiego?] → p. 2Ba, 2Bg.

Służąca: 1428 Jadwiga z Łubowic → p. 3Aa.

Tragarz: 1515 Jędrzej (Andrzej) z ul. Łukowskiej → p. 2Ba.

Woźnice [furmani podejmowali się dostarczania towarów na określony rynek i sprowadzania go stamtąd]: 1515 Stanisław furman z ul. Na Wale, Michał (vector) z ul. Młyńskiej → p. 2Ba, 2Bg.

3Bc) Jatki i kramy:

1339, 1433 jatka rzeźnicza na środku Rynku → Oborniki – wójtostwo; 1431 2 jatki rzeźnicze nal. do uposażenia wójtostwa w O. → p. 5F; 1438 jatki w O. → Oborniki – wójtostwo; 1440 do wójtostwa w O. nal. jatki rzeźnicze, sukiennicze, szewskie i piekarskie → Oborniki – wójtostwo; 1443 jatka rzeźnicza na Rynku k. jatki szewca Janusza → p. 5Bb; 1449 6 jatek na Rynku → p. 5Bd; 1462 jatki nal. do wójtostwa obornickiego → Oborniki – wójtostwo; 1485 jatki rzeźnicze, piekarskie i sukiennicze, kramy → p. 4A; 1487 do wójtostwa obornickiego nal. po 7 kamieni łoju z 6 jatek rzeźniczych → Oborniki – wójtostwo; 1495 jatka rzeźnicza Wojc. Warzeski → p. 5H; 1501 4 jatki rzeźnicze nal. do wójta z O. → p. 5H; 1510 jatka opust. nal. do uposażenia altarysty w kat. pozn. (LBP 177); 1510 3 jatki, sprzedawcy chleba → p. 5Bd; 1515 kramy opust. i kramarze → p. 2Bb, 3Bb; 1517 jatki szewskie i in. → p. 5H.

3Bd) Jarmarki i targi, handel:

1455 21 VIII list Antoniego Serafina do brata Mikołaja z Barwałdu dzierżawcy krakowskich żup solnych [1434-59], w którym pisze o nieudanej próbie skonfiskowania obcej (saskiej) soli na terenie Wlkp., tj. w O. i w Rogoźnie; w O. napotkał zdecydowany opór burgrabiego (burgrabius) [czy rzeczywiście burgrabia, a nie burm.?] i rajców; król na prośbę Antoniego dał mu listy do wspomn. miast, w których zagroził konfiskatą soli saskiej, ale i to nie pomogło, ze względu na brak w Wlkp. soli krakowskiej i ruskiej (CE 1 nr 153).

1456 handel kupców z O. [ze Szczecinem] → p. 3Aa.

1485 jarmarki i targi → p. 4A; 1487 cz. opłaty targowej w dni jarmarczne nal. do uposażenia wójta w O. → Oborniki – wójtostwo; 1530 król wyznacza termin czwartego jarmarku w O. → p. 4 A.

1530 229 fas [1 fasa = 2 beczki] soli przywieźli kupcy z O. do komory celnej w Bydgoszczy (Rybarski 316); 1547/48, 1582 wykazy towarów (miód, woły, jałówki, wieprze, konie, skóry wołowe i cielęce, wełna, len, różne sukna, żyto, chmiel, miód, śledzie, sól i in.), które przewieziono przez komorę celną w O. (Rybarski s. 122-123, 125-135).

1585 1 I – 1 XII księga komory celnej w O.: wykaz poboru cła od wwożonych do miasta towarów (skóry. beczki soli, różne sukna, wełna, len itp.; APP C 10).

3C. Młyny.

3Ca) 1356-1563 młyn wójtowski na rz. Wełnie, na przedm. S. Krzyża, poniżej młynów Rudnego czyli Nowego, król. młyna dolnego i król. Wielkiego Młyna:

1356, 1459, 1462, 1509 → Oborniki – wójtostwo; 1408 → p. 3Cc; 1487 do wójtostwa w O. należy młyn wodny z 2 kołami na rz. Wełnie, na przedm, O. [tj. na przedm. S. Krzyża]; między mł. wójta a ogrodami wójtowskimi jest król. Wielki Młyn → Oborniki – wójtostwo; 1508-63 pobór od mł. wójtowskiego o 2 kołach → p. 3D; 1510 młyn wójtowski w O. na rz. Wełnie (LBP 77); 1520 Piotr młynarz z tegoż młyna → p. 3Cb; 1554/65 mieszczanie z O. skarżą się, że wójtowie i dzierżawcy [tegoż? młyna] pobierają od nich wbrew prawu 1/6 miarę z młyna (LWK 1, 267).

3Cb) 1370-1580 król. młyn górny, większy (molendinum supremum, maior), Wielki Młyn, Wielki Młyn Obornicki (Magnum Molendinum Obornyczense), Miejski Młyn czyli Wielki Młyn Miejski (Molendinum Civile, Molendinum Magnum Civile) na rz. Wełnie, powyżej młyna wójtowskiego, na przedm. Ś. Krzyża za m. O.:

1370 Przecław [z Gułtów] star. gen. wlkp. i wda kal. sprzedaje uczc. Idziemu sołtysowi z Nowej Wsi k. Wronek oraz jego braciom Mikoszowi, Walentemu i Wojciechowi młyn król. pod m. O. na rz. Wełnie, tj. młyn górny z 3 kołami i czwartym foluszowym za 305 grz. gr i tyle samo grzywien monety obiegowej (zastrzegając dla skarbu król. młyn dolny z 2 kołami); młynarz otrzymuje wyłączność mielenia słodów (brasea) we wspomn. młynie większym król. o 4 kołach, [nawet] jeśli zostanie wybudowanych więcej młynów; młynarz [z in. młyna] nie przestrzegający tego postanowienia zapłaci 3 grz. kary staroście [gen. wlkp.] i odda miarę [zboża lub mąki] młynarzowi; ponadto młynarz otrzymuje pr. wolnego połowu w rz. Wełnie pojedynczymi przyrządami [małymi sieciami?] oraz po lewej stronie (idąc z miasta do młynów) budynki [tereny?] (insulae) z 2 ogrodami (horti); młynarz może młyny zamienić lub sprzedać; młynarz otrzymywać będzie z młyna trzecią miarę i trzeci denar od sukienników [za folowanie sukna]; Przecław lub jego następcy na urzędzie starosty [gen. wlkp.] ponosić będzie 2/3, a młynarz 1/3 nakładów na budowę grobli i budynków nal. do młynów oraz [na zakup] kamieni młyńskich i części żelaznych [do młynów] (Wp. 3 nr 1637).

1415-24 opatrzny Stanisław zw. Serwatka młynarz z mł. większego (maior) na przedm. [Ś. Krzyża] za miastem: 1415 (kop. 1452) władze m. O poświadczają, że tenże Stanisław zapisuje na cele budowlane kościoła par. NMP w O. 1 1/2 grz. czynszu rocznego ze swej trzeciej miary z młyna (Wp. 7 nr 767; Dzieje 54, pomyłkowo pod 1425); 1424 tenże [Stan.] Serwatka i Stanisław z O. młynarze król. powołani do rozstrzygnięcia sporu dot. młyna w Zielonce (PZ 7, 201).

1443 młynarz z Wielkiego Mł. Obornickiego ma przeprowadzić wizję lokalną młynów na rz. Dojcy: → Niałeckiego, Starego Karpickiego i → Nowego Młyna (KoścZ 12, 292); 1449 Katarzyna młynarka (molendinatrix) z Wielkiego Młyna pod O. (ACC 31, 91v): 1456 Piotr [Skóra] z Gaj u kaszt. kal. [i tenut. obornicki] zapisuje ż. Jadwidze m. in. 4 korce słodu tygodniowo z [tegoż?] mł. słodowego w O. (PG 8, 154).

1486-92 opatrzny Andrzej Maślanka²³W haśle → Maślanka (niezident. młyn w pow. pozn.) podaliśmy, że młyn o tej nazwie wspomn. jest w 1508 w pow. pozn., a w 1510 w par. Rogoźno. Obecnie sądzimy, że nazwa Maślanka może dot. w różnych latach różnych młynów, które były w posiadaniu młynarza Andrzeja Maślanki: 1486 tenże niegdyś młynarz z młyna król. [nad rz. Warta] za klasztorem Dominikanów [w Poznaniu] przenosi z tego młyna na swój młyn na rz. Wełnie pod O. 1/2 grz. czynszu rocznego wraz z sumą główną 6 grz.; czynsz ten nal. do uposażenia altarysty ołtarza 11000 Dziewic w kat. pozn. (CP 14, 629-630); 1486 tenże młynarz z Wielkiego Młyna w O. → p. 5Aa; 1487 król. Wielki Młyn → p. 3Ca; 1492 tenże młynarz z mł. większego (maior) słodowego w O., położonego w górze rz. Wełny → p. 5Bb.

1508-77, 1580? pobór od Wielkiego Mł. Miejskiego → p. 3D; 1510 Wielki Młyn w O. → p. 5Be.

1513-37 (wspomn. jako zm. 1539) opatrzny Maciej z Radzimia [k. Murowanej Gośliny] młynarz z Wielkiego Mł. Obornickiego: 1513 temuż król Zygmunt daje w posiadanie młyn w O. za miastem (MS 4 nr 10465); 1518 tenże zapisuje z zastrz. pr. wykupu, za zgodą króla Zygmunta, ż. Katarzynie c. zm. Jana Wytibargk [= Quittemberg] mieszcz. obornickiego po 70 grz. posagu i wiana na trzeciej miarze z Wielkiego Młyna Obornickiego (MS 4 nr 11855); 1520 tenże i Piotr młynarz z mł. wójtowskiego w O. wymienieni wśród sędziów polubownych w sporze między star. gen. wlkp. Łukaszem Górką a kapitułą kat. pozn. o podział wody rz. Warty dla król. młyna grodzkiego [k. Poznania] i młyna kapitulnego [w Poznaniu] (A 238); 1536-37 król Zygmunt [St.] zezwala Mikołajowi [Skórze z Gaju] tenut. obornickiemu na wykupienie: 1536 [pr. do] trzeciej miary (mensura) z młyna w O. z rąk tegoż Macieja posesora tego młyna (MS 4 nr 18214), 1537 młynów król., tj. jednego na rz. Warcie i drugiego na rz. Wełnie z rąk tegoż Macieja i in. posesorów (MS 4 nr 18284); 1539 Piotr i Stanisław ss. zm. Macieja z Radzimia młynarza z Wielkiego Młyna w O. sprzedają Młyn Obornicki, za zgodą króla Zygmunta [St.], Mac. Brodzie niegdyś młynarzowi w Stobnicy [prawdop. w Stobnicy k. Szamotuł] (MS 4 nr 19668); 1539 król Zygmunt [St.] potwierdza tymże braciom Piotrowi i Stanisławowi dok. Tomka z Węgleszyna z 1408 dot. młyna na rz. Wełnie [→ p. 3Cc] (MS 4 nr 19669).

1563 na prośbę Alberta [Wojciecha?] młynarza z Wielkiego Młyna król Zygmunt August potwierdza dok. króla Kazimierza z 1485, zawierający potwierdzenie dok. [starosty gen. wlkp.] z 1370 [→ wyżej] (MS 5 nr 2738).

3Cc) 1370-1508 król. młyn dolny (molendinum inferius) na rz. Wełnie, prawdop. identyczny z Młynem Wełna:

1370 mł. dolny z 2 kołami na rz. Wełnie → p. 3Cb; 1408 (kop. 1539) Tomek [z Wegleszyna] kaszt. sandomierski i star. gen. wlkp. nadaje opatrznemu Dobiesławowi pr. budowy mł. o 2 kołach na rz. Wełnie (w granicach m. O.) poniżej młyna zw. Rudny Młyn [później zw. też Nowym Młynem] i powyżej mł. wójta obornickiego; do młyna nal. ogród (hortus) i dwór (curia); młynarz otrzymuje (wyłącznie na własny użytek) pr. wolnego połowu w rz. Wełnie, powyżej i poniżej kół młyna; młynarz może hodować świnię z prosiętami [i tuczyć] na swej [trzeciej] mierze [zboża]; młynarz ma utuczyć [rocznie] 3 wieprze: 2 dla starosty [gen. wlkp.] i 1 dla siebie; młynarz otrzymywać będzie z tego młyna trzecią miarę, a król 2 miary; młynarz ponosić będzie 1/3, a król 2/3 nakładów na potrzeby [budowę, reperacje] młyna (Wp. 7 nr 599); 1508, 1510 pobór od Młyn Wełna [tj. tegoż? młyna na rz. Wełnie] o 1 kole → p. 3D.

3Cd) 1403-1537 dwa młyny na rz. Warcie, w tym jeden młyn król.:

1403 król Władysław nadaje młynarzowi Wawrzyńcowi s. Mikosza niegdyś mieszcz. w Gnieźnie młyn, wybudowany na brzegu rz. Warty (płynącej pod m. O.) za (retro) mostem tego miasta, którym idzie się do kościoła Ś. Ducha; młynarz otrzymuje 1/3 miary [z młyna] i ma ponosić 1/3 nakładów na reperacje i odbudowę młyna oraz przekazywać 2/3 miary królowi lub tenutariuszowi obornickiemu; król zobowiązuje młynarza do prac [w druku błędnie: arce, zamiast: arte] ciesielskich w swych dworach (Wp. 5 nr 32).

1510 w O. są 2 młyny na rz. Warcie: młyn o 1 kole i młyn o 3 kołach, jest też folusz (walkumil), którego mały młyn [= koło?] jest opust. (LBP 76-77); 1537 młyn król. na rz. Warcie → p. 3Cb.

3Ce) 1408-1580 Rudny czyli Nowy Młyn na rz. Wełnie [położony k. mostu na tej rzece: Dzieje 67-68]:

1408 → p. 3Cc; 1481, 1510 młyn wodny na końcu ul. Sukienniczej [= Tkackiej] w O. → 2 Ba; 1508-80 pobór od Nowego czyli Rudnego Młyna → p. 3D; 1510 Nowy Młyn na rz. Wełnie jest opust. z powodu powodzi (LBP 77).

3Cf) Informacje o młynach niezidentyfikowanych:

1424 Stanisław z O. młynarz król. → p. 3Cb; 1434 Małgorzata [córka?, żona?] Wita młynarza w O. w sporze z Wojciechem młynarzem z mł. w Wojnowie (ACC 18, 167v); 1443 opatrzny Jan młynarz z O. (ACC 26, 92); 1464 młynarz z O. w sporze z młynarzem w Radzimiu (ACC 43, 139); 1508, 1510 w O. są 2 folusze [może chodzi o folusze Wielkiego Młyna na rz. Wełnie i młyna na rz. Warcie?] → p. 3D; 1515 Jan młynarz rzeczny właśc. domu na ul. Słodowej oraz Jakub Rzeczny [młynarz rzeczny?] właśc. opust. parceli na ul. Tkackiej → p. 2Ba, 2Bg.

3D. Podatki i in. świadczenia mieszczan, areał.

1458 m. O. ma dostarczyć 15 pieszych na wyprawę do Malborka (CMP nr 129; „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 28, 1980, s. 396); 1462-64 [m.] O. płaci podatek [miejski] zw. cyzą w 7 ratach (od 1 do 2, od 4 do 5 i od 7 do 9) kolejno: 11 wiard., 8 grz. bez 2 gr, 4 grz. bez 1 wiard., 4 grz. bez 1 wiard., 9 wiard. 2 gr, 4 grz., 3 grz. (Cyza 544-548); 1470 m. O. nie zapłaciło wiardunków [podatków] król. (PG 57, 91); 1486 król Kazimierz zwalnia m. O. z powodu pożaru na 10 lat od płacenia czynszów, z wyjątkiem czynszów z ról [miejskich] i cyzy (MS 1 nr 1829); 1501 król Jan Olbracht zwalnia mieszczan z O. na 5 lat [od podatków] z powodu pożaru (MS 2 nr 1547); 1503 król Aleksander zwalnia mieszczan z O. z powodu zubożenia spowodowanego pożarem od wszelkich podatków na 10 lat, czyli do czasu aż Wojc. Skóra z Gaju podkom. dobrzyński i tenut. obornicki otrzyma od mieszczan należne mu czynsze²⁴Z. Chodyła zwraca uwagę, że libertacja z 1503 mogła być przedłużeniem zwolnienia z 1501, wyjednanym przez tenutariusza (Dzieje 61) (MS 3 nr 994); 1503 król Aleksander zwalnia Żyda Bieniasza z O. od podatków → p. 3Ab; [1507] Żydzi z O. płacą podatek [koronacyjny?] → p. 3Ab; 1507 [m.] O. zwolnione od płacenia szosu (ASK I 5, 1); 1508 pobór od młynów w par. O.: od Miejskiego Mł. [= Wielki M. Obornicki] o 2 kołach, 2 foluszy, Nowego [= Rudnego] Mł. o 1 kole, mł. wójtowskiego o 2 kołach i Mł. Wełna [= młyn na rz. Wełnie] o 1 kole (ASK I 3, 13v); 1510 pobór od Wielkiego Mł. Miejskiego, 2 foluszy, Nowego [= Rudnego] Mł., mł. wójtowskiego, Mł. Wełna (ASK I 3, 272v); 1519 podatek żyd. → p. 3Ab; 1521 m. O. zobowiązane jest do dostarczania na wyprawy wojenne 1 wozu z 3 końmi i woźnicą oraz 2 pieszych (RejWozów 477); 1524 m. O. zobowiązane jest do wysyłania wozu na wyprawy wojenne (CMP nr 150); 1563 [m.] O. płaci szos od mł. dor. [Wielki Młyn Miejski?] o 2 kołach. Nowego Mł. o 2 kołach i od mł. wójtowskiego dor. o 2 kołach (ASK I 5, 228v); 1564/65, 1569 świadczenia [m.] O. dla zamku [tj. starostwa] pozn.: cło zamkowe (łącznie) 4 zł 12 gr (LWK 1, 125; Opisy i lustracje Poznania XVI-XVIII wieku, wyd. M. Mika, Poznań 1960, s. 19); 1577 pobór od [Wielkiego] Mł. Obornickiego i od Nowego [= Rudnego] Mł. (ASK I 5 k. 695v, 696); 1580 m. O. płaci pobór od 2 ł. os., 2 ł. opust. i 1/4 ł. roli karczm. w Dąbrówce [Miejskiej] (ŹD 24); 1580 pobór z m. O.: 24 grz. podwójnego szosu, od 11 kotłów gorzałki po 24 gr, od 7 rybaków po 15 gr, od 15 komor. po 6 gr, po 15 gr od [każdego z]: 11 szewców, 3 kuśnierzy, 3 rzeźników, 8 piekarzy, 4 sukienników, 7 krawców, 1 ślusarza, 2 bednarzy, 3 kołodziejów, 2 cieśli (levigatores), 7 garncarzy, 2 tkaczy, 1 kowala i od 2 olejarzy; od Rudnego [= Nowego] Mł. o 2 kołach po 24 gr i od mł. walnego [= Młyn Miejski?] o 2 kołach po 24 gr, co w sumie daje 84 zł 27 gr; czopowe od 217 warzeń rocznie (po 18 beczek wartości 30 gr każda), co daje 434 zł; od 17 1/2 warzeń (po 18 beczek wartości 24 gr każda), co daje 28 zł; od 2864 kwart gorzałki po 3 den.; od 30 beczek śledzi po 6 gr; od 8 beczek dorszy po 2 gr; razem podatki z O. wynoszą 569 zł 10 gr 6 den. (ŹD 52-53).

4A. Przywileje miejskie.

1485 15 III król Kazimierz na prośby burm., rajców i wszystkich mieszkańców miasta król. O., którzy wskutek pożaru miasta utracili przywilej miejski dotyczący pr. miejskiego, targów i jarmarków, a przedłożyli jego kopię, potwierdza miastu O., zgodnie z tą kopią, pr. magdeburskie, które stosuje Poznań; król zwalnia mieszkańców O. od [powinności] pr. polskiego, uwalnia spod jurysdykcji urzędników król. w sprawach dużych i małych (jak kradzież, podpalenie, mężobójstwo, okaleczenie i in. występki tego rodzaju), a poddaje ich sądownictwu wójta obornickiego i ławy; apelacje można składać do Poznania [tj. do sądu wyższego w tym mieście, → p. 4Cb]; zgodnie z dawnym przywilejem miasto może posiadać 6 jatek rzeźniczych, wszystkie piekarskie, sukiennicze i kramy kupieckie, z których 1/6 dochodów nal. do wójta, a 5/6 do miasta; z łaźni 1/2 dochodu nal. do wójta, a druga połowa do miasta; 5/6 czynszów z ogrodów (horti), lasów i ról miejskich nal. do miasta, a 1/6 do wójta; k. miasta wolno łowić ryby małymi sieciami w rz. Warcie (bez szkody dla stawów rybnych) i polować na kaczki i in. ptaki oraz wycinać na potrzeby miasta drzewa w zaroślach (dumeta) król.; ponadto miasto ma posiadać wg dawnego przywileju łąkę Łosiny (Lossynii) i pastwiska; w przypadku zniszczenia mostu [na rz. Warcie] ma on być odbudowany z opłat pobieranych przez rok za korzystanie z promu [na tej rzece]; targi mają odbywać się co wtorek, a 3 jarmarki w dniu ŚŚ. Filipa i Jakuba [1 V] oraz w dniu Ś. Mateusza Ap. i Ewang. [21 IX] i w niedzielę po Środzie Popielcowej; król zwalnia mieszczan od opłat celnych i od przewoźnego [tj. od opłat za przewóz promem przez rz. Wartę]; na skargi mieszczan, że obecni tenutariusze Andrzej i Aleksander z Gaju pobierają targowe przy kupnie miodu w beczkach oraz zmuszają do kupowania u nich niedobrego słodu i pobierają nowy czynsz, tj. 1/2 gr tygodniowo od jatki, król znosi te zwyczaje (SLP nr 70; CMP nr 168; PG 1222, 485v-487).

1486, 1501, 1503, 1507 zwolnienia od podatków → p. 3D.

1530 król Zygmunt [St.] na prośby mieszkańców O., przedstawione przez Jakuba z O. dra pr. kanonicznego i prep. koleg. Ś. Marii Magdaleny w Poznaniu oraz pleb. w Śremie, wyznacza termin czwartego jarmarku w O. na dzień Ś. Andrzeja [30 XI] (MS 4 nr 5677).

4B. Rada miejska, jej skład i działalność.

1339 Piotr szewc, Jan Precnow, Jakiel (Iaclus) tkacz i Henryk bednarz, rajcy z O., świadkowie (Wp. 2 nr 1189).

1392 Jakiel rajca z O. w sporze ze Staszkiem Gnuszyńskim o → Bądlino (Lek. 1 nr 1229).

1393 rajcy z O. w sporze z Sędziwojem Objezierskim i jego bratankiem (Lek. 1 nr 1538); 1393 Mac. Jad [z Bądlina] występuje jako zachodźca rajców z O. i oddala pretensje Objezierskiego do pieniędzy, które ciż rajcy dali za Bądlino (Lek. 1 nr 1594).

1398 Filip burm. (magister civitatis) [tenże? Filip ojciec Andrzeja studenta → p. 6Ad] → Oborniki – wójtostwo.

1404 rajcy z O. wyznaczają rektora szkoły [par.] → p. 5Ab.

1415 Michałek burm. (proconsul: Wp. 7 nr 767); 1424 [tenże?] Masza burm. z O. śwd. [tenże? Michał Masza mieszcz. od 1415, 1442] (WR 1 nr 1182).

1415 Klimek, Marcin Sweczar [starszy], Mik. Poczelewski (Poczelvsky) [lekcja niepewna], Henryk Lindenar i Stan. Kucz rajcy oborniccy; [ławnicy] Michał Narożny, Marcin Sweczar młodszy (iunior), Świętosław zw. Szwanowski [ze Zwanowa?, obecnie Dzwonowo], Halin piekarz, Stricholcz [może nazwisko określa zawód: strycharz czyli ceglarz?], Andrzej piekarz, Pasek [= Paszek] zw. Półtorajaśka [starszy cechu rzemieślniczego lub majster cechowy] (magister mechanicorum) i Janusz szewc (Wp. 7 nr 767).

1430 Marcin Sweczar [starszy czy młodszy?, → wyżej] rajca (Wp. 9 nr 1227, 1229).

1430, 1431 Jerzy syn Hynka rajca [tenże? Jerzy rzeźnik 1427 i witryk kościoła Ś. Ducha 1428] (Wp. 9 nr 1227, 1229, 1261).

1430, 1431 Janusz Skrzatuski (Skrzetuski) rajca [tenże? mieszcz. 1427, 1452] (Wp. 9 nr 1227, 1229, 1261) oraz 1431 i 1433 burm. (SBP s. 196 nr 545; Wp. 9 nr 1269, 1321).

1430, 1431 Mik. Gracz burm. (Wp. 9 nr 1227, 1229, 1261; SBP s. 196 nr 545) i 1431 rajca (Wp. 9 nr 1269).

1430, 1431, 1433 Mik. Sarniewski rajca (Wp. 9 nr 1227, 1229 – Czemiewski, 1261 – Sirnikowski, 1321) i 1438 tenże szl. Mik. Sarniewski burm. (Wp. 5 nr 619).

1430, 1431, 1433, 1438 Michał Zając rajca (Wp. 9 nr 1227, 1229, 1269, 1321; Wp. 5 nr 619).

1431 Michał Budny rajca [mieszcz. 1430] (Wp. 9 nr 1261).

1431 Stan. Rinc rajca [mieszcz. 1430] (Wp. 9 nr 1261).

1431 Bartosz [syn] Urbana rajca → p. 5F.

1431 Tomasz rzeźnik, rajca (Wp. 9 nr 1269).

1431, 1433 Wojc. Wałdach (Woldach) rajca (Wp. 9 nr 1269, 1321).

1431, 1438 Jan Zewrzyd rajca [mieszcz. 1445] (Wp. 9 nr 1269; Wp. 5 nr 619).

1433 Świętosław Kędzierzawy (Crispus) rajca [mieszcz. 1434-39] (Wp. 9 nr 1321).

1433, 1438 Jan Brona rajca [mieszcz. 1430] (Wp. 9 nr 1321; Wp. 5 nr 619).

1438 Tomek burm.; rajcy Jan Gola i Jan Swaczar [krewny? Marcina rajcy i Marcina iuniora ławnika 1415]; [ławnicy] Piotr Szamotulski [mieszcz. z Szamotuł], Marcin Szabanicz, Marcin piwowar, Grzegorz rzeźnik [mieszcz. 1430], Marcin Kyla, Dobiesław szewc, Goszka (Goschka: Wp. 5 nr 619).

1499 sław. Jan Nabrzuch rajca [właśc. domu na Rynku 1515] (AR nr 1732).

1499 – wspomn. jako zm. 1518 Jan Quittemberg [→ p. 3Aa]: 1499 tenże rajca (AR nr 1732); 1518 tenże wspomn. jako zm. → p. 3Cb i 1521 jako zm. burmistrz O. → p. 3Bb: Sukiennicy.

1500 Bernard burm. [mieszcz. 1497-98, 1510-15] → p. 5H.

1509 Mik. Poznański burm. [właśc. domu na Rynku 1510], rajcy Mik. Szczyrba [mieszcz. 1492-1518, właśc. domu na Rynku 1515, starszy bractwa słodowników 1492] i Jan zapisują altaryście w Ludomach [i w O.] czynsz roczny → p. 5Bg; 1510 burm. i rajcy z O. płacą 1 1/2 grz. czynszu na uposażenie altarii w Ludomach (LBP 92).

1525 sław. Kasper burm. [tenże? kleryk Kasper właśc. domu 1504 i tenże? Kasper Pisarski właśc. parceli na Rynku 1504-15]; rajcy Mik. Sabelek [mieszcz. 1515-25, właśc. domu i parceli na Rynku 1515; w Dziejach 80, błędna lekcja: Fabelek], Szymon Płocek (Płoczek) [właśc. domu na Rynku 1515], Grzegorz Durniak [właśc. domu na Rynku 1515], Jan Rzeźnik (Lanio), Feliks Kwyliberk (Kvyliberk) [= Feliks Quittemberg?, mieszcz. 1525, 1532-44; w Dziejach 80, błędna lekcja: Kryliberk], Andrzej Magdolan [starszy bractwa rybaków 1512, rybak 1515] (ACC 100, 69v-70).

1556 sław. Jan Gorzewski i Stan. Durniak [mieszcz. 1549] rajcy z O. (PG 1224, 485v).

1574 Jakub Wąska burm. → p. 3Bb: Bednarze.

4C. Działalność władz miejskich.

4Ca) Nieruchomości nal. do miasta:

1518 do m. O. nal. 4 ł. w Nowej Wsi i 1/4 Uścikowa (MS 4 nr 11859); 1532 król Zygmunt [St.] zezwala mieszczanom [tj. władzom] O. na wykupienie wsi Dąbrówka [Miejska] z rąk Marcina Goślińskiego [z Gośliny Długiej] (MS 4 nr 16485); 1532 tenże król zapisuje burmistrzowi i rajcom z O. 100 grz. na Dąbrówce [Miejskiej], wyłożone na wykupienie tej wsi od Marcina Goślińskiego i zezwala tymże mieszczanom zastawić Dąbrówkę za 100 grz. braciom Błażejowi mieszcz. pozn. i Feliksowi Wittiberg [= Quittemberg] mieszcz. obornickiemu (PG 1224, 488v-489v; MS 4 nr 6219); 1540 konsens króla Zygmunta [St.] dla Doroty z Łekna, wd. po Feliksie z Gaju tenut. obornickim, ż. Jana Grabskiego, na wykupienie Dąbrówki Miejskiej z rąk rady miejskiej O. (MS 4 nr 20451); 1549 konsens króla Zygmunta Augusta dla Mik. Skóry z Gaju Obornickiego tenut. w O. na wykupienie z rąk rady miejskiej O. Dąbrówki Miejskiej (MS 5 nr 265); 1563-80 m. O. płaci pobór: 1563 od 2 ł. w Dąbrówce [Miejskiej] (ASK I 5, 228), 1580 od 2 ł. os., 2 ł. opust. i 1/4 roli karczm, w Dąbrówce [Miejskiej] → p. 3D.

4Cb) Sąd miejski w O.:

1414 na prośbę rajców z O. rada m. Poznania godzi mieszczan obornickich: Barbara Hanuczina [= Janowa?, Januszowa?] ma dać swej c. Dorocie żonie Stanisława 15 grz., zapisanych jej przed sądem miejskim w O. (in iudicio Obornicensis civitatis) przez zm. ojca, a Dorota nie będzie pozywać matki o srebro i szaty (SBP s. 89-90 nr 220).

1557-62 ortyle²⁵Prawie wszystkie miasta wlkp. korzystające z pouczeń prawnych udzielanych przez sąd wyższy w Poznaniu, korzystały też z usług kata pozn. (→ p. 6Bb). Umożliwia to ustalenie zasięgu wpływów tego sądu. O jego kompetencjach zob. W. Maisel, Sądownictwo miasta Poznania do końca XVI wieku, Poznań 1961, s. 96, 315 [pouczenia prawne] sądu wyższego pr. niem. w Poznaniu dla O.: 1557 uchylenie wyroku sądu miejskiego w O., ponieważ skarga [o główszczyznę] za zabitą żonę przysługuje tylko mężowi; 1562 pouczenie dot. mocy dowodowej inwentarzy spadkowych (Ortyle sądów wyższych miast wielkopolskich, wyd. W. Maisel, Wrocław 1959, nr 99, 104).

4Cc) 1432 16 VI władze miasta O. opatrują swą pieczęcią akt, w którym panowie i miasta województwa pozn. zobowiązują się, że po śmierci króla Władysława obiorą królem jednego z jego synów (Wp. 9 nr 1289; pieczęć miejska → p. 8).

5A. Kościół par. NMP²⁶Obecny budynek kościoła par. wzniesiono w XV/XVI w., później kilkakrotnie był przebudowywany. Zachowały się 3 gotyckie (XV/XVI w.) portale: w wieży od W, w nawie od S i w nawie północnej (zamurowany). Por. KZSz V z. 15 s. 11; Dubowski 135; ŁOp. 1, 285; SzPozn. 255. Wg SG 7, 336, w kościele par. miała znajdować się chrzcielnica z XIII lub XIV w [obecnie Wniebowzięcia NMP], patronatu król.

5Aa) Informacje o kościele i jego uposażeniu:

1414²⁷ŁOp 1, 285, pomyłkowo podaje, że kościół w O. wymieniony został w dok. Andrzeja Zaremby bpa pozn. z 1298, dot. podziału diecezji pozn. na archidiakonaty (Wp. 2 nr 770). Nie udało się znaleźć potwierdzenia informacji podanej przez tego Autora o erekcji w 1448 w kościele par. w O. kaplicy p.w. Wieczerzy Pańskiej. Wg wizytacji z 1778 w kościele par. w O. było w tym roku 5 ołtarzy, a jeden z nich mieścił się w kaplicy, zawierającej obraz Wieczerzy Pańskiej i murowaną kryptę (AV 31, 459) kościół par. w O. (SBP s. 89-90 nr 220); 1415 młynarz z król. młyna na przedm. [Ś. Krzyża] za miastem zapisuje czynsz na cele budowlane kościoła par. NMP w O. → p. 3Cb; 1423-1510 dzies. z m. O. należy: 1423 (kop. 1488/92) z pojedynczych ról mieszczan nal. do uposażenia dziekana kap. pozn.; mieszczanie nie płacą dzies. z lnu, bo role nie są wymierzone, z ról wykarczowanych dają dzies. snopową; 1510 do dziekana kap. pozn. (LBP 27); 1439 kościół par. NMP w O. (Wp. 5 nr 615).

1447-82 (kop. 1508) sprzedaże czynszów rocznych przez mieszczan obornickich dla kościoła par. w O. lub jego altarii (wg dokumentów wystawionych przez władze m. O.): 1447 Paweł Bury 1/2 grz. na domu na Rynku; 1451 Ubychna wd. po Jakubie Knyszyńskim 1/2 grz. na domu narożnym na Rynku; 1452 Piotr Wielki (Magnus) [1] wiard. na domu na ul. Tkackiej; 1452 Jakub Kmoch 1/2 grz. na domu na Rynku; 1456 Jan Opiołka [1] wiard. na łące i roli w Rudkach; 1456-60 Wojc. Skrzatuski: 1456 [1] wiard. na roli i łące w Rudkach, 1460 1/2 grz. na domu narożnym na Rynku; 1461 Bartłomiej Odranek 16 sk. na domu na Rynku; 1467 Mik. Brukarek 16 gr na ogrodzie przy ul. Łukowskiej za m. O.; 1471 Mirosław Skrzatuski 3 wiard. na domu na ul. Słodowej; 1473 Wojc. Kulawy (Claudus) 1/2 grz. na domu na Rynku; 1481 Agnieszka wd. po Tomaszu Krzywonosie z córkami 1 wiard. na domu narożnym na Rynku; 1506 Wojc. Machosz 20 gr na domu na Rynku (LBP 240-242).

1472 opatrzny Andrysz malarz zobowiązuje się wymalować obrazy czyli wielki obraz dla wielkiego ołtarza w kościele par. w O. za 4 grz. (AC 2 na 1353).

1486 opatrzny Andrzej Maślanka sprzedaje plebanom i wikariuszom kościoła par. w O. 1 1/2 grz. czynszu rocznego na [król.] Młynie Wielkim w O. od sumy [głównej] 20 grz. (AE III 135).

1503 zapis testamentowy na budowę kościoła par. → p. 5Ac.

1506 Agnieszka dz. w Lubaszu i Stojkowie, wd. po Janie Bienińskim, zapisuje kościołowi [par.?] w O. 1/2 grz. czynszu rocznego na 1/2 Stojkowa (PG 13, 99).

1508 do uposażenia pleb. kościoła par. NMP w O. nal.: 4 ł. w Nowej Wsi pod O., z których 1 ł. uprawia kmieć i płaci plebanowi 1 grz. 8 gr [czynszu rocznego], 2 ł. uprawiają mieszczanie w zamian za czynsz, czwarty ł. opust.; z Bogdanowa: dzies. z folw. Feliksa [z Gaju tenut. obornickiego] i od 3 kmieci; meszne [z ł.]: z Bogdanowa po korcu owsa, z Uścikowa po 2 korce żyta i owsa miary pozn., z Nowej Wsi tyle samo, z Dąbrówki [Miejskiej] po 3 gr oraz po 2 korce żyta i owsa, z Chowanowa i Chowanówka po 2 korce żyta i owsa; stołowe z O. (LBP 231).

1510 do uposażenia plebana w O. nal. 4 ł. w Nowej Wsi; pleb. otrzymuje z Bogdanowa dzies. z folw. [Feliksa z Gaju tenut. obornickiego] i od 4 kmieci; z folw. pana [Stan.] Redeckiego [wójta w O. 1505-13] w Dąbrówce [Miejskiej] po 6 korcy żyta i owsa oraz 9 gr co roku na Wielkanoc; z mł. o 2 kołach w Chowanówku 2 ćw. mąki na Wielkanoc, a z folw. po 2 ćw. żyta i owsa; do plebana nal. meszne z O., Nowej Wsi, Uścikowa, Bogdanowa, Słanowa, Dąbrówki [Miejskiej], Chowanowa i Chowanówka (LBP 77).

1510 w O. kościół par. NMP patronatu król.; do uposażenia pleb. nal.: z pierwszego młyna w O. o 1 kole na rz. Warcie 1 ćw. (mensura) mąki na Wielkanoc, z drugiego młyna o 3 kołach na rz. Warcie 2 ćw., z młyna wójtowskiego na rz. Wełnie pleb. otrzymuje 2 ćw. [mąki]; ze wszystkich domów w m. O. i z domów na przedmieściach Ś. Trójcy, Ś. Krzyża i na Piaskach pleban otrzymuje meszne (LBP 77).

1510-80 do par. O. należą: 1510 O., Nowa Wieś, Uścikowo, Bogdanowo, Słanowo, Dąbrówka [Miejska], Chowanowo i Chowanówko (LBP 77); 1580 Stara Wieś, Nowy [= Rudny] Młyn, Wójtowski Młyn, Uścikowo, Słanowo, Dąbrówka [Miejska], Chowanowo, Bogdanowo i Chowanówko (ŹD 23-24).

1515 kościół NMP w O. → p. 2Bg.

1539 Grzegorz pleb. obornicki w sporze z Jadwigą Zajączkowską i jej s. Jakubem [posiadaczami wójtostwa obornickiego], którzy od 4 lat zalegają z zapłatą plebanowi mesznego z opust. ról kmiecych [uprawianych przez nich] w Chowanówku, Nowej Wsi, Bogdanowie i Słanowie (ACC 113, 33v).

5Ab) Plebani, witrycy i kaznodzieje kościoła par.:

1303 Jakub pleb. z O. wymieniony w formule końcowej (per manus) dok. Fryderyka z Szachowic komornika Królestwa Polskiego [tj. króla czeskiego i pol. Wacława II] (Wp. 2 nr 868).

1404 Stanisław pleb. z O. toczy proces z Piotrem rektorem szkoły [par.] w O., który powołany został na to stanowisko przez rajców z O. bez zgody plebana; pleban żąda usunięcia rektora aż do powrotu bpa pozn. (AC 2 nr 938).

1415 Janusz szewc, ławnik i witryk kościoła NMP w O. wraz z [in. witrykiem?] Marcinem Sweczarem [starszym?, młodszym?, → p. 4B] (Wp. 7 nr 767).

1429 Piotr niegdyś pleb. w O., śwd. (Wp. 9 nr 1212).

1461 witrycy [kościoła par.] NMP w O. → p. 5C.

1462-70 Wojciech z Orzeszkowa pleb. w O. [kościoła par. czy kościoła Ś. Ducha pod O.?] → p. 5E.

1475-87 Wojc. Skóra z → Gaju, Kiączyna, Międzychodu, pleb. w O., syn Piotra Skóry z Gaju tenut. w O., kan. pozn. 1455, pleb. w Chojnicy 1457, Pępowie, kustosz i scholastyk gnieźn., kan. pozn., uniejowski, włocł., altarysta w kat. pozn. 1481, subkolektor gnieźn. świętopietrza 1483, wikariusz generalny i oficjał pozn. 1484-87, zm. 26 VII 1487 (SŹ 3 s. 160, 230; Kor. Prał. 2, 34-35 i 3, 522; Now. 1 s. 227, 253; Now. 2, 212).

1503 opatrzny Jan Karul [mieszcz. 1500-15] witryk kościoła par. w O. → p. 5 Ac.

1507-08, 1525 Paweł pleb. kościoła par. NMP w O.: 1507 tenże w sporze z uczc. Kat. Grosową z O. (ACC 84, 105); 1508 tenże pleb. w O. (LBP 231); 1525 [tenże?] Paweł pleb. w O., Marcin Kopytko kaznodzieja w kościele par. w O.²⁸[M.] Maćkowiak podaje, że w archiwum kościoła par. w O. znalazł informację, iż efektem wizytacji kościołów dek. obornickiego w 1508 było wyznaczenie m. in. 2 wikariuszy i kaznodziei do pomocy plebanowi (Kronika 5) (ACC 100, 70); 1535 tenże wspomn. jako zm. → niżej.

1535-39 Grzegorz Nadarzycki [z Nadarzyc k. Wrześni?; wg Now. 1, 684: Grzegorz Nadarzycki z Ryczywołu] pleb. w O., altarysta w kat. pozn. 1533-53, dr i penitencjarz kat. pozn. (Now. 1 s. 449, 684): 1535 tegoż (notariusza kap. pozn.) król Zygmunt [St.] prezentuje na pleb. kościoła par. w O. po śmierci [poprzedniego pleb.] Pawła (MS 4 nr 17777); 1539 tenże Grzegorz pleb. w O. → 5Aa.

1547-49 Stan. Mniski pleb. w O., pleb. w Chrzypsku Wielkim 1521-25, Radzimiu 1540-44, zm. 1554 (Now. 2 s. 375, 465, 469): 1547, 1548 tenże z braćmi z → Miłostowa i Mnichów (PG 18 k. 341, 412); 1549 tenże prezentowany na pleb. w Pszczewie (AE IX 291).

1549 Stan. Dębicki pleb. kościoła par. w O., Błażej Wilczek i Stan. Durniak witrycy kościoła [par.?] → p. 5G.

5Ac) Szkoła [par.] w O.:

1404 Piotr rektor szkoły w O. → p. 5Ab; 1409 Filip [prawdop. tenże Filip pleb. w Bodzanowie 1423, → p. 6Ac] i Andrzej, ss. Andrzeja z O., uczniowie (scolares) w O. (ACC 2, 123v); 1420 Michał rektor szkoły [par.] w O. występuje jako pełnomocnik procesowy Mikołaja burgrabiego z O. (ACC 4, 157); 1423 Mikołaj syn Tomasza z O. uczeń (scolar, elerieus) z O. (ACC 6 k. 2v, 93); 1451-52 Szymon kleryk [uczeń?] z O.: 1451 → p. 3Aa, 1452 → p. 5E; 1503 [tenże?] Szymon kantor szkoły (precentor scole) w O. pozwany przez opatrznego Jana Karula mieszcz. i witryka kościoła par. w O. o zwrot 1 grz. 6 gr długu, który tenże Szymon kleryk [→ wyżej] zaciągnął [niegdyś, jako uczeń?] u Heleny Tkaczki z O., a ta zapisała ów dług w testamencie na cele budowlane (pro fabrica) kościoła par. w O. (ACC 81, 46); 1504 Kasper kleryk [uczeń szkoły par.?] i jego brat Jan z O. sprzedają 1 wiard. czynszu rocznego na swym domu na Rynku w O. Maciejowi Kani i jego siostrze Barbarze [z O.] (CP 4 nr 120); 1517 Wojciech kleryk [uczeń?] z O., syn Jakuba Kiełba mieszcz. → p. 5H.

5B. Altarie w kościele par.

5Ba) Altaria ŚŚ. Andrzeja i Stanisława, ufundowana przez Stan. Rinca [rajca 1431] mieszcz. obornickiego:

1430 tenże kupuje od wójta obornickiego 2 grz. czynszu rocznego, przeznaczonego na [uposażenie] altarii w kościele par. w O. → Oborniki – wójtostwo.

1430 (kop. 1508) władze miasta O. poświadczają, że wspomn. Stan. Rinc uposażył altarię ŚŚ. Andrzeja i Stanisława w kościele par. NMP w O. w ogród (ortus) [czyli działkę wielkości ok. 1/12 łanu, na której osadzano zagrodników] wraz z folw., położonym między folwarkiem Jakusza a drogą zw. binduga, która wiedzie do rz. Warty [tj. na przedm. Ś. Krzyża]; burm. wraz z radą zezwalają na osadzenie w ogrodzie 10 zagrodników, których zwalniają od wszelkich czynszów i ciężarów na rzecz miasta, a w zamian mają oni 4 dni w roku pracować na rzecz miasta i płacić altaryście po 12 gr czynszu rocznego; Rinc darował wspomn. ogród wraz z zagrodnikami i czynszem Stan. Gorzewskiemu kapłanowi (presbiter) w O. w dożywotnie posiadanie [z tekstu wynika, że Gorzewski był altarysta tego ołtarza] (Wp. 9 nr 1229).

5Bb) Altaria ŚŚ. Jana Chrzc, Agnieszki, Małgorzaty, Doroty i Barbary, patronatu fundatorki mieszczki Małgorzaty, a po jej śmierci bractwa słodowników w O.:

1432 → niżej: 1492; 1443 (kop. 1508) Andrzej [Bniński] bp pozn. eryguje ołtarz ŚŚ. Jana Chrzc., Agnieszki, Małgorzaty, Doroty i Barbary w kościele par. w O.; zatwierdza 7 grz. czynszu rocznego zapisanego altarii przez uczc. Małgorzatę [Mazena] wd. po Michale mieszcz. z O., tj. 1 grz. na jej domu w O., 16 sk. na ratuszu w O. [tj. na dochodach miasta], 2 grz. na domu Drahimskiego²⁹→ przyp. 2 mieszcz. pozn. i 3 grz. na wszystkich dobrach wójtostwa obornickiego; ponadto Małgorzata zapisuje w testamencie altaryście także jatkę rzeźniczą w O. [na Rynku, → p. 5Bd] k. jatki Janusza szewca³⁰Prawdop. chodzi o jatkę szewca Janusza, a nie Januszowej szewcowej, gdyż w 1449 wspomn. jest szewc Janusz, → p. 5Bd (macellum Januszewe Szewczewe); bp wyznacza obowiązki altarystów, mających odprawiać 3 msze w tygodniu; pr. patronatu dożywotnio przysługuje fundatorce, a po jej śmierci starszym i bractwu słodowników (fraternitas braseatorum) w O. (Wp. 10 nr 1638; LBP 235-236 – tu pod datą 1444, którą powtarzają Dzieje 52).

1487-1507 Jan syn Grzegorza z O. altarysta tegoż ołtarza, notariusz publiczny 1472-1509 [→ p. 6Ab]: 1487 tenże jest altarystą ołtarza patronatu bractwa słodowników w O. (AE III 124); 1492 (kop. 1508) Uriel [Górka] bp pozn. poświadcza, że opatrzny Andrzej Maślanka młynarz [1486-92] z większego (maior) młyna słodowego w O. (w górze rz. Wełny) sprzedaje z zastrz. pr. wykupu za 18 grz. Janowi z O. pleb. w Panience i altaryście ołtarza Ś. Jana Chrzc. [patronatu] bractwa słodowników w kościele par. w O. połowę czynszu [rocznego] 3 grz. (tj. 1 1/2 grz.), ciążącego na jego młynie, a poprzednio na wójtostwie obornickim; czynsz ten wykupiony został wg ugody, którą w 1432 zawarła uczc. Małg. Nazina [= Mazena] z O. z Wierzbiętą i jego ż. Anną wójtami w O. [→ wyżej: 1443], a ugoda ta dotyczyła 3 grz.; w zamian Andrzej Maślanka zobowiązuje się płacić 1 1/2 grz. czynszu rocznego [oprócz ciążącego na nim czynszu 1 1/2 grz. z drugiej połowy tejże sumy] (LBP 236-238; AE III 176); 1507 tenże Jan altarysta ołtarza w kościele par. w O. patronatu [bractwa] słodowników; altaria uposażona jest w 2 grz. czynszu rocznego, zapisanego na folw. zw. → Kotowski (w posiadaniu Feliksa z Gaju tenut. obornickiego) pod O.; czynsz ten altarysta obniża do 1 grz. na okres 5 lat; altarysta otrzyma od tenut. obornickiego na Ś. Marcina beczkę dobrego piwa obornickiego (ACC 84, 58v-59).

1508 opatrzny Mik. Szczyrba mieszcz. w O. [w 1. 1492-1518, rajca 1509 i starszy bractwa słodowników 1492] odstępuje altarii w O. 1/2 grz. czynszu rocznego; suma główna 6 grz. zabezpieczona jest na roli i łąkach w Rudkach pod O. (ACC 85, 11v).

1641 altaria Ś. Jana Chrzc w kościele par. w O. patronatu bractwa słodowników (AV 10, 241).

5Bc) Altaria ŚŚ. Andrzeja, Stanisława i Praksedy, ufundowana przez Świętosława mieszcz. obornickiego:

1439 (kop. 1508) Andrzej [Bniński] bp pozn. odnawia erekcję ołtarza ŚŚ. Andrzeja, Stanisława i Praksedy w kościele par. NMP w O.; altarię ufundował opatrzny Świętosław [Kędzierzawy] mieszcz. obornicki [w 1. 1434-39], dając jej 8 1/2 grz. czynszu rocznego, zakupionego z zastrz. pr. wykupu na dobrach [= nieruchomościach] w O., jak to wynika z dok. burm. i rajców z O.; bp przyznaje Świętosławowi i jego potomkom pr. patronatu oraz mianuje pierwszym altarysta Andrzeja kapłana z O., prezentowanego przez Świętosława; bp określa obowiązki altarysty, który ma odprawiać 3 msze w tygodniu (LBP 231-232; Wp. 5 nr 635; Dzieje 52, pomyłkowo pod 1339).

5Bd) Altaria ŚŚ. Marii Magdaleny, 10000 Męczenników, 11000 Dziewic i Ś. Barbary³¹Altaria wspomn. w 1449 jest najpewniej identyczna z altarią wymienianą w l. 1500-10, patronatu Tomasza rzeźnika i jego żony, potem patronatu władz miejskich:

1449 (kop. 1597) Andrzej [Bniński] bp pozn. potwierdza fundację i eryguje ołtarz ŚŚ. Marii Magdaleny, 10000 Męczenników, 11000 Dziewic i Ś. Barbary w kościele par. w O.; altarię uposażył Tomasz rzeźnik [mieszcz. w O. 1431-49] z ż. Dorotą c. Janusza szewca z O. sumą 4 grz. czynszu rocznego, zapisanego na 2 jatkach rzeźnickich w O. (położonych między jatkami Mirosława i Jerzego) oraz na trzeciej jatce narożnej, obok jatki na Rynku Małg. Mazena [wd. po Michale mieszcz. w O.]; fundatorzy zachowują sobie dożywotnio 2 grz. rocznego dochodu; bp określa obowiązki altarystów, którzy mają odprawiać 2 msze tygodniowo; bp przyznaje pr. patronatu fundatorom i ich spadkobiercom (ACC 131, 1597; BJ 8057 IV 263).

1500 Jan Karul [z Szamotuł] mieszcz. w O. [w 1. 1500-15] zobowiązuje się zapłacić 3 wiard. zaległego czynszu Janowi Fronie (Frona) altaryście [tegoż? ołtarza] w O. (ACC 79, 22); 1510 Mik. Korepta altarysta ołtarza ŚŚ. Marii Magdaleny, 11000 Dziewic, 10000 Męczenników i Ś. Sebastiana, patronatu władz miejskich, otrzymuje czynsz [roczny] z 3 jatek w O.: z jatki w kierunku podwójtostwa i z 2 jatek od niedawna opust., położonych z tyłu w kierunku sprzedawców chleba oraz 1/2 grz. z domu Jana Karula na końcu ul. Sukienniczej (idąc do mł. wodnego), 1 wiard. z domu Mik. Poznańskiego [burm O. 1509] na Rynku, 1/2 grz. z parceli (area) zw. wójtowską i 1 zł węg. z parceli Przechna zw. Zawarta, lecz od niedawna opustoszałych (LBP 212).

5Be) Altaria ŚŚ. Trójcy, Andrzeja, Jana, Katarzyny, Doroty i Barbary, patronatu mieszczan obornickich:

1478 (kop. 1508) Andrzej [Bniński] bp pozn. eryguje ołtarz ŚŚ. Trójcy, Andrzeja, Jana, Katarzyny, Doroty i Barbary w kościele par. w O.; altaria uposażona jest przez uczc. Katarzynę ż. opatrznego Marcina Panka i Jana łaziebnego z O. sumą 6 1/2 grz. czynszu rocznego, zakupionego z zastrz. pr. wykupu [na nieruchomościach w O., → niżej] (wg okazanego dok. burm. i rajców O.); bp określa obowiązki altarysty, który ma odprawiać 2 msze w tygodniu i wyznacza na altarystę Andrzeja Kucza (Kvcz) kapłana z O., którego prezentują fundatorzy altarii; pr. patronatu altarii nal. do fundatorów i ich następców (LBP 238-240).

1510 Piotr Kucz (Cucz) [krewny? Andrzeja Kucza, → wyżej] altarysta ołtarza w O. patronatu Jana Mleczki mieszcz. w O.; uposażenie altarii: 3 grz. z wójtostwa [obornickiego zapisane] na ratuszu w O., z łaźni miejskiej [miejsce na wpisanie kilku słów, najpewniej sumy], 1 grz. na król. Wielkim Młynie [Obornickim] i 1 wiard. na ogrodzie (ortus) Marcina Kędzierzawego na przedm. Ś. Trójcy (LBP 212-213).

5Bf) Altaria Ś. Trójcy i Ś. Krzyża, patronatu wójtów obornickich?:

1482 Szkudła [tj. Mikołaj ze Szkudły wikariusz generalny i oficjał pozn.] zatwierdza sprzedaż 1/2 grz. czynszu rocznego z Chowanówka dla altarii Ś. Trójcy i Ś. Krzyża w kościele par. w O. [w 1487 posiadaczem całej wsi Chowanówko był wójt obornicki Ludgerz, s. Wierzbięty Tuczępskiego] (LBP s. 240, 282).

5Bg) Altaria NMP, ŚŚ. Małgorzaty, Katarzyny, Barbary i Wawrzyńca, patronatu altarysty Wawrz. Kulki:

1484-1511 Wawrz. Kulka bakałarz nauk wyzwolonych, altarysta w O. [altarysta 1497 i 1509 oraz pleb. w → Ludomach 1507-11]: 1484 temuż i jego matce Katarzynie zw. Zuzelowa mieszczce z O. zapisuje z zastrz. pr. wykupu Jadwiga wd. po Wojc. Bielawskim z s. Janem 3 grz. czynszu rocznego na Tworkowie za 30 grz. (PG 10, 7); 1485 temuż i jego matce uczc. Kat. Kulczynie (Culczyna) wdowie sprzedaje Stan. Budziszewski 5 grz. [czynszu rocznego] na 1/2 Budziszewa za 60 grz. szer. półgr (AE III 103v-104); 1485 Janowi [może winno być: Wawrzyńcowi?] Kulce bakałarzowi nauk wyzwolonych zapisuje Stan. Budziszewski 12 zł węg. czynszu rocznego na Gorzuchowie (PG 10, 33; w AV 10, 241v: 1485 na Gorzuchowie ciąży 12 zł węg. czynszu na uposażenie altarysty czyli kapłana kaplicy NMP w kościele par. w O.); 1492 temuż Wawrzyńcowi zapisuje z zastrz. pr. wykupu Katarzyna dz. w Chowanowie [c. Mik. Nowodworskiego wójta w O. 1443-45] ż. Jana Jankowskiego [z Jankowie k. Buku] 3 grz. czynszu rocznego za 30 grz. na Chowanówku i na 4 ł. w Chowanowie; czynsz ten zakupiła matka altarysty uczc. Kat. Korabiewa (PG 10, 172v); 1507 tenże w sporze ze szl. Stan. Redeckim [wójtem w O. 1508-13] (AC 2 nr 1616); 1509 temuż (altaryście w Ludomach) władze m. O. zapisują 1 1/2 grz. czynszu rocznego od sumy głównej 10 grz. na dochodach m. O. (ACC 86, 90v); 1510 tenże altarysta i kolator altarii NMP, ŚŚ. Małgorzaty, Katarzyny, Barbary i Wawrzyńca w O. otrzymuje 5 1/2 grz. [czynszu rocznego], tj. 3 grz. z Rożnowa [k. O.] i 2 kopy [gr] z 1/2 Budziszewa (LBP 212); 1511 tenże pleb. w → Ludomach i altarysta w O. w sporze z Janem Gorzewskim (ACC 88, 13v).

5Bh) Altaria NMP, Trzech Króli, ŚŚ. Mikołaja i Klemensa:

1525 uczc. Małg. Krzywdzina [mieszczka 1515-25] z O. rezygnuje, m. in. w obecności altarysty [zapewne tegoż ołtarza] Marcina Makosza (Makosch) [najpewniej tenże Marcin Machosi mansjonarz w kościele par. 1517, → p. 5H], z pr. patronatu altarii NMP, Trzech Króli, ŚŚ. Mikołaja i Klemensa w kościele par. NMP w O., położonej k. drzwi wieży³²W kościele par. zachowała się kwadratowa wieża z portalem z XV/XVI w. (KZSz. V z. 15 s. 11); oficjał pozn. przyjmuje rezygnację (ACC 100, 70).

5Bi) Altaria niezidentyfikowana [w kościele par.?]: 1470 Wojc. Kąsinowski zapisuje altaryście nowego ołtarza w O. 2 kopy [gr] czynszu rocznego na 1/2 Kąsinowa, altarystę prezentuje Jakub Gorzewski [wójt w O. 1452] (PG 8, 64).

5C. Klasztor Franciszkanów i kościół konwentualny Ś. Macieja w O.³³Początki kl. franciszkanów w O. nie zostaną tu wyjaśnione ze względu na niedostępność kilku podstawowych źródeł, tj. kronik J. Biernackiego, Marka z Lizbony i L. Waddinga. Cytuję za K. Kantakiem informacje dot. tego klasztoru z 1. 1279, 1341, 1379 i 1400, a podawane we wspomn. kronikach [w 1768 wybudowano, w miejsce drewnianych? zabudowań, murowany kościół i klasztor; w 1778 w klasztorze było 9 zakonników; zabudowania klasztorne w 1821 przejęła gmina protestancka i wówczas odkryto na placu przy klasztorze stary cmentarz: AV 31, 464; KZSz. V z. 15 s. 12; SzPozn. 255; Kronika s. 9-10, 14].

1279³⁴Kantak Franciszkanie 32-33, wyliczając domy franciszkańskie założone w Wlkp., podaje dwukrotnie 1259 jako datę założenia konwentu franciszkańskiego w Bernassia (data ta powtarzana jest w literaturze, por. Now. 2, 764). Jest to najpewniej zwykła pomyłka. Autor nie przytaczając źródła, podaje jedynie, że wydarzenie to odnotowano po raz drugi pod 1292. To stwierdzenie nasuwa domysł, że K. Kantak powołuje się na kronikę J. Biernackiego, bo tylko on dwukrotnie wzmiankował pod różnymi datami o założeniu w O. konwentu: po raz pierwszy pod 1279 (a nie 1259) w Bernassia i pod 1292 w O. Por. też niżej, przyp. 35 założenie konwentu w Bernassia³⁵Dzieło J. Biernackiego o historii zakonu franciszkańskiego w Polsce i w krajach sąsiednich powstało głównie w oparciu o sprowadzoną do Krakowa kopię kroniki lektora morawskiego J. Fürstenhaina z 1503. W in. znanych kopiach nie zachowanej obecnie kroniki Fürstenhaina nie ma informacji o konwencie w Bernassia (kronika J. Impekhovena z XVII i B. Makowskiego z XVIII w.). Biernacki m. in. wylicza daty zakładania konwentów w Polsce. Niektóre są wiarygodne (Kalisz 1257, Gniezno 1270, Sandomierz 1242), in. nie sposób zweryfikować. Wg Kantaka Początki 23, wymieniona przez Biernackiego pod 1279 zagadkowa Bernassia w Wielkopolsce może być zepsutą nazwą O. Ponieważ Biernacki pod 1292 odnotował założenie konwentu w O., pierwsza informacja jest albo zwykłą pomyłką, albo też konwent w O. zakładano dwukrotnie. Badacze zgodni są, że klasztory franciszkańskie w Wlkp., w tym i w O., powstawały z fundacji ks. Bolesława Pob. i jego ż. Jolenty (Kalisz 1257, a w ciągu najbliższych kilkunastu lat w Gnieźnie, Śremie i w Pyzdrach). Por. Kantak Franciszkanie 34; Dzieje Wielkopolski, t. 1, Poznań 1969, s. 338 (l. 1252-72); J. Krzyżaniakowa, Rola kulturalna Piastów w Wielkopolsce, w: Piastowie w dziejach Polski, Wrocław 1975, s. 190 (r. 1272); SzPozn. 255 (r. 1292); ŁOp. 1, 287 (r. 1299), Warschauer 166 (r. 1299). Natomiast E. Callier, Powiat obornicki w XVI wieku, w: Szkice historyczno-geograficzne, Poznań 1886, s. 24, uważa wiadomość o założeniu kl. w O. w 1292 za co najmniej wątpliwą przez ks. Bolesława Pob. (J. Biernacki, Speculum Minorum, Kraków 1688, s. 234; cyt. za: Kantak Początki 22).

1292 29 IX Teodoryk [prowincjał franciszkanów prowincji pol.-czeskiej] odprawił kapitułę w Bytomiu, gdzie przyjęto [do wspólnoty] dom w O. (J. Biernacki, op. cit., s. 241; cyt. za: Kantak Początki 22; J. L. Impekhoven, Chronologia conventus ad sanctos Joannes Brunae Ordinis Minorum Sancti Francisci conventualium collecta anno 1658, w: Zakony franciszkańskie w Polsce, t. 1, cz. 3: Franciszkanie w Polsce średniowiecznej, Kraków 1989, s. 440; Chronica Ordinis FF Minorum Conventualium s Francisci, provinciae Poloniae authore fr. Joanne Furstenhaino... datum Brunae 1503, tamże, s. 453 [jest to kopia kroniki J. Fürstenhaina pióra B. Makowskiego z 1764, przedrukowana wg wydania Kantaka Franciszkanie 412-426]; por. też Cronicon Boemicum [z ok. 1361], w: Franciszkanie w Polsce, 1.1, cz. 3, s. 371).

1341, 1379 kl. w O. (E. Callier, Powiat obornicki w XVI wieku, w: Szkice historyczno-geograficzne, Poznań 1886, s. 24. Autor cyt. kronikę, do której nie udało mi się dotrzeć: Marek z Lizbony, Kronika braci mniejszych, przeł. Bonawentura z Poznania, Kraków 1610).

1400 kl. w O. w kustodii gnieźn. (L. Wadding, Annales ordinis minorum, wyd. 2, t. 4, Roma 1731, s. 390-391; cyt. za: Kantak Franciszkanie 129).

1405 Bartłomiej gwardian w O. pozwany przez Mac. Brzoskę (Broszka) pleb. z Ludom o zabrana dzies. snop. z folw. w → Krężołach; gwardian dowodzi, że wspomn. zboże otrzymał jako jałmużnę (ACC 1 k. 91, 94v; Now. 2, 764 przyp. 49 oraz SzPozn. 255 – mylnie pod 1404).

1424 gwardian i konwent [kl.] reguły S. Franciszka w O. oraz brat Ni[colaus] z O. pozywają Wojc. Ogniwo szewca z O. i jego żonę o 6 grz., które wspomn. Ni[colausl dał Wojciechowi do wiernych rąk (ACC 7, 163v).

1426 witrycy kościoła konwentualnego (ecclesia conventualis) Ś. Macieja w O. pozywają Katarzynę wd. po Macieju szewcu w O. o 2 grz., które Maciej zapisał w testamencie [kościołowi]; Katarzyna zobowiązuje się zapłacić w wyznaczonym terminie (ACC 9, 75).

1442 Michał gwardian z O. kwituje odbiór od Wierzbięty dz. Jasienia [wójt w O. 1430-48] 1 1/2 grz. szer. gr (ACC 25, 97v).

1445 Bartłomiej gwardian z O. podejrzany o to, że w karczmach [w O.?] marnotrawi majątek klasztoru; gwardian uważa te zarzuty za obraźliwe i krzywdzące (ACC 28, 34).

1452-53 Świętosław gwardian z O. (AAG, ACons. A 33, 8): 1452 tenże żąda żółtej szaty, którą Dorota Szamotulska z O. legowała kościołowi, a Agnieszka Oborczyczna z Szamotuł zatrzymała (ACC 33, 213).

1458 Stanisław gwardian klasztoru w O. (ACC 38, 200v).

1461 witrycy [kościoła par.] NMP w O. mają płacić z polecenia oficjała pozn. gwardianowi i witrykom [kościoła] Ś. Macieja co roku 1 1/2 grz., aż do spłacenia 7 grz. (ACC 41, 52v); 1462 gwardian z O. toczy spór z Wojciechem z Orzeszkowa pleb. w O. o pr. do pochówku parafian z O.; oficjał pozn. zobowiązuje gwardiana do oddawania plebanowi części opłat (portio canonica; ACC 42, 43); 1464 gwardian i konwent w O. pozwani [o co?] przez Piotra przeora i konwent [kl. dominikanów] we Wronkach (ACC 43 k. 125, 127).

1491 brat Bartłomiej [z kl.] S. Franciszka w sporze z uczc. Elżbietą z O. (ACC 68, 64v); 1504-14 [tenże?] Bartłomiej gwardian w O. (Now. 2, 764 przyp. 49); 1514 [temuż?] gwardianowi z O. zapisuje w testamencie Jan syn Filipa altarysta we Wschowie różne książki (AC 2 nr 1685).

1493 Stanisław gwardian wraz z konwentem Ś. Franciszka z O. w sporze z opatrznym Michałem z O., który domaga się przedstawienia dok. dotyczącego czynszu [rocznego] 1 wiard. z parceli (area) Jana Rzythka; gwardian dowodzi, że dok. spłonął, ale może udowodnić pr. [klasztoru] do tego czynszu, co oficjał nakazuje (ACC 70, 57).

1516 Piotr gwardian i konwent obornicki w sporze z Janem medykiem o koszty leczenia zm. gwardiana [?] (ACC 92, 148v).

5D. Synagoga³⁶Wg Z. Chodyły (Dzieje 66) synagoga mieściła się najpewniej przy ul. Żydowskiej (obecnie Czarnkowska) w O.: a. 1564 (Kronika 9; Dzieje s. 66, 75).

5E. Kościół szpitalny Ś. Ducha za (ante, extra) miastem [na lewym brzegu rz. Warty], na przedm. O. [tj. na przedm. Ś. Ducha], na przedm. [O.] czyli w Starej Wsi, przy moście [na rz. Warcie, łączącym miasto z drogami do Szamotuł i Poznania], patronatu wójtów obornickich [kościół Ś. Ducha występuje jako parafialny w ciągu XV w. → niżej: 1436 n.; w XVI w. par. Ś. Ducha obejmowała: w 1508 i 1510 Gołaszyn oraz Gołębowo (ASK I 3, 14; ŹD 23-24), w 1510 także → Nową Wieś pod O. (LBP 27), w 1563 Starą Wieś (ASK I 5, 228v); w 1747, z powodu zniszczenia przez powodzie kościoła Ś. Ducha w O., wybudowano pod tym samym wezwaniem nową kaplicę w Bogdanowie: Now. 2, 657-658; SzPozn. 256; ŁOp. 1, 286].

1356 Maciej wójt w O. uposaża fundowany przez siebie kościół (ecclesia) Ś. Ducha pod O. → Oborniki – wójtostwo.

1403 most [na rz. Warcie], którym idzie się [z O.] do kościoła Ś. Ducha (Wp. 5 nr 32).

1418 kościół Ś. Ducha na przedm. O. (Now. 2, 658; cytowanego aktu nie odnaleziono).

1419-23 Paweł prep. kościoła (ecclesia) Ś. Ducha pod O. w sporze z Pełką [syn Włościbora z Grabowej, w Radomskiem?] kantorem pozn.: 1419-20 [przedmiot sporu nie został podany] (ACC 4 k. 18v, 22, 81), 1420 [cd. tego sporu?] o dzies. z 4 ł. wójtowskich w Uścikowie pod m. O.; oficjał pozn. przysądza sporną dzies., która od lat nal. do prepozytury (praepositura) Ś. Ducha pod O. i do jej plebanów (rectores), Pawłowi obecnemu prepozytowi (viccarius ecclesiae seu praepositus) i kościołowi (ecclesia) Ś. Ducha (Wp. 8 nr 878); 1423 tenże pozywa Marcina Żelasko z → Nowej Wsi (ACC 6, 42, dawniej k. 52); 1423 tenże w sporze [o co?] z Janem (laicus) z Żukowa (ACC 6, 95v).

1426-29 Michał Papuga prep. Ś. Ducha pod O. (ACC 10, 190; SzPozn. 256): 1426 tenże wydzierżawia Stanisławowi kapłanowi z O. dochody swego kościoła na 1 rok za 9 grz. 1 wiard. (ACC 9, 202); 1429 tenże śwd. (Wp. 9 nr 1214).

1428 oficjał pozn. unieważnia przywilej odpustowy kościoła Ś. Ducha pod O., nie posiadający pieczęci, a przedstawiony do oblatowania przez opatrznego Jerzego witryka tegoż kościoła (ACC 11, 111).

[1428-37] Stan. Ciołek bp pozn. wystawia dla tego kościoła nowy lub dodatkowy przywilej erekcyjny, czy raczej uzupełniającej dotacji (Now. 2, 658, przyp. 40; cytowanego aktu nie odnaleziono).

1431 Wojciech kapelan szpitala [Ś. Ducha?, Ś. Trójcy] pod O. → p. 5F.

1435-52 Andrzej prep. Ś. Ducha pod O. (AAG, ACons. A 27 k. 58a, 93, 121; AAG, ACons. A 28 k. 56, 60v, 63, 67, 69v, 85v; ACC 28, 121; AE I 109): 1435 tenże w sporze z Małgorzatą (mulier) z Szamotuł, która domaga się od Andrzeja 3 zł, zapisanych jej w testamencie przez Jana (laicus) z Szamotuł (ACC 19, 73); 1436 (kop. 1582) Wierzbięta wójt dziedz. w O. nadaje kościołowi (capella, ecclesia) Ś. Ducha pod O. i jej pleb. Andrzejowi (rector parochialis capellae) 3 role: daje rolę leżącą na prawo od drogi [z O.] do Gołaszyna i zezwala Andrzejowi na wybudowanie tu zagród; daje też in. rolę położoną k. Starej Wsi (na prawo od drogi [z O.] do Gołaszyna) oraz rolę uprawną między rolami szpitalnymi a rolami Jana Otarskiego [Ocharskiego?] (Otharski) i innych (Wp. 10 nr 1410); 1452 tenże oświadcza, że kiedy procesował się o rolę Straszewo [zapewne jedna z ról wspomn. w 1436, → wyżej], która to rola nal. do kościoła (ecclesia) Ś. Ducha, pożyczał pieniądze u różnych osób; prep. zobowiązuje się zwrócić w ciągu 3 lat Szymonowi klerykowi z O. 4 grz. (ACC 33, 179).

1453 proces o pr. patronatu [kościoła] Ś. Ducha przy moście: [wójtowie oborniccy] Anna ż. Jakuba Gorzewskiego i Ludgerz [jej syn z pierwszego małżeństwa z Wierzbiętą Tuczępskim] w sporze z panną Barbarą [siostrą Ludgerza] dziedziczką wójtostwa obornickiego, która prezentuje Stanisława z Witkowic (ACC 34, 93); 1454 w sprawie sporu o pr. patronatu kościoła Ś. Ducha pod O. przedstawiono 3 dokumenty dot. tego kościoła: dok. darowizny wójta (scultetus) Macieja [→ wyżej: 1356], dok. Sędziwoja z Ostroroga [może dok. wydany przez star. gen. wlkp. w sprawie nadania Macieja?] i akt ugody zawartej przez Annę ż. Jakuba Gorzewskiego wójtami [w O.] z Mik. Sadowskim dz. Chowanówka [wójtem w O. 1443-45], ojcem Katarzyny (ACC 35, 23).

1456 kościół Ś. Ducha na przedm. O. (Now. 2, 658 przyp. 46; cytowanego aktu nie odnaleziono).

1459?-60, 1462-70? Wojciech z Orzeszkowa [k. Sierakowa], Orzeszkowski, prep. [kościoła] Ś. Ducha pod O., pleb. w Chojnicy i altarysta w kat. pozn. 1472-89, kan. w koleg. Ś. Marii Magdaleny w Poznaniu (Now. 1 s. 414, 417): 1459 tenże pleb. [tegoż? kościoła] w O. (SzPozn. 254); 1460 tenże (prep. Ś. Ducha) zawiera ugodę z Ludgerzem wójtem z O. w sprawie dzies. z 4 ł. wójtowskich w O. [tj. z 4 ł. w jednej ze wsi wójtowskich, → wyżej: 1356]; wójtowie oborniccy mają płacić prepozytowi [tytułem dzies.] po 9 gr z ł. (ACC 40, 88); 1462 tenże (pleb. w O.) [tegoż kościoła czy kościoła par. NMP?] w sporze z gwardianem franciszkanów w O. → p. 5C; 1467-70 tenże (pleb. kościoła par. w O.) z braćmi Jakubem i Maciejem dziedzice Zielątkowa [k. O.] i → Orzeszkowa (PG 6, 246; PG 8 k. 16v, 67v).

1467 Barłomiej syn Jakuba z Kościana, prep. [kościoła] Ś. Ducha w O.: 1467 tenże w sporze ze szl. Ludgerzem wójtem w O., który oskarża Bartłomieja o zranienie jego i sługi Jana (ACC 46, 226v); 1483 tenże wspomn. jako zm. → niżej.

1483 proces o pr. patronatu kościoła Ś. Ducha pod O.: Ludgerz wójt w O. i kolator tego kościoła prezentuje, po śmierci ostatniego prep. Bartłomieja z Kościana, Piotra Chełmskiego altarystę w kat. pozn.; Andrzej [Skóra] z Gaju tenut. w O. stwierdza, że pr. patronatu tego kościoła nal. do króla Kazimierza (ACC 61, 46); 1487 król Kazimierz oświadcza, że pr. patronatu kościoła par. Ś. Ducha na przedm. [O.] czyli (alias) w Starej Wsi nal. do wójta obornickiego → Oborniki – wójtostwo.

1492 śwd. Jan Latalski pleb. w Bogdanowie [bp pozn. 1525, krak. 1536, abp gnieźn. 1537: WSB 407-408; PSB 16, 562-563] (AE III 177; wg Now. 2, 379, był zapewne pleb. kościoła Ś. Ducha, mającym w Bogdanowie 2 ł. roli jako uposażenie; por. wyżej: 1356).

1510 do uposażenia prep. Ś. Ducha należą 2 ł. w Nowej Wsi pod O. (LBP 77); 1510 prepozytura pod O. w dek. O. (LBP 90).

1511-27 Jakub Izdbieński [z → Izdebna, pow. pozn.] prep. Ś. Ducha pod O. (ACC 90, 145v; Now. 2, 97): 1511 tenże w sporze [o co?] z bractwem rybaków (fraternitas piscatorum) z O. (ACC 88, 15); 1512 tenże oraz Andrzej Magdolan i Paweł starsi [bractwa] rybaków (piscatores seniores) za m. O. zawierają ugodę; rybacy zobowiązują się dać prepozytowi 1 kopę [gr] w przyszłym roku na Ś. Marcina (ACC 88, 321v); 1518 tenże pleb. w O. (PG 15, 214v); 1525 tenże prep. Ś. Ducha k. O. [→ Izdebno] (PG 16, 78); 1527 tenże (prep. w Starej Wsi) pozwany o konia przez zagrodnika ze Starej Wsi, poddanego Benedykta Zajączkowskiego [wójta obornickiego] (ACC 102, 104v); 1539 tenże wspomn. jako zm. prep. [kościoła] Ś. Ducha pod O. (ACC 113, 17v).

1532 szpital [Ś. Ducha] w O. → p. 5F.

1539 Jakub Zajączkowski prezentowany, po śmierci Jakuba Izdbieńskiego, przez brata Jana Zajączkowskiego wójta w O. na pleb. kościoła w Starej Wsi pod O. (ACC 113, 33v).

1543 Andrzej prep. kościoła par. Ś. Ducha pod O. w sporze z Winc. Gołaskim (AE VIII 301).

5F. Kościół szpitalny Ś. Trójcy za miastem [na przedm. Ś. Trójcy, zw. też przedm. Łukowskim], patronatu władz miejskich, z altarią patronatu bractwa rzeźników [kościół ten obecnie nie istnieje, rozebrany został w 1825: ŁOp. 1, 286; SzPozn. 256].

1429-32 Jan prep. szpitala Ś. Trójcy w O. (BulPol. 4 nr 2312, w indeksie zident. mylnie z Obrą): 1432 tenże w sporze ze szl. Janem Starskim [brat Wojtka Starskiego wójta w O. 1409-17] o 1 1/2 grz. czynszu (AC 2 nr 1036).

1429 Wojc. Ogniwo [szewc] z O. darowuje na budowę (pro fabrica) kościoła szpitalnego (ecclesia hospitalis) Ś. Trójcy w O. 2 kopy monety obiegowej (ACC 12, 141v).

1429 (wzm. 1482) Świętosław [sołtys w Przebędowie k. Murowanej Gośliny] z ż. Jadwigą zapisują witrykom i kościołowi Ś. Trójcy pod (ante) O. 1/2 grz. czynszu rocznego na sołectwie w Przebędowie od sumy głównej 6 grz. (ACC 60, 39).

1431 (kop. 1441) Wierzbięta Tuczępski wójt dziedz. [1430-48] w O., za zgodą swej ż. Anny dziedziczki wójtostwa w O., sprzedaje z zastrz. pr. wykupu witrykom kościoła szpitalnego Ś. Trójcy za (foris) miastem O. 2 grz. czynszu rocznego za 24 grz. (czynsz zapisany jest na 2 jatkach [rzeźniczych] nal. do wójtostwa w O.); ze względu na ubóstwo szpitala Wierzbięta obniża cenę sprzedaży o 4 grz., otrzymując od witryków 20 grz., tj. 16 grz. szer. gr i 4 grz. monety obiegowej (Wp. 9 nr 1261, 1269; ACC 15, 55v).

1431 Stanisław młynarz z Bogdanki mieszcz. pozn. przekazuje szkatułkę (cistula) zm. Wojciecha kapelana (capellanus) szpitala [Ś. Trójcy?, Ś. Ducha?] pod O. na ręce Wierzbięty Tuczępskiego wójta obornickiego oraz Mik. Gracza burm. i Bartosza [s.] Urbana rajcy O., która to szkatuła zawiera 5 grz. szer. gr i 4 srebrne łyżki, zapisane w testamencie przez wspomn. Wojciecha ubogim z tego szpitala (SBP s. 196 nr 545).

1433 (kop. 1441) władze miasta O. poświadczają, że opatrzny Piotr Liczko (Lyczko, Liczko) mieszcz. w O. sprzedał z zastrz. pr. wykupu ubogim ze szpitala Ś. Trójcy pod m. O. 9 gr czynszu rocznego za 9 sk., zapisanego na ogrodzie (ortus) w Starej Wsi (Wp. 9 nr 1321).

1444 Costinal [?] dz. w Przebędowie zobowiązuje się płacić Januszowi prep. [kościoła] Ś. Trójcy pod O. 1/2 grz. czynszu rocznego zapisanego na wsi Przebędowo [→ wyżej: 1429] (ACC 27, 139).

1469 kościół Ś. Trójcy na przedm. O. (Now. 2, 658 przyp. 47; cytowanego aktu nie odnaleziono).

1472 Andrzej Skóra z Gaju [tenut. obornicki] z ż. Barbarą sprzedają z zastrz. pr. wykupu szpitalowi Ś. Trójcy³⁷W haśle → Kiączyn pomyłkowo napisano o kościele Ś. Ducha, zamiast Ś. Trójcy w O. 2 grz. szer. półgr czynszu rocznego na 1/2 Kiączyna za 24 grz. (ACC 53, 116v).

1482 Jan Przebendowski posesor sołectwa w Przebędowie zobowiązuje się płacić witrykom i kościołowi S. Trójcy pod O. 1/2 grz. czynszu rocznego (aż do chwili jego ewentualnego wykupienia) zgodnie z dok. z 1429 [→ wyżej] (ACC 60, 39).

1485 Maciej prep. S. Trójcy pod O. zawiera ugodę z uczc. Agnieszką wdową i jej s. Maciejem [młynarz z król. Wielkiego Młyna Obornickiego 1513-37], którzy w imieniu swych braci i sióstr młynarzy w Radzimiu zobowiązują się oddać prepozytowi 4 grz. w ratach (ACC 63, 26v).

1509-18 Błażej Karul [z Szamotuł?, → p. 3Aa: 1500-15 Jan Karul] prep. Ś. Trójcy i altarysta [altarii] bractwa rzeźników w O., mansjonarz 1513 i kustosz szamotulski 1527 [→ p. 6Ac]: 1509 tenże pozywa opatrznego Jana Reszkę mieszcz. z O. o 6 grz., które jego zm. żona Małg. Reszczyna (Reschczina) ok. 5 lat temu zapisała w testamencie altaryście [altarii] bractwa rzeźników w O. na jej budowę (pro fabrica); Jan Reszka tłumaczy, że nie był to legat dla altarysty, lecz [pozostawiony] do dyspozycji kolatorów altarii (ACC 86, 111v); 1510 tenże altarysta w O. (LBP 213); 1510 szpital Ś. Trójcy pod O. w dek. O. (LBP 90); 1515 tenże prep. w O. w sporze z Pawłem mieszcz. z O. (ACC 91, 86); 1518 tenże prep. Ś. Ducha [sic] pozywa burm. i rajców z O. o zaległy czynsz (po 1 wiard. rocznie) ciążący na ratuszu [tj. na dochodach miasta] oraz na czynszach i [in.] dochodach miasta; czynsz ten nie był płacony od 9 lat, tj. od chwili jego zapisania (ACC 93, 30).

1517 witrycy szpitala Ś. Trójcy pod O. w sporze z Benedyktem Zajączkowskim wójtem [1494-1530] w O., który ma zapłacić 2 grz. [zaległego] czynszu dla szpitala (ACC 92, 258).

1532 konsens króla Zygmunta [St.] dla Mac. Golęczewskiege na zapisanie dawno erygowanemu (erectio) szpitalowi ubogich w m. O. czyli na jego przedm. Łukowskim k. kościoła Ś. Trójcy lub in. szpitalowi w O. [tj. szpitalowi Ś. Ducha] 6 grz. czynszu rocznego na Golęczewie (MS 4 nr 16464).

1641 do uposażenia kościoła i szpitala Ś. Trójcy patronatu władz miasta nal.: 3 ł. roli, 2 ogrody (horti) k. prepozytury tego kościoła oraz 2 łąki w górze rz. Wełny i powyżej młyna w Rożnowie (AV 10, 241a).

5G. Kościół sukursalny Ś. Krzyża z prepozyturą za miastem [tj. na przedm. Ś. Krzyża], na prawym brzegu rz. Wełny [obecny budynek kaplicy Ś. Krzyża wzniesiono w XVIII w., w ołtarzu głównym krucyfiks z ok. połowy XVI w.: Dubowski 135-136; ŁOp. 1, 286; KZSz. V z. 15 s. 12].

1504 [kościół] Ś. Krzyża za O.; 1510 przedm. Ś. Krzyża → p. 2Cb.

1533 kościół Ś. Krzyża za miastem (Now. 2, 648). 1549 Wojciech lektor (lector missarum) kościoła Ś. Krzyża w O. upomina się u witryków kościoła [par.?] w O. Błażeja Wilczka i Stan. Durniaka o 1 kopę [gr], którą poprzedni witrycy płacili mu za odprawianie mszy (pro lectura missarum); Stan. Dębicki (Dambniczski) pleb. w O. protestuje przeciw temu żądaniu; oficjał pozn. i pleban proponują Wojciechowi przenieść jego altarię z kościoła Ś. Krzyża do kościoła par. (ACC 118, 111v).

5H. Duszpasterstwo.

Bractwo mansjonarzy (fraternitas mansionariorum) przy kościele par.: 1481 → niżej: 1489; 1484 Andrzej [Skóra] z Gaju sędzia pozn. i tenut. obornicki zapisuje z zastrz. pr. wykupu (za zgodą króla) na ufundowanie kolegium mansjonarzy w kościele par. w O. 12 grz. czynszu rocznego od sumy 150 grz. szer. półgr na starostwie obornickim (ACC 62, 2); 1489 kapłanom czyli kapelanom (presbiteris seu capellanis) śpiewającym msze w kościele par. NMP w O. zapisuje Ludgerz z Wyszyn wójt w O. (uzupełniając swój zapis z 1481) 5 grz. czynszu rocznego na całym wójtostwie obornickim od sumy [głównej] 60 grz. (PG 10, 110v; ACC 66, 192v); 1495 szl. Abraham Wojnowski [dz. Pacholewa k. O.] z ż. Małgorzatą zapisuje kapłanom i kapelanom wybieranym przez burm., radę i plebana 5 grz. czynszu rocznego na 1/2 Pacholewa dla śpiewania modlitw mszalnych w kościele NMP w O. [czynsz ten przeniesiono na Pacholewo z wójtostwa obornickiego, → niżej] (PG 7, 73v); 1500 wspomn. Abrahama Pacholewskiego i jego ż. Małgorzatę kwitują burm. oraz Piotr Sikora organista i Jan kapłan śpiewający w kościele par. NMP w O. (w imieniu kapłanów śpiewaków) z sumy [głównej] 60 grz. i czynszu rocznego 5 grz. zapisanych w 1495 [→ wyżej] (ACC 79, 16v); 1500 Mac. Grodzieński [Grudziński] dz. Grodna i Parkowa [osady k. Rogoźna] kaszt. bydg. [1486-1513] z ż. Małgorzatą [z Gołańczy] zapisuje z zastrz. pr. wykupu kapłanom i kapelanom śpiewającym msze w kościele par. NMP w O., wyznaczonym przez burm., rajców i plebana, 5 grz. czynszu rocznego na Grodnej i Parkowie za 60 grz.; czynsz ten wraz z sumą główną przeniesiono z wójtostwa obornickiego na 1/2 Pacholewa [→ wyżej: 1495], a obecnie na wsie Grodno i Parkowo; Grodzieński kwituje Bernarda burm., rajców i wspomn. kapłanów z otrzymanej sumy 60 grz. (ACC 79 k. 16v, 36; PG 12, 122v); 1501 Bieniak [Zajączkowski] wójt [1494-1530] w O. zapisuje z zastrz. pr. wykupu mansjonarzom w kościele NMP w O. 2 kopy [gr] czynszu rocznego od sumy głównej 30 grz. na 4 jatkach rzeźniczych w O. (PG 12, 165v); 1517 Marcin Machosi [najpewniej tenże Marcin Makosz altarysta w O., → p. 5Bh], Mac. Konik i całe bractwo mansjonarzy w O. pozwani przez kleryka Wojciecha z O. (syna Jakuba Kiełba mieszcz. z O.) o jatkę z budynkiem (cum edificio) w O.; bractwo mansjonarzy dokumentuje swe pr. do jatki wyrokiem sądu świeckiego Feliksa [Skóry] Obornickiego³⁸Wzm. tę należy chyba interpretować jako przykład uprawnień sądowych tenutariusza obornickiego w stosunku do ludności podległej mu tenuty. A. Gąsiorowski, Wójt i starosta. Ramię monarsze w polskim mieście średniowiecznym, w: Ars Historica, Poznań 1976, s. 441 i tenże, Urzędnicy zarządu lokalnego w późnośredniowiecznej Wielkopolsce, Poznań 1970, s. 186 n., wykazał, iż starosta gen. wlkp. (będący zarazem tenutariuszem Poznania i Kalisza) stanowił instytucję odwoławczą od wyroków sądów miejskich Poznania i Kalisza. Podobne uprawnienia mieli w swych miastach tenutariusze Gniezna i Konina [tenut. obornickiego 1497-1520]; Wojciech zaś dowodzi, że od 5 lat posiada wraz z ojcem wspomn. jatkę po zm. babce Jadwidze zw. Osidrowa; jatka ta położona jest między jatką Elżbiety Pawełkowej a jatkami szewców (ACC 92, 257v-298).

Bractwo ubogich (iraternitas pauperum) [przy którym kościele?]: 1495 opatrzni Wojc. Kakuliński i Michał starsi (seniores) bractwa ubogich w O. upominają się o zaległy od kilku lat czynsz 1/2 grz. nal. do bractwa z jatki rzeźniczej [w O.] opatrznego Wojc. Warzeski (ACC 72, 97v).

Altarie patronatu cechów³⁹Niektórzy badacze zaliczają cechy rzemieślnicze do bractw religijnych. W historiografii zaczyna jednak przeważać pogląd, że cechy były korporacjami świeckimi, korzystającymi z posług duszpasterskich i kultowych duchowieństwa. Por. I. Czarciński, Bractwa w wielkich miastach państwa krzyżackiego w średniowieczu, Toruń 1993. W p. 5H zamieszczamy odsyłacze do występujących w naszym haśle wzmianek o funkcjach religijnych cechów słodowników i rzeźników:

1443-1641 słodowników (fraternitas braseatorum) przy kościele par. → p. 5Bb; 1509 rzeźników (fraternitas laniorum) przy kościele Ś. Trójcy za miastem → p. 5F.

Kaznodzieja w kościele par. w O.: 1525 Marcin Kopytko → p. 5Ab.

5I. Różni duchowni przebywający w O.

5Ia) Altaryści niezidentyfikowanych altarii: 1464 Mik. Połajewski altarysta w O. (ACC 43, 125v); 1505 Mikołaj z Lwówka altarysta w O. wydzierżawia na 6 lat dochody kościoła par. w Stobnicy [k. Szamotuł] (ACC 80, 142); 1510 altaryści w O.: Wawrz. Szamotulski, Walenty Goślina [może z → Gośliny Kościelnej, gdzie w 1548 występuje pleb. Walenty], Wawrz. Rożnowski [kan. pozn. 1508-12; PSB 32, 1991, s. 474; MHP 243], Stan. Konik [krewny? Mac. Konika mansjonarza w O. 1517, → p. 5H], Piotr [z] O., kapłan (maturista; LBP 212-213); 1516 Maciej altarysta z O. upomina się u Wojc. Redeckiego, opiekuna dzieci zm. Stan. Redeckiego [wójta w O. 1508-13], o 20 grz. zaległego od dwóch i pół roku czynszu, zapisanego na 1/2 wsi Wyszyny i barciach (ACC 92, 17v); 1539 Michał altarysta w O. (ACC 111, 17v).

5Ib) Inni duchowni: 1424 Mik. Romanek, Janusz, Marcin kapłani [z O.?] (świadkowie Piotra Czepy z O. w jego sporze z cc. zm. Mściszka z Ludom: WR 1 nr 1182).

1451 Mik. Sweczar [krewny? Marcina Sweczara starszego i młodszego oraz Jana Swaczara rajców, → p. 4B] kapłan z O. → p. 3Ac; 1454 [tenże?] Mik. Cweczarek kapłan z O. (AC 2 nr 1261).

1451-52 Szymon, 1504 Kasper i 1517 Wojciech klerycy → p. 5Ac.

6A. Osoby pochodzące z O.

6Aa) Mieszczanie pozn. rodem z O.: 1343 Piotr z O. mieszcz. pozn., śwd. (Wp. 2 nr 1229).

1386 Henczlin z O. ławnik pozn. (M. Mika, Studia nad patrycjatem poznańskim w wiekach średnich, Poznań 1937, s. 13).

1403-04 opatrzny Wojtek z O. mieszcz. z Poznania, śwd. (Wp. 7 nr 466, 524).

1405 Strzeczka (Streczka) z O. [mieszczka pozn.⁴⁰Strzeczka była prawdop. mieszczką pozn., bo w 1430 po śmierci uczc. pani Strzeczke (Strzeczcze) z jej legatu władze m. Poznania zapisały wikariuszom kat. pozn. 1 grz. czynszu rocznego (SBP s. 188 nr 528)] otrzymuje od władz m. Poznania dożywotni zapis 6 grz. czynszu rocznego, płaconego kwartalnie po 1 1/2 grz. (SBP s. 56 nr 75).

1431-33 opatrzny Marcin Gedernicht z O. [krewny? Jakuba Gaderniehta studenta 1407, → p. 6Ad]: 1431 temuż rezygnuje Stan. Czampowicz z ż. Katarzyną dom (curia) w Poznaniu, położony przed bramami Wielką i Wodną (SBP s. 250 nr 180); 1433 tenże sprzedaje wikariuszom kat. pozn. 1/2 grz. [czynszu rocznego] za 5 grz. na swym domu i wspomn. dworze w Poznaniu (SBP s. 278 nr 394).

1432 Dorota Cholbyn i jej syn Hans Kolbe z O. sprzedają jatkę rzeźniczą w Poznaniu (SBP s. 272-273 nr 360).

1433 uczc. Katarzyna ż. Jana Sunczka z O. kupuje od Bernarda piekarza (pistor) 1 grz. czynszu z jatki chlebowej w Poznaniu za 10 grz. (SBP s. 279-280 nr 408).

1451-55 Andrzej [z] O. mieszcz. pozn., tkacz: 1451, 1452, 1454, 1455 tenże przysiężnik [czyli starszy cechu tkaczy] (AR nr 488, 513, 608, 640); 1453 temuż ma zapłacić Mik. Czech (Beme) mieszcz. pozn. 5 grz. 18 gr (AR nr 531).

1459 Mac. Roczen z O. młynarz z młyna [którego?] pod Poznaniem (AR nr 824).

1460 Małgorzata z O. mieszczka pozn. (AR nr 856). 1493 Łukasz z O. mieszcz. pozn. kupuje za zgodą króla Jana Olbrachta od Mikołaja z Kutna wdy łęcz. i star. gen. wlkp. dom i parcelę na Rynku w Poznaniu za 960 zł węg. (MS 2 nr 104).

1499 Jakub Bart [z] O. złotnik pozn. jest wykonawcą testamentu zm. Wojc. Czarnego ślusarza z Poznania (AR nr 1732).

1517-44 sław., szl. Błażej z O., Quittemberg (Witembergk etc.), Wedelicjusz, Wedelski, syn Jana Quittemberga burm. w O. [→ p. 3Aa], mieszcz. pozn., farbierz sukna, zw. Ferber i Tinctor (MS 4 nr 11217, 11330; MHP nr 323, 324; Miaskowski 172 n.): 1532 tenże z bratem Feliksem mieszcz. z O. → p. 4Ca.

1536 wyrok król. w sporze Zofii ż. Jana Krzywonosa i Jadwigi ż. Mac. Skałowskiego, cc. zm. Agnieszki Nabrzuchowskiej z O. [→ p. 3Aa: 1499-1515 Jan Nabrzuch] z Janem Kokalewskim o place (aree), ogrody i role na przedm. pozn. za kościołem Ś. Marcina (MS 4 nr 18085).

6Ab) Notariusze publiczni rodem z O.: 1374-79 Jan syn zm. Mik. [Obornickiego?] (Ob[ur]nik, Oburnig) z Poznania: 1374-79 tenże notariusz publiczny (Wp. 6 nr 242, 260 – tu bez olim; tamże, s. 277 przyp. 7 – błędna identyfikacja).

1394 Jan [z] O. notariusz publiczny, pleb. w Lubiniu (DBL nr 123).

1455-67 Piotr [student w Krakowie 1449] syn zm. Marcina z O. otrzymuje admisję na urząd notariusza publicznego: 1455 w diec. pozn. i 1467 (tu bez olim) w diec. gnieźn., 1456 tenże notariusz publiczny w Poznaniu (A. Gąsiorowski, Notariusze publiczni w Wielkopolsce schyłku wieków średnich, Poznań 1993, nr 555).

1472-1509 Jan syn Grzegorza z O. otrzymuje admisję na urząd notariusza publicznego: 1472 w diec. gnieźn. i 1473 w diec. pozn., pleb. w Panience [pow. pyzdr.] 1485-96, pisarz przy bpie pozn. Urielu Górce 1487-95, sekr. kapituły pozn. 1499-1504, prezentowany 1491 i altarysta 1500 w Kościanie, wikariusz wieczysty w kat. pozn., kustosz koleg. NMP w Poznaniu, instygator w konsystorzu pozn., altarysta w O. 1492-1507 [→ p. 5Bb] i w kat. pozn. 1509 (A. Gąsiorowski, Notariusze, nr 195).

1480 – zm. 1507 Stanisław syn Grzegorza z O., brat notariusza Jana [→ wyżej], otrzymuje admisję na urząd notariusza publicznego: 1480 w diec. pozn. i 1485 w diec. gnieźn., notariusz w konsystorzu pozn. 1481, altarysta w kat. pozn. 1503-04, pleb. w Mosinie 1489-1504 oraz u Ś. Małgorzaty na Śródce k. Poznania i u Ś. Barbary na Chwaliszewie (A. Gąsiorowski, Notariusze, nr 608).

1481 Marcin [student w Krakowie 1451] syn Mikołaja z O. otrzymuje admisję na urząd notariusza publicznego w diec. pozn. (A. Gąsiorowski, Notariusze, nr 327).

1506 Jakub Vittemberg, Quittemberg z O. [student w Krakowie 1493], syn Jana burm. w O., notariusz publiczny i notariusz bpa pozn. [in. urzędy kościelne → p. 6Ac] (A nr 187, 188).

6Ac) Duchowni rodem z O., działający poza O.: 1389-1405 Jan z O. kan. pozn. [tenże? Jan notariusz publiczny 1374-79, → p. 6Ab] (BulPol. 3 nr 1053): 1389 tenże wikariusz wieczysty w kat. pozn. i kapelan (capellanus) w kaplicy [koleg. NMP?] (capella) NMP, obok cmentarza tego kościoła oraz pleban w Głuchowie i kościoła par. Ś. Wojciecha za murami m. Poznania, otrzymuje od pap. Bonifacego IX prowizję na beneficjum kanonika w kat. pozn. (BulPol. 3 nr 138).

1404 Mikołaj z O. kleryk diecezji pozn., krewny (nepos) Jana pleb. w Żoniu [k. Margonina, pow. kcyn.] (Wp. 7 nr 535); 1426 [tenże?] Mikołaj z O. wikariusz wieczysty w kat. pozn., śwd. (Wp. 5 nr 426).

1414 magister Marcin z O. [tenże? Marcin syn Wojciecha student w Krakowie 1400] (ACG 4 k. 37v, 44v, 51v): tenże w sporze z wójtem Mac. Soczewką o sołectwo w Biskupinie (Dzieje Poznania i województwa poznańskiego, t. 2, Warszawa 1982, s. 908-909); 1426 [tenże?] Marcin syn Wojciecha [z] O., pleb. w Dusznikach otrzymuje od pap. Marcina V prowizję na beneficjum pleb. w Grzegorzewie w diec. gnieźn. (BulPol. 4 nr 1648).

1423 Filip [prawdop. tenże uczeń w O. 1409, → p. 5Ac] syn Andrzeja z O. otrzymuje od pap. Marcina V prowizję na beneficjum pleb. w Bodzanowie w diec. płockiej (BulPol. 4 nr 1125).

1429-36 Maciej z O. organista w kat. pozn. (Now. 1, 475).

1441 Jan syn Stanisława z O. kapłan z diecezji pozn. otrzymuje dyspensę od kościelnej przeszkody uniemożliwiającej przyjęcie i wykonywanie funkcji kapłańskich (irregularitas; BulPol. 5 nr 1063).

1448-50 Wincenty z O. wikariusz w kat. pozn. (CP 14, 625; Dzieje 52: wikariusz od 1447): 1448 tenże pleb. w Chwaliszewie [prawdop. pleb. kościoła Ś. Mikołaja na Ostrowie Tumskim, → Chwaliszewo, przyp. 5J (CP 14, 638).

1452 Łazarz z O. notariusz, śwd. na dok. oficjała pozn. (CP 5 nr 11).

1454 Andrzej kapłan z O. wydzierżawia od Winc. [Ludomskiego] pleb. w Ludomach dochody kościoła w Ludomach na 3 lata (ACC 35, 17).

1471 Walenty z O. brat konwentualny zakonu Ś. Jana Jerozolimskiego w Poznaniu (PG 8, 92v).

1476-1501 Mik. Kot z O., Białężyński, pleb. w Białężynie, altarysta w kat. pozn. oraz w kolegiatach NMP i Ś. Marii Magdaleny w Poznaniu (ACC 79, 9v; AC 2 nr 1400; CP 4 nr 107; PG 9, 139v; Now. 1 s. 235, 437-438).

Ok. 1480 – zm. a. 5 11555 Jakub z O., Wedelicjusz, Quittemberg, syn burm. w O. Jana Quittemberga z O. [→ p. 3Aa], student w Krakowie 1493 i w Rzymie, notariusz publiczny i notariusz bpa pozn. 1506, dr prawa kanonicznego 1514, kanclerz bpa pozn., pleb. w Gułtowach 1504-07, Winnejgórze 1507-17, Śremie, Radzimiu 1530-55, prezentowany na plebana w Sanoku 1516, prep. koleg. Ś. Marii Magdaleny w Poznaniu 1517 i koleg. w Środzie 1539, kan. kat. pozn. 1536 (PSB 10, 362: WSB 802-803; Miaskowski 172 n.): 1510 [tenże?] Jakub [z] O. altarysta w koleg. Ś. Marii Magdaleny w Poznaniu (LBP 181); 1521 tenże → p. 3Bb; 1530 tenże → p. 4A.

1487 Szymon z O. altarysta ołtarza Ś. Zofii w kat. pozn. (Now. 1, 329); 1487 [tenże?] Szymon z O. wikariusz kat. pozn. (AE III 123v).

1497-1523 Maciej kapłan z O.: 1497 tenże prezentowany i 1498 altarysta altarii patronatu rodziny Hermanów w kościele par. w Kościanie (ACC 74, 137; ACC 75, 17v); 1499-1507 [tenże?] Mac. Janik: 1499 altarysta w Kościanie (ACC 76 k. 29, 32), 1507 pleb. w Wirach i altarysta w Kościanie, prezentowany na pleb. kościoła Ś. Małgorzaty na Śródce k. Poznania (ACC 84, 118v); 1510-19 [tenże?] Maciej z O. altarysta w Kościanie (LBP 190; ACC 94, 163); 1523 [tenże?] Maciej [z O.?] altarysta ołtarza patronatu bractwa altarystów w Kościanie (ACC 98, 142).

1503-17 Mac. Quittemberg z O. [może syn Jana Quittemberga burm. w O., → p. 3Aa; tenże? Maciej syn Jana z O. student 1494] pleb. w Psarskiem, notariusz Tomasza Goczałkowskiego wikariusza generalnego i oficjała pozn., altarysta w kat. pozn. 1507-15 (PG 13, 138v; LBP 178; Now. 1, 449; SŹ 3, 1958, 170; Now. 2, 463 przyp. 70).

1507 Jan z O. wikariusz i altarysta ołtarza ŚŚ. Piotra, Pawła i Doroty w kat. pozn. (Now. 1, 395).

1507 Jan z O. wikariusz i altarysta ołtarza Ś. Tomasza w kat. pozn. (PG 13, 116).

1509-13 Stanisław kapłan z O. jest dzierżawcą dochodów kościoła w → Lechninie (ACC 86, 116v; ACC 87, 165v; ACC 89, 78v).

1509-17 Maciej z O. pleb. w Pniewach (ACC 86, 117; ACC 88 k. 92v, 258v; ACC 89, 72v; Miaskowski 176 przyp. 3).

1510 Maciej [z] O. altarysta w Grodzisku [Wlkp.] (LBP 207).

1510 Piotr kapłan z O. wydzierżawia dochody kościoła w Tarnowie na 3 lata (ACC 87, 24v).

1511 Piotr kapłan z O. wydzierżawia dochody kościoła w Wirach na 1 rok (ACC 88, 55).

1512 Jan z O. niegdyś rektor szkoły w Margoninie [pow. kcyn.] w sporze z pleb. w Margoninie (ACC 88, 183v).

1513 Marcin kleryk (clericus) z O. śpiewał w szkole Ś. Marii Magdaleny w Poznaniu (AC 2 nr 1675).

1513-27 Błażej Karul z O. prep. kościoła Ś. Trójcy pod O. 1509-18: 1513 tenże mansjonarz [w koleg.] w Szamotułach [→ Knyszyn] (PZ 28, 89); 1527 tenże kustosz szamotulski (ACC 102, 108v).

1521 Paweł z O. pleb. w Wierzbnie (Now. 2, 467 przyp. 156).

1521 Piotr kapłan z O. prezentowany przez króla Zygmunta na plebana w Mosinie (MS 4 nr 3864).

1532 Wojciech z O. wydzierżawia dzies. i in. dochody kościoła w → Ludomach na 3 lata (ACC 107, 80).

zm. 1575 Wojciech z O., od 1575 Marcin z O. plebani w Radzimiu (Now. 2, 375).

1588 Maciej z O. pleb. katolicki w Psarskiem (Now. 2, 555).

6Ad) Studenci z O. na studiach w Krakowie w 1. 1400-1532: 1400 Marcin syn Wojciecha [tenże? Marcin pleb. w Dusznikach 1426, → p. 6Ac], 1407 Jakub Gadernieht [krewny? Marcina Gedernichta z O. mieszcz. pozn. 1431-33, → p. 6Aa], 1411 Andrzej syn Filipa [może Filipa burm. O. 1398], 1420 Stanisław syn Piotra, 1427 Jan syn Mikołaja, 1435 Tomasz syn Klemensa [może Klemensa mieszcz. 1420?], 1448 Tomasz syn Macieja, 1449 Piotr [notariusz publiczny 1455-67] syn Marcina, 1451 Marcin [notariusz publiczny 1481] syn Mikołaja, 1466 Wawrzyniec syn Stanisława, 1490 Arnolf syn Jakuba, 1493 Jakub⁴¹→ przyp. 42 [notariusz publiczny i notariusz bpa pozn. 1506] syn Jana [Quittemberga], 1494 Maciej syn Jana [tenże? Mac. Quittemberg duchowny 1503-17, → p. 6Ac], 1501 Błażej [Quittemberg] syn Jana, 1501 Piotr [Quittemberg] syn Jana, dr sztuk i medycyny (ponownie student medycyny w Krakowie 1521: Acta rectoralia almae Universitatis studii Cracoviensis, t. 1, Kraków 1893, s. 590), 1506 Jan syn Marcina, 1518 Jakub syn Macieja⁴²Miaskowski 172 przyp. 2, zwraca uwagę, że dopisana późniejszą ręką przy osobie Jakuba s. Macieja uwaga, iż był on „optimus vir, prepositus parochie Poznaniensis” (AS 2, 191), odnosi się do Jakuba Quittemberga studenta 1493, 1525 Piotr syn Macieja, 1525 Jakub syn Marcina, 1529 Ambroży syn Wojciecha, 1532 Błażej syn Pawła (AS 1 s. 14, 25, 30, 48, 65, 86, 119, 121, 129, 184; AS 2 s. 6, 21, 32, 67, 69, 97, 191, 227, 245, 265).

6Ae) Inne osoby: zm. a. 1452 Witosław z O. brat stryjeczny Mikołaja pleb. babim. 1453-56 (Now. 2, 458 przyp. 221).

1484 Jan Cienkuszek [krewny? Piotra Cienkuszka właśc. parceli na Rynku, → p. 2Bg] uczeń (clericus) z O. pozywa bakałarza Jakuba Pigretę rektora szkoły w Szamotułach, który przemocą sprowadził Jana z kościoła do szkoły i tam bez powodu wychłostał do krwi (ACC 62, 93v).

1501 – zm. 1543 Piotr z O., Qmittemberg, Wittemberg etc., Wedelicjusz, Wedelski, h. Wedel, syn Jana Quittemberga burm. w O. [→ p. 3Aa], student w Krakowie 1501, bakałarz 1504, mistrz nauk wyzwolonych 1512, dr medycyny uniwersytetu [w Bolonii?] 1515 1ub 1516, pleb. w Winnejgórze⁴³Miaskowski 176, zauważa, że tytuł egregius (a nie honorabilis), z którym wystąpił Piotr w 1517, świadczy, że obejmując plebanię w Winnejgórze nie przyjął święceń kapłańskich 1517, potem świecki, jego drugą ż. była Otylia c. Mik. Zeta z → Naramowic mieszczanina krak., rektor uniwersytetu w Krakowie 1525/26, rajca krak. 1526-43, lekarz króla Zygmunta [St.] 1536-43, tłumacz z greki na łacinę 3 rozpraw Hipokratesa (MS 4 nr 15857; Miaskowski 171 n.; PSB 10, 362): 1521 tenże → p. 3Bb.

6B. Wydarzenia.

6Ba) Wydarzenia polityczne: 1383 w czasie zamieszek po śmierci króla Ludwika Domarat [z Iwna, Pierzchną] star. gen. wlkp. i Wierzbięta ze Smogulca przybyli do m. O.; Domarat podejmował z O. zbrojne wypady, pustosząc okolicę między Poznaniem, Bukiem, Wronkami i rz. Wartą (MPH 2, 731-732; DA X 115).

1409 20 VI król Władysław przyjmuje w O. posłów Ulryka von Jungingena wielkiego mistrza krzyżackiego (DH 4, 543).

[I połowa XV w.] szczegółowa trasa 20-dniowego pochodu wojsk krzyżackich w północnej Polsce⁴⁴→ przyp. 25: od okolic Świecia nad Wisłą, przez Bydgoszcz, Służewo, Strzelno, Trzemeszno, Gniezno, Pobiedziska i Poznań do Wronek, stąd 3 mile do O. (gdzie zaplanowano 13 obozowisko i określono na 10 mil odległość między O. a Drzeniem [obecnie Drezdenko]), dalej 4 mile z O. do Rogoźna, potem przez Wągrowiec, Łekno, Żnin i Łabiszyn z powrotem na teren Pomorza (KH 66, 1959, s. 673).

1437 wójt Nowej Marchii pisze do wielkiego mistrza krzyżackiego w sprawie nieudanych rokowań z Polską w Toruniu i w A. (Neumark nr 866; wg wydawców chodzi o O.).

6Bb) Wydarzenia różne: 1299-1428 pobyty w O. książąt i królów: 1299 27 III ks. Władysława Łok. (Wp. 2 nr 808); 1365 27 XII króla Kazimierza (Wp. 3 nr 1554); 1394-1428 króla Władysława: 1394 1 V, 1398 23 IV, 1404 12 i 13 V, 1405 3-4 VI, 1409 20 VI, 1414 5 VI, 1416 15-16 VI, 1420 17-20 VI, 1424 12 VII, 1428 18 VI (A. Gąsiorowski, Itinerarium króla Władysława Jagiełły 1386-1434, Warszawa 1972, s. 102).

1365-49 pobyty w O. starostów gen. wlkp.: 1365 27 XII Wierzbięty z Palowic [k. Raciborza] (Wp. 3 nr 1554); 1370 26 VI Przecława [z Gułtów] (Wp. 3 nr 1637); 1408 6 II Tomka z Węgleszyna (Wp. 7 nr 599); 1423 30 VII Sędziwoja z Ostroroga (Wp. 8 nr 970, 971); 1444 13-14 VII Wojc. Malskiego; 1448 1 i 16 X oraz 1449 3 i 4 X Stan. Ostroroga (A. Gąsiorowski, Urzędnicy zarządu lokalnego w późnośredniowiecznej Wielkopolsce, Poznań 1970, s. 252-254).

1384-1468 pogrzeby w O.: 1384 w O. pochowano żonę Janusza wójta z O. → Oborniki – wójtostwo; 1468 30 III [Jakub] Wygonowski scholastyk [pozn.] otrzymuje od kapituły kat. pozn. 1 grz. za to, że w czasie pogrzebu w O. [Piotra] Skóry [z Gaju tenut. obornickiego] przedstawił zebranym panom świeckim krzywdy Kościoła i napaści, których doznają osoby duchowne od [Piotra Świdwy z Szamotuł] starosty pozn. [= gen. wlkp.] (AC 1 nr 605).

1398-05 wzm. o sądach w O. odbywanych z udziałem króla lub starosty gen. wlkp. (Lek. 2 nr a2112; KP nr 897, 940, 1855, 1907, 2296; Wp. 7 nr 482; WR 1 nr 775; ZSW nr 785).

1418 stren. Mikołaj niegdyś z Dzwonowa w sporze z Mościcem kaszt. pozn. o 60 grz. za owce i bydło, które przygnał przed O., a Mościc zabrał wraz ze żytem (WR 1 nr 1012).

1447 list Konrada von Erlichshausen wielkiego mistrza krzyżackiego do wójta ze Świdwina w sprawie skargi [Piotra Skóry z Gaju] sędziego pozn. [i tenut. obornickiego] oraz władz m. O. dot. napadu, dokonanego na terytorium podległym Zakonowi na ludzi [kupców] z O.; wielki mistrz prosi o sprawdzenie tej wiadomości (Neumark nr 1192).

1448 achtel obornicki [miara piwa używana w → Objezierzu] (PZ 16, 161v); 1507 piwo obornickie → p. 5Bb.

1462 – XVI w. O. wymieniane wśród miast wlkp. ponoszących koszty utrzymania wspólnego kata⁴⁴→ przyp. 25 [stale przebywającego w Poznaniu, a w razie potrzeby obsługującego in. miasta wlkp.] (S. Paternowski, Finanse miasta Poznania w wiekach średnich, Poznań 1937, s. 37).

1485-1510 klęski elementarne: 1485 król Kazimierz zezwala na odbudowę niszczonego [przez powodzie] mostu [na rz. Warcie] → p. 4A; 1485-1503 wzm. o pożarach w O.: 1485 → p. 4A, 1486 → p. 3D, 1493 → p. 5C, 1501 i 1503 → p. 3D; 1510 z powodu powodzi Nowy [= Rudny] Młyn na rz. Wełnie jest opust. (LBP 77).

1495 wykaz dochodów cegielni m. Poznania: O. zapłaciły za 3000 cegieł 2 kopy [gr] 8 gr, za cegły ścienne (pro lateribus muri) 16 sk., za 3000 cegieł sufitowych (pro lateribus testarum) 10 1/2 wiard. (po 3 1/2 wiard. za każde 1000 cegieł) oraz za 1000 cegieł 34 gr (SBP s. 403).

6C. Dokumenty wystawione w O.:

1299 27 III przez ks. Władysława Łok. (Wp. 2 nr 808); 1356 przez Macieja wójta w O. (Wp. 3 nr 1347; LBP 248-249); 1365 27 XII przez króla Kazimierza (Wp. 3 nr 1554); 1370 26 VI przez Przecława [z Gułtów] star. gen. wlkp. i wdę kal. (Wp. 3 nr 1637); 1394-24 przez króla Władysława: 1394 1 V, 1404 12 i 13 V, 1414 5 VI, 1416 16 VI, 1420 19 VI, 1424 12 VII (A. Gąsiorowski, Itinerarium, s. 37, 45, 62, 65, 72 – tamże podane źródła).

1408-23 przez starostów gen. wlkp.: 1408 6 II przez Tomka z Węgleszyna (Wp. 7 nr 599); 1423 30 VII przez Sędziwoja z Ostroroga [współwystawca] (Wp. 8 nr 970, 971).

1415-1574 przez władze m. O.: 1415 15 VIII, 1430 7 IV, 1433 19 IV, 1438 4 VI, 1574 25 VII (Wp. 7 nr 767; Wp. 9 nr 1229, 1321; Wp. 5 nr 619; Cechy m. Oborniki 2).

1428 18 VI przez Andrzeja Ciołka z Żelechowa podkom. sandomierskiego (Zbiór dokumentów małopolskich, cz. 2, Wrocław 1963, nr 400).

1430-36 przez Wierzbiętę Tuczępskiego wójta w O.: 1430 27 III, 1431 11 V i 17 (16?) VIII, 1436 29 IX (Wp. 9 nr 1227, 1261, 1269; Wp. 10 nr 1410).

1448 13 III przez Piotra [Skórę] z Gaju sędziego pozn. [i tenut. obornickiego] (DBL nr 220).

7. Kwerenda dodatkowa do hasła. W haśle zastosowano dodatkowe skróty na oznaczenie częściej cytowanej literatury. Wykaz skrótów:

Chojnacka – K. Chojnacka, Walka o wolny handel i żeglugę na Warcie i Odrze w pierwszej połowie XVI wieku, „Przegląd Zachodni” 8, 1952, t. 1, s. 627-674.

Dubowski – A. Dubowski, Zabytkowe kościoły Wielkopolski, Poznań 1956.

Dzieje – Dzieje Obornik, pod red. Cz. Łuczaka, Poznań 1990.

Kantak Franciszkanie – K. Kanta, Franciszkanie polscy, t. 1: 1237-1517, Kraków 1937.

Kantak Początki – K. Kantak, Początki franciszkanów w Polsce, Gdańsk 1923.

Kronika – [M.] Maćkowiak, Kronika miasta powiatowego Oborniki, Oborniki 1926.

Mączak – A. Mączak, Sukiennictwo wielkopolskie XIV-XVII wiek, Warszawa 1955.

Miaskowski – K. Miaskowski, Piotr Wedeliciusz z Obornik, „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego”, t. 34, 1908, s. 171-212.

Plan 1793 – APP, Odrysy i kopie planów miast wielkopolskich, nr 73 (pruski plan O. z 1793 spłonął w APP w 1945; obecnie Archiwum posiada odrys tego planu, wykonany przez H. Müncha; reprodukcję fotograficzną planu z 1793 opublikował Münch tabl. 43).

Rybarski – R. Rybarski, Handel i polityka handlowa Polski w XVI stuleciu, t. 2, Poznań 1929.

8. Zabytki materialne.

Pieczęć miejska O.: przy niedatowanym dok. (zapewne z początku XIV w.), przy dok. z 1399, przy dok. z 1432 oraz pieczęć datowana na w. XV – przy dok. z 1571 (na wszystkich widnieje herb miasta: orzeł bez korony). Pieczęć miejska datowana na koniec XVI, a używana do końca XVIII w. – wyciśnięta jest na dok. z 1774 i tu po raz pierwszy pojawia się orzeł z koroną na tarczy (M. Gumowski, Najstarsze pieczęcie miast polskich XIII i XIV wieku, Toruń 1960, s. 162 i tabl. 24, nr 309; tenże, Pieczęcie i herby miast wielkopolskich, „Ruch Samorządowy” 5, 1931, s. 226-227; Wp. 9 nr 1289 – pieczęć nr 68: r. 1432). Fragmentarycznie zachowana pieczęć przy dok. władz miejskich z 25 VII 1574 (Cechy m. Oborniki 2).

Domniemane grodzisko wczśr. w O. (nie badane i nie potwierdzone znaleziskami archeologicznymi) miało znajdować się, wg zgodnej opinii badaczy, w południowo-zachodniej cz. miasta, przy ujściu rz. Wełny do Warty (w miejscu zaznaczonym jako Königsberg na planie z 1793). Grodzisko to uważa się za całkowicie zniszczone a. 1880. Por. Hensel 4, 237-246; Fontes 32, 1981, wyd. 1983, szczególnie s. 152 (stanowisko 8 – miejsce po grodzisku i zamku), s. 153-154 (stanowisko 22 – osada średniowieczna na N od kościoła), s. 154 (stanowisko 26 – zabudowa średniowieczna na Rynku [dobrze zachowany układ ulic miasta lokacyjnego]).

Uwaga: K 3 s. 466, 531, wymienia role Zbytki i Bożą Rolę w O., gdy tymczasem chodzi o role w Uścikowie (PG 69, 257).

* W haśle O. zastosowano dodatkowe skróty na oznaczenie częściej cytowanej literatury → p. 7: Wykaz skrótów. Po tym haśle zamieszczamy hasła: Oborniki – dekanat, dystrykt, starostwo, wójtostwo.