1231 or. Obra (Krasoń 167-168 wg or.; Wp. 1 nr 130, 131 z kopii 1646), [1234-38] Odra! (DBL nr 8), 1247 wg relacji z XV w. Odra (DA VII-VIII 60), 1487 Oborzycza! (PG 10, 66), rzeka, lewy dopływ Warty; źródła ma na N od Koźmina k. wsi Stara Obra, a ujście do Warty 1,5 km na W od Skwierzyny.

[Górna O. (ok. 30 km) na terenie pow. pyzdr., środkowy bieg rzeki w pow. kośc., a dolna O. w pow. pozn.]

A. Stosunki hydrograficzne. B. Rzeka O. jako granica polityczna. C. Rzeka O. w rozgraniczeniach dóbr. D. Terytoria i posiadłości nad rzeką O. (w tym pr. do rybołówstwa). E. Młyny na rzece O.

A. Stosunki hydrograficzne. [W tym podrozdziale stosujemy rzeczowy układ zapisek, najczęściej zgodny z kierunkiem biegu rzeki.]

Źródła rzeki: a. 1480 O. ma źródła w lasach wsi Cerekwica¹DA I-II 80, nadał też błędnie rzece → Obrzycy (dopływ Odry) miano Obra i przypisał jej lokalizację źródeł właściwą dla O.: k. wsi Obra [obecnie Stara Obra] powyżej [m.] Koźmina [w pow. pyzdr]. Określenie to jest nawet bardziej poprawne niż przytoczona przy właściwej O. lokalizacja źródeł k. Cerekwicy, która leżała ok. 10 km na W od właściwych źródeł tej rzeki, a ujście do Warty k. m. Skwierzyny (DA I-II 82).

Rozlewiska rzeki O. [Cechą charakterystyczną rz. O. są szerokie na kilka kilometrów rozlewiska, ujęte w czasach nowożytnych w skomplikowaną sieć kanałów.]: 1408 dok. erekcyjny par. w Kopanicy: wsie Kopanica, Kargowa i Chwalim, znajdujące się na kresach diec. [pozn.], położone są pośrodku rz. O. (in medio flumine O.) [= wśród rozlewisk rz. O.]; na rz. O. znajduje się jaz (Wp. 5 nr 139; AC 2 nr 593).

Samica [zapewne główne koryto] rz. O.: 1494 las Osowce nad starą samicą rz. O. na granicy Wycisłowa i Mszczyczyna → p. C; 1358 ostrów (insula) na rz. O. koło Szodrochowa → p. D; 1476 samica rz. O. między Kotuszem a Łękami Małymi → p. C;

Dopływy rzeki O. [w nawiasie skróty: 1.= lewy dopływ, pr. = prawy dopływ]: 1550 [pr.] Wławka k. Jaraczewa [pow. pyzdr.] → p. C; 1447 [ł.] Spławnia k. Krzywinia → p. D; 1421 [pr.] → Kielsnica k. Stankowa pod Krzywiniem → p. E; 1554 [pr.] Samica z jez. Wonieść k. Gryżyny [por. niżej przekaz DA o połączeniu jez. Wonieść z O.] → p. C; 1469 [pr.?] Witna, → Dęba, → Kłodziana i Zarosła k. Zimina i Prochów → p. C.

1565 zamek z przygródkiem w Międzyrzeczu leży w miejscu obronnym, tam gdzie się zbiegają rzeki O. i [jej lewy dopływ] Paklica; folwark zamkowy leży za mostem przez rz. O. [po prawej stronie rz. O. i połączony jest mostem z przygródkiem] (LWK 1, 15-16).

Rzeka O. przepływa przez jeziora i stawy: 1539 staw młyński młyna „Doziemka” w Wycisłowie → p. E;

1527 jez. Radusz [obecnie niezn.] pod kl. w Obrze (PG 16, 170v; Cystersi Obra 51, 252, dawniej Obra B 3, 252); 1425 Jez. Chobienickie → p. D; a. 1480 jez. Błędno k. Zbąszynia (DA I-II 92); 1461 jez. → Chośnica k. Zbąszynia [niezident.] (PG 6, 96); 1256 jez. Synce [niezident., k. Pszczewa?] → p. D.

Rzeka O. ma połączenie z jeziorami: a. 1480 jez. Wonieść ciągnie się [rzekomo] od m. Osieczna do wsi Kurza Góra, gdzie ma połączenie z rz. O. (fluvio O. miscetur; DA 1, 92); 1565 Jez. Żółwińskie, w stwie międz. leży przy rz. O.; ryby mogą do niego wpływać z tej rzeki (LWK 1, 177).

[Niektóre młyny na rz. O. okresowo były nieczynne z powodu braku wody → p. E: 1564 Goworek, 1565 Kościan.]

B. Rzeka O. jako granica polityczna.

1247 książęta Przemysł I i Bolesław Pob. dzielą między siebie Wielkopolskę: m. in. granicę stanowić ma [odcinek] rz. O. [między terytorium zw. Lanka a Przemętem?, → Lanka, Uwaga] (MPHn. 6, 9 – Rocznik kap. gnieźn.; MPHn. 8, 91 – Kronika wlkp.; DA VII-VIII 59-60).

1296 rz. O. od źródeł aż do swojego ujścia do rz. Warty ma stanowić granicę między posiadłościami książąt Władysława Łok. i Henryka ks. głog. (Wp. 2 nr 745).

1319 rzeki O. i → Obrzyca wspomniane w rozgraniczeniu dokonanym porze Henryka [II Wiernego] i Przemka książąt głog. z Waldemarem margr. brand., → Międzyrzecz – gród i kasztelania (Wp. 2 nr 1012; CDS 18 nr 3940).

C. Rzeka O. w rozgraniczeniach dóbr.

1312-15 rz. O. wymieniana jest w opisach granic poszczególnych posiadłości kl. w → Bledzewie: Bledzewa i Sokolej Dąbrowy w 1. 1312, 1315, Popowa w 1312; 1313 sąd polubowny rozgranicza posiadłości m. Skwierzyny i kl. w Ząbrsku [obecnie Zemsko]: klasztorowi przyznaje się m. in. rz. O. aż do Warty z wyłącznym prawem łowienia ryb i stawiania młynów oraz łąkę Mniska Łąka nad rz. O., → Bledzew – opactwo p. II (Wp. 2 nr 953, 958, 961; Wp. 6 nr 86); 1418 rozgraniczenie → Bledzewa i Górzycy rozpoczyna się od rz. O. (Wp. 5 nr 288); 1421 star. gen. wlkp. rozgranicza m. Skwierzynę i Ząbrsko nal. do opactwa Bledzew; unieważnia się ugodę z 1313 (→ wyżej); usypano 2 kopce po obu stronach rz. O. [między Skwierzyną a Zemskiem]; cz. rzeki na S od tych kopców ma należeć do Bledzewa, a cz. rzeki na N od nich – do m. Skwierzyny (Wp. 5 nr 333).

1400 gran. wsi Jeżewo w pow. kośc. z wsią Gola w pow. pyzdr. biegnie m. in. wzdłuż rz. O i rz. → Kostrzec [dopływ Przykuny (obecnie Pogona)] (Lek. 2 nr 2442, 2465, 2483, 2523; WR 3 nr 153); 1423 gran. → Dusiny i Malewa dochodzi do samicy [głównego koryta] rz. O. (Lub. C XVII 17); 1425 3 kopce gran. między Zieminem a Ręcskiem nad rz. O. (KoścZ 8, 145v; WR 3 nr 1122); 1426 wg ugody dot. granic między → Dębskiem a Prochami do każdej z tych wsi należy 1/2 koryta rz. O.; w każdej z tych wsi może powstać mł. na rz. O. (WsP 3, 407); 1432 gran. między Ręcskiem a Parzęczewem dochodzi do rz. O. (KoścZ 10, 101); 1436 kopiec narożny wsi Żółwin (król.), Bobowicko i Policko leży nad rz. O., w miejscu zw. Zdrgania (KoścZ 13, 165v); 1450 w środku rz. O. znajduje się ostatni „kopiec” [pal?] gran. między Wielichowem a Prochami (WsP 3, 107).

1464 gran. wsi → Daleszyn nal. do Mik. Drzeczkowskiego z posiadłościami opata lub. ma przebiegać m. in. środkiem rz. O. (DBL nr 244, 247, 275); 1469 gran. między Zieminem a Prochami biegnie wzdłuż rz. O.; wspomniano [prawe?] dopływy rz. O.: Witna, Dęba, Kłodziana i Zarosła (WsP 3, 407); 1476 gran. między wsiami Kotusz i Łęki Małe biegnie samicą [głównym korytem] i środkiem rz. O. (KoścZ 16, 103). 1494-1530 rz. O. w Wycisłowie i Brześnicy: 1494 do tej wsi należy brzeg rz. O. (PG 7, 35v); 1496 brzeg rz. O. należy do wsi Brześnica (PG 7, 94); 1511 las Osowce nad starą samicą rz. O. leży na granicy wsi Wycisłowo i Mszczyczyn (KoścZ 18, 235); 1512 granica dzieląca wsie Jeżewo i Brześnica z wsią Lipówka biegnie wzdłuż rz. (gurges) O. (KoścZ 18 k. 357v, 398); 1530 gran. dąb nad rz. O. uważany jest za narożnik granic wsi Wycisłowo, Brześnica i Gajewo (KoścZ 25, 25v);

1520-22 wzmianki o rz. O. w opisach gran. wsi → Kotusz z wsią Puszczykowo [k. Wielichowa] oraz z wsią Goździchowo (KoścZ 24 k. 64v, 65, 231); 1520, 1597 kopiec węgielny za Krzywym Jazem na rz. O. dzieli wsie Kotusz, Goździchowo i Łęki Wielkie (KoścZ 24, 65; PG 169, 74).

1521 gran. wsi Jaromierz z dobrami kl. w Obrze przecina rzekę O. między miejscem zw. Wierzbica a miejscem zw. Wrześnik (KoścZ 24, 153v); 1523 nad brzegu rz. O. stoi kopiec węgielny, który dzieli wieś król. Żółwin, Policko Wojc. Polickiego oraz dobra Pszczew (wsie Kuligowo i Stołuń) bpa pozn. (CP 378, 166-167); 1531 gran. wsi Grójce Wielkie i Nowa Wieś Zbąska przecina rz. O. (KoścZ 25, 50); 1540 w rz. O. znajduje się kopiec [prawdop. pal] węgielny dzielący m. Kopanicę, wieś opust. Uście oraz wieś Kargowę (KoścG 8, 430v); 1541 wzdłuż rz. O. biegnie gran. między m. Krzywiń a wsią Czerwony Kościół (Lub. A 64); 1550 gran. Jaraczewa z wsią opust. Mierzawy biegnie wzdłuż rzek Wławka i O. (PyZ 24, 166); 1554 samica płynie z jez. Wonieść do rz. O.; w niej narożnik granic wsi Bunino, → Bunino, → Gryżyna (PG 98, 375v); 1556 granica Jaromierza i Kopanicy przecina rzekę O. (KoścZ 14, 3); 1571 wzm. o rz. O. w akcie rozgraniczenia lasów k. Trzciela (PG 121, 149v).

D. Terytoria i posiadłości nad rz. O.; [w osobnym akapicie przytaczamy wszystkie wzmianki o pr. do rybołówstwa]:

1231 ks. Władysław [Od.] nadaje cystersom z Łekna miejsce zw. Obra wraz z przyległymi źrebiami i dziedzinami oraz z łąkami, wodami, jeziorami, prawem do rybołówstwa, a także z rzekami O. i Dojcą (Wp. 1 nr 130, 151); [1234-38?] tenże potwierdza klasztorowi bened. w Lubiniu darowiznę Henryka Brodatego: m. in. wieś Wąsowo [osada zaginiona] nad rz. Odrą [sic!], recte: Obrą] (DBL nr 8); 1246 Bolesław Rogatka ks. śląski wybudował gród (castrum) Kopanica nad rz. O. (MPHn. 6, 9 – Rocznik kap. gnieźn.; MPHn. 8, 90 – Kronika wlkp.; DA VII-VIII 60 – to samo pod 1247).

1256 Boguchwał bp pozn. wygrywa proces z komesem Bogutą o 1/2 jez. Synce [niezident., prawdop. w okolicy Pszczewa], przez które przepływarz. O. (MPH n. 6, 38).

1259 ks. Bolesław [Pob.] nadaje kościołowi Ś. Wojciecha [prawdop. we wsi Święty Wojciech k. Międzyrzecza] Międzyrzeczu 1 ł. nad rz. O.; wzm. o strudze [bez nazwy], która wpływa do rz. O.; pleban kościoła Ś. Wojciecha ma pr. łowić bobry w rz. O. od mostu miejskiego [w Międzyrzeczu] do granicy wsi Święty Wojciech z wsią Gorzyca; → Międzyrzecz miasto, p. 5C i przyp. 40 (Wp. 1 nr 379).

1296 wieś Tomyśl nad rz. O. [w rzeczywistości ta wieś leży nad Dojcą, dopływem O.] (Wp. 2 nr 749).

1298 Andrzej [Zaremba] bp pozn. dzieląc diec. pozn. na archidiakonaty, zalicza do archidiakonatu średniego [śremskiego] m. in. parafie położone za rz. O. [tzn. na S od rz. O.?] aż do Wysocka [w pow. kal.]²Obok Wysocka dok. wymienia w tym miejscu [prawdop. omyłkowo] Padłą Górę (1944 Obraberg, wcześniej Padligar, obecnie Podlegórz k. Sulechowa); Padła Góra, wg tego samego dok., stanowiła w rzeczywistości południowo-wschodni kraniec archidiakonatu mniejszego [pszczewskiego] (Wp. 2 nr 770).

1300 zamiana gruntów na brzegach rz. O. między Szczodrochowem i Daleszynem; wymieniono młyny w tych wsiach, → Lubiń – opactwo, p. 3A (Wp. 2 nr 834).

1357 droga z Trzcinicy [wsi bpa pozn. k. Wielichowa] do wielkiego lasu w kierunku rz. O.; na lewo od tej drogi leży łąka soł. (Wp. 3 nr 1361).

1358 sołtys w Szczodrochowie (wieś kl. lub.) ma pr. wykarczować łąkę między rolami soł. a rz. O. oraz na ostrowie [wyspie? (insula)] leżącym [wśród rozlewisk?] tej rzeki (Wp. 4 nr 2066).

1365 wieś → Lutol nad rz. O. (Wp. 3 nr 1534)

1371 sołtys we wsi Wławie otrzymuje brzeg rz. O. wraz z pr. rybołówstwa więcierzami (cum gulgustris) na takim odcinku, jak sięgają jego role (DBL nr 102).

1382-1595 rz. O. koło → Krzywinia: 1382 łąki nad rz. O. (Wp. 3 nr 1805); 1397 bród Czarny Bród pod → Krzywiniem w pobliżu O. [a więc na in. rzece, a nie na rz. O.] (DBL nr 122); 1442 łąka nad O. we wsi Święciec [obecnie Świniec] należy do mł. w Krzywiniu (DBL nr 187); 1447 Stefan opat lub. daje mieszczanom w Krzywiniu rzekę O. od brodu Czarny Bród do strumienia zw. Spławnia (→ Krzywiń miasto, przyp. 2); 1585 król Stefan zezwala mieszczanom w Krzywiniu na pobieranie cła od osób zdążających w kierunku Wrocławia, Głogowa oraz Śląska i korzystających z przeprawy [przez rz. O] w Krzywiniu (M Krzywiń 25, 2v).

1425 Jan Blos z Chobienic zastawia Jerzemu Jarogniewskiemu Jez. → Chobienickie i jaz na całej rz. O. (per totam Obram) oraz 1/2 Wojciechowa z 1/2 jeziora tamże za 100 grz. (KoścZ 8, 119v).

1436 woźny zapowiada posiadłości Janusza Tadera: Tarnowo, Prochy, Prochy Małe i rzekę [O.?] (KoścZ 11, 168).

1437 posiadacz 3 ł. roli we wsi → Łomnica w dobrach Zbąszyń korzysta z m. in. z pr. polowania w puszczy i pr. rybołówstwa w rz. [O.?] oraz w jeziorze [?] tamże (PG 1, 129v).

1486 Wojc. Stodółka z Kosiczyna w zamian za 1/4 Kosiczyna nabywa pod Zbąszyniem 2 ł. oraz rolę Kąty, położone po prawej stronie drogi do kościoła Ś. Mikołaja, wraz z pr. do rybołówstwa przy pomocy wierszy [rodzaj więcierzy] i sieci mniejszych zw. słępicami na rz. O. pod Zbąszyniem, a następnie na tych dobrach zapisuje ż. Urszuli po 100 zł węg. posagu i wiana, → Kosiczyn (PG 10 k. 42v, 50v).

1487 dwór nad rz. O. w Górzycy (PG 10, 66). 1497-99 do wsi Policko należą: 1497 rzeka [O.?], 1499 ostrów na rz. O. (PG 7, 143v; PG 12, 25)

1509 browar nad rz. O. w Kościanie (AAP D perg. 90).

1524 (wzm. z 1653) Kosicki [z Kosiczyna?] pozwany [przez kl. w Obrze] o zalanie łąk nad rz. O. (Cystersi Obra 51, 296, dawniej B 3, 296).

1531 bracia Jan i Piotr Zbąscy dokonali podziału dóbr; poddani obu stron mają pr. do rybołówstwa w jez. Błędno i w rz. O., a czynsz mają płacić każdy swojemu panu (PG 16, 414).

Rybołówstwo [świadczą o nim również jazy zbudowane na rz. O.]: 1231 pr. do rybołówstwa w rzekach O. i Dojca nadane klasztorowi w Obrze → p. D; 1371 pr. do łowienia ryb więcierzami nadane sołtysowi we Wławiu → p. D; 1437 pr. do rybołówstwa przysługujące posiadaczowi 3 ł. w Łomnicy k. Zbąszynia, → wyżej; 1486 pr. do łowienia ryb w O. wierszami i słępicami, przysługujące posiadaczowi 2 ł. pod Zbąszyniem → wyżej; 1488 pr. do łowienia ryb małymi sieciami, przysługujące młynarzowi w Kunowie → p. E.; 1531 pr. do rybołówstwa przysługujące poddanym z dóbr Zbąszyń → wyżej.

Por. też: 1565 ryby w Jez. Żółwińskim → p. A.

Jazy: 1408 k. Kopanicy → p. A; 1425 k. Chobienic → wyżej; 1520 Krzywy Jaz k. Kotusza → p. C; 1564 zniszczenie jazów k. wsi Obra → p. E.

1259 pr. do łowienia bobrów w okolicy Międzyrzecza → p. D.

E. Młyny na rzece O.:

1300 w Szczodrochowie i w → Daleszynie → p. D; 1310 zezwolenie na budowę młyna na rz. O. w → Kiełczewie, wsi bpa pozn. (Wp. 2 nr 935) [budowa prawdop. nie zrealizowana, bo w XVI w. w tej wsi były tylko wiatraki]; 1334 we wsi bpa pozn. Ostrowo k. Gostynia sołtysi mają pr. posiadać młyn na rz. O. (Wp. 2 nr 1128); [1359], 1422 n. młyny na rz. O. w → Kościanie mieście, p. 3C; 1360-66 mł. w Stankowie wsi klasztoru lub.; 1366 sołtysi mają pr. posiadać tamże młyn, ale nie mają pr. korzystać z rz. O. [w 1421 posiadali mł. na rz. → Kielsnicy – dopływie O.?] (DBL nr 82, 92); 1375-1581 młyny w → Krzywiniu na rz. O.

1418 sąd ziemski kośc. zarządza wizję w terenie w celu stwierdzenia, czy grobla młyna we wsi Obra nie powoduje zalania brzegów w → Kiebłowie (KoścZ 4, 334v).

1429-92 mł. w Szczodrowie [k. Kościana]: 1429 przedmiotem podziału są m. in. mł. wodny i rz. O. (KoścZ 9, 185v); 1492 mł. wodny w Szczodrochowie na rz. O (PG 10, 173v).

1441 n. mł. → Markowo, należący do wsi Daleszyn, na rz. O. (KoścZ 25, 168); 1457 przyw. bpi dla młynarza w Młynie Ostrowskim [na rz. O.] (CP 4 nr 138; CP 382 nr 5); 1473, 1488 mł. we wsi bpiej Kunowo k. Dolska w posiadaniu sołtysów tej wsi (CP 3 nr 44, 75); 1488 młynarz ze wspomn. młyna posiada do dawna pr. łowienia ryb małymi sieciami w rz. O. (CP 3 nr 75); 1477 młyn na rz. Obrze w Wojciechowie [pow. pyzdr.] (WsP 3, 407); 1508 n. → Oberski Młyn.

1509 mł. na rz. Obrze w → Czerwonym Kościele (MS 4 nr 9326; PG 14 k. 165, 166); 1513, 1517 mł. Węgliny na rz. O. (PG 14 k. 227, 452, 469; PG 15, 161v).

1524-27 spór dot. młynów we wsiach Obra i Kiebłowo: 1524 (wzm. z 1653) wizja zniszczonych pogródków z powodu cofnięcia się wody i zalania (ratione wspacznice et inundationis) w młynie [w Obrze?] na rz. O.; 1527 ugoda dot. tych młynów (Cystersi Obra 51 k. 254, 298, dawniej B 3); 1546 Dorota Potulicka ż. Wacława Zaremby kaszt. nak., dziedziczka dóbr Kiebłowo pozwana przez opata z Obry o zniszczenie grobli k. młyna w Obrze, zniszczenie pala gran. w rz. O. i zniszczenie jazów (KoścZ 29, 119).

1533 mł. koło m. Zimin (PG 16, 556).

1564 mł. Goworek [w pobliżu wsi Ostrowo k. Gostynia] o 2 kołach, należący do zamku w Krobi [tzn. do dóbr bpa pozn.], mimo że znajduje się na rz. O., jest „przesuszny” [tzn. okresowo nieczynny z powodu braku wody] (IBP 289).

1539 rz. O. przepływa przez staw młyński młyna Doziemka w dziedzinie Wycisłowo (PG 17, 299v).

1564 we wsi bpiej Kunowo znajduje się Kamiński Młyn o 1 kole na rz. O. w posiadaniu sołtysów tej wsi oraz mł. Kunowski o 2 kołach [zapewne też na rz. O.] (IBP 290).

1565 młyn o 4 kołach (3 mączne, czwarte foluszowe) na rz. O. pod Kościanem, okresowo nieczynny z powodu braku wody (przesuchiwa; LWK 1, 156).

1565 młyn o 3 kołach walnych na rz. O. pod Skwierzyną (LWK 1, 167).