OSTRORÓG*

1383 rpsy XV w. Ostroróg (MPH 2 s. 731-732, 748; DA X s. 114, 150 Kroniki Jana z Czarnkowa i Długosza), [nazwiska:] 1392 Ostrorocski, 1393 Ostrorofszky, 1396 Ostroroszski, 1398 Ostroroszky (Lek. 1 nr 1306, 1618, 2582; Lek. 2 nr 538), 1398 or. Ostroróg (Lek. 1 nr 2750), 1400 Ostrorok, [nazwisko:] Ostroroski (KP nr 2, 311), 1419 Ostrorogk (PZ 6, 6v), 1420 Osrorog! (WR 3 nr 1003), [1421] kop. XV w. Osterrogk! (Wp. 8 nr 913), 1458 Ostróg! (ACC 38, 137v), miasto.

1. 1465 n. pow. pozn. (PZ 18, 129); 1419 n. par. własna (Wp. 8 nr 856); do 1602 dek. Oborniki, potem dek. Wronki (Now. 2 s. 373, 553).

1411 wójt w O. (PZ 3, 161); 1414 mieszczka (opidana) z O. (PZ 4, 51v); 1419 n. miasto (civitas; Wp. 8 nr 895); 1434 n. miasto (opidum; PZ 12, 207v).

2A. Granice i położenie miasta, drogi.

1641 droga publiczna z m. O. do Szamotuł (AV 10, 296v); 1652 kopiec narożny rozdziela O., Otorowo i Koźle, położony jest na łące obok dróg z Koźla do O. i do Szamotuł (PG 1007, 50-51).

2B. Topografia miasta.

1419-1787 kościół par. → p. 5Aa i przyp. 7; 1462-1725 szkoła par. → p. 5Ac i przyp. 14; 1472-1787 szpital → p. 5D i przyp. 16; 1504 dom i dwór (domus et curia) [= zamek] w O. Doroty z Wrześni wd. po Janie Ostrorogu → Ostroróg – dobra, p. 3A: Stanisław; 1506 domek (domicullum) mansjonarzy przylega do kościoła [par.], stoi przy ogrodzeniu cmentarza (ACC 83, 65v-66).

1510 do Stan. Ostroroga nal. 1/2 m. O., tj. 2 części czyli pierzeje, na których rezydują Rosigroszka i Wacławka mieszczki, 1/2 placu (area) z domem drewnianym zw. Pyrkowka i budynkiem oraz ostrów Zgora (insula Zgora); do Wacława Ostroroga nal. druga 1/2 m. O., tj. 2 części czyli pierzeje, na których rezydują Wróbel (Wrobi) i Romanka mieszczanie, dom murowany, wieża [zamkowa] (turris), kuchnia (coquina) i 1/2 placu (PG 14, 91-92, dawniej k. 180-182).

1569 → Kisy [ślad dawnej osady?] miejsce w O., na którym stoją domki nal. do plebanii i szkoła par.; przy plebanii i domkach są ogrody nal. do plebanii → p. 5Aa.

1641 cmentarz przy kościele par. (AV 10, 295v); 1655 rynek w O. (Callier s. 151 przyp. 3, s. 155); 1787 most z m. O. do kościoła Ś. Jakuba [w Piaskowie] (AV 34, 568v-569).

2C. Obiekty koło O.

2Ca. Grunty miejskie: 1569 ślad roli na gruncie miejskim wraz z przyległymi łączkami nal. do uposażenia kościoła braci czeskich [dawny par.] w O. → p. 5Aa.

2Cb. 1569-1641 bór ostroroski nal. do dziedziców dóbr O.: 1569 → p. 5Aa; 1641 (AV 10, 296).

3A. Mieszkańcy O.

3Aa. Mieszczanie [zestawienie nie wymienia urzędników miejskich, informacje o nich zawarte są w p. 4B i 4C]: 1414 Tomisława ż. Ramsza mieszczka (opidana) w O. (PZ 4, 51v); 1419 Jaśkowa kobieta (mulier) z O. → p. 5Aa; 1421 Jan Gosczk z O. ma zapłacić Gawłowi (Gallus) zakonnikowi w klasztorze [augustianów] w Sierakowie 2 kopy [gr] i 5 grz. (ACC 5, 30); 1421 Mac. Bobola mieszcz. (opidanus) z O. toczy proces z Drogomirem z Pożarowa, który dowodzi, że nie wziął mienia Boboli [wartości] 10 grz. (PZ 6, 139; WR 1 nr 1082); 1422 Niklos Ekhard mieszcz. z O. wśród świadków składających zeznania o przebiegu gran. między Polską a Nową Marchią w okolicach Landsbergu [obecnie Gorzów Wlkp.] i Drezdenka; zeznaje u siebie w domu, ma ok. 70 lat, w młodości przez trzy i pół roku uczęszczał do szkoły w m. Landsberg i tam wraz z in. uczniami znalazł w rz. Warcie pal, który rozgranicza Polskę od Nowej Marchii (Wp. 8 nr 949); 1431 Maciej ojciec Jakuba, 1438 Maciej ojciec Mikołaja, 1447 Mik. Mielczk ojciec Teodoryka, 1469 Mikołaj ojciec Piotra, 1518 Maciej ojciec Marcina → p. 6A; 1437 Jan alias Jasz [mieszcz.] z O. winny jest przeorowi i konwentowi kl. Bożego Ciała w Poznaniu 4 ćw. żyta (AC 2 nr 1068); 1446 Mikołaj mieszcz. z O. toczy proces z Mik. Kikowskim, który dowodzi, że nie zadał mu 2 ran (WR 1 nr 1642); [1503-88] Błażej Golas, Wojc. Zdań z ż. Dorotą, mieszczanie w O. (Callier 136).

1508-10 Jadwiga Rosigroszka wd. (Callier s. 149 i przyp. 3): 1510 [prawdop. taż] Rosigroszka mieszczka → p. 2B.

1510 Wacławka, Wróbel i Romanka mieszczanie → p. 2B.

1558-88 Grochołowie1W XVI w. wśród mieszczan z O. pojawia się rodzina Grochołów. Nazwisko pochodzi niewątpliwie od Dziersława Grochoły, protoplasty Ostrorogów: 1558 Paweł Grochoła (Grochola) mieszcz. w O. zapisuje swej pasierbicy 6 grz. monety pol. (Callier 135-136); 1588 Grochoła Maciej, Paweł i Tomasz, Kat. Grochołka, Hanna Grocholanka (Callier s. 93 i przyp. 1).

1560 Anna Okrojka daje swemu zięciowi Wojciechowi cały swój majątek, także rolę w Zapuście [k. O.] oraz bydło (Callier 136); 1569 Józwa Pastuszek i Smyk → p. 5Aa.

3Ab. Żydzi w O.: 1505 Dzietko (Dziethko) Żyd z O. winny jest dzieciom zm. Jerzego Klementa mieszczanina pozn. 50 zł (AR nr 2148); [1507] Żydzi z O. płacą 2 zł podatku [koronacyjnego]2O podatku tym → Międzyrzecz miasto, przyp. 19 (AGAD, Rachunki królewskie 31, 131v).

1649 Żydzi mają w m. O. jatki rzeźnicze, 1655 Żydzi mieszkają w O. w oddzielnej cz. miasta (Callier 158).

3B. Rzemiosło i handel.

3Ba. Różne zawody: 1558 Michał Bednarz → p. 4C; 1582 w O. 5 piekarzy, 10 rzem. różnych specjalności, piwowarzy → p. 3C; 1583 rajca Balcer Tkacz [zawód?] → p. 4B.

3Bb. Handel, jarmarki i targi: 1546 król Zygmunt wystawia miastu O. nowy przywilej lokacyjny (privilegium erectionis), w którym odnawia i potwierdza dawniej przyjęte [terminy] jarmarków i targów tygodniowych3W 1546 mogły być wyznaczone terminy 3 jarmarków, gdyż w 1779 król Stan. August zatwierdził terminy 3 dawnych jarmarków w m. O. i wyznaczył terminy 6 nowych jarmarków oraz terminy targów tygodniowych (mających odtąd odbywać się w każdy wtorek i sobotę). Z kolei w 1780 król potwierdził dotychczasowe terminy jarmarków i wyznaczył terminy 12 nowych, mających odbywać się w pierwszy dzień każdego miesiąca (Callier 170-172) (MS 4 nr 22586).

1582 w O. 2 prasołów [kupcy sprzedający sól] → p. 3C.

3C. Podatki i in. świadczenia mieszczan, areał.

1458 m. O. ma dostarczyć 4 pieszych na wyprawę do Malborka (CMP nr 129; „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 28, 1980, s. 396); 1463 m. O. płaci podatek [miejski] zw. cyzą w 2 ratach (3 i 4 ratę) kolejno: 2 grz., 1 grz. bez 3 gr (Cyza 546); 1499 O. w wykazie zaległości podatkowych (PG 62, 12v); 1507 O. płaci 2 kopy [gr] szosu (ASK I 5, 2v); [1507] Żydzi z O. płacą 2 zł podatku [koronacyjnego] → p. 3Ab; 1510 w O. 17 ł. (LBP 222); 1563 m. O. płaci szos (ASK I 5, 227v); 1577 pobór (ASK I 5, 694v); 1582 pobór z m. O.: 9 zł podwójnego szosu, od 22 1/2 ł. po 30 gr, od 5 piekarzy po 15 gr, od 10 rzem. różnych specjalności po 15 gr, od 6 kotłów do palenia gorzałki po 24 gr, od propinacji gorzałki 12 gr, od 6 komor. po 6 gr, od 2 prasołów po 15 gr, od 10 beczek śledzi po 6 gr – razem 48 zł 12 gr; czopowego zapłacono w l. 1580-81 po 48 gr od 111 warzeń [piwa] (od 18 beczek wartości 31 gr każde [warzenie]) i po 36 gród 13 warzeń (po 18 beczek wartości 24 gr każde); od 342 kwart gorzałki po 3 den.; razem podatki z O. wynoszą 243 zł 15 gr (ŹD 53).

4A. Przywileje miejskie4Najstarszy zachowany przywilej miejski O. pochodzi z 17 IV 1701 ijest to ordynacja miejska wydana przez Aleksandra z Otoka Zaleskiego dz. dóbr O. (M Ostroróg 1/1).

1546 przywilej król. dotyczący jarmarków i targów w O. → p. 3Bb.

4B. Rada miejska5W APP przechowywane są księgi radzieckie m. O. z l. 1617-1845.

1462 burm. i rajcy → p. 5Bb; 1503 testament Mac. Wróbla burm. (Callier 135); 1583 Jan Klucznik burm., rajcy Paweł Szostek, Tomasz Wilczek [wójt w 1578] i Balcer Tkacz (Callier 137).

4C. Wójtostwo6Callier 135 nn., opisał obecnie nie zachowaną księgę wójtowską m. O., zawierającą zapiski z l. 1503-88, spisaną po łacinie, a od 1560 głównie po polsku. Zachowała się natomiast, przechowywana w APP, księga ławnicza i wójtowska z l. 1614-1835. Poza tym w APP jest również księga radziecka z l. 1692-1707, zawierająca wpisy sądu wójtowskiego z l. 1696-1704.

1411-12 Jan wójt (advocatus) z O. wygrywa proces z Olbrachtem z Tworkowa [k. Murowanej Gośliny] o 20 grz. i 2 kopy [gr] z tytułu poręki (PZ 3 k. 161, 181v).

1452-62 opatrzny Wawrzyniec wójt w O.: 1452 temuż Sędziwój z Drogocina ma zapłacić 10 grz. (PZ 17, 16v); 1461 tenże kupuje od Jakuba dz. w Rudkach 2 grz. czynszu rocznego zapisanego na 112 Rudek za 24 grz.; czynsz nal. do uposażenia prepozyta i mansjonarzy z O. (ACC 41, 44v-45); 1461-62 tenże jest kolatorem altarii w kościele par. w O. → p. 5Bb.

1558-60 Paweł Szostek wójt; 1558 ławnicy Michał Bednarz, Waszik Stanik, Wąsy lek i Mikołaj; 1560 ławnicy Stan. Durka, Mac. Chechel, Paweł Barabasz i Tomek; 1578 Tomasz Wilczek wójt [rajca w 1583]; 1583 Łukasz Głąb wójt, Tomasz Poznańczyk ławnik; 1588 Wojciech wójt, syn zm. Tartoka (Callier s. 135-138, 144).

5A. Kościół7W l. 1419-1506 kościół p.w. Ś. Jana Chrzc. (→ p. 5 Aa). Wg Now. 2, 373, w 1457 kościół par. w O. nosił wezwanie NMP, ale w cytowanym źródle nie ma takiej informacji (ACC 38, 28). W wizytacji z 1641 czytamy o kościele Wniebowzięcia NMP, SŚ. Jana Chrzc. i [Jana] Ew. oraz Ś. Andrzeja Ap., święto patronalne kościoła na ś. Jana Chrzc. [24 VI] (AV 10, 295v). W l. 1725 i 1787 kościół Wniebowzięcia NMP, święto patronalne na ś. Jana Chrzc. (AV 22, 266; AV 34 k. 553v-554v, 571). W wizytacji z 1787 zanotowano także wiadomość o wybudowaniu kościoła par. w O. w 1222. O dacie tej zob. krytycznie już J. Łukaszewicz, O kościołach Braci Czeskich w Wielkopolsce, Poznań 1835, s. 409 i przyp. 1 par. w O. [zw. nieściśle kolegiatą, a mansjonarze bezpodstawnie kanonikami → przyp. 8], patronatu dziedziców.

5Aa. Informacje o kościele i jego uposażeniu: 1419-25 kościół par. Ś. Jana w O. → p. 5Ba.

1419-22 Stanisław pleb. kościoła par. Ś. Jana w O.: 1419 tenże w sporze z Jaśkową kobietą (mulier) z O. o 5 grz. (ACC 4, 26); 1422 tenże śwd. (Wp. 8 nr 949).

1424 Marcin wikariusz w O. wydzierżawia od Tomasza pleb. w Piaskowie dochody kościoła w Piaskowie na rok za 20 grz., tj. wszystkie dzies., meszne i role, z wyjątkiem 2 ł. w Rudkach i 3 ł. w O. (ACC 7, 173).

1432 17 XI (wzm. 1539) Stan. Ciołek bp pozn. wystawia przywilej erekcyjny kolegium mansjonarzy8Od 1432, tj. od czasu fundacji przez dziedzica i kanonicznej erekcji przez bpa pozn. prepozytury z mansjonarią przy kościele par., jest to kościół prepozyturalny, który niekiedy określano nieściśle mianem kolegiaty bądź kolegium, a mansjonarzy bezpodstawnie – kanonikami. Nie zachowały się przywileje fundacyjny i erekcyjny, ale w 1432 erygowano co najmniej kilka prebend mansjonarskich (w źródłach są bowiem wzm. o kilku mansjonarzach). Na prebendarzy nałożono niewątpliwie zwykłe obowiązki mansjonarskie, a więc zobowiązanie do stałej i osobistej rezydencji przy ich kościele, codzienne odprawianie uroczystej wotywy z udziałem nauczyciela-kantora i śpiewaka-ucznia szkoły par. (o nich → p. 5Ac), codzienne oficjum chórowe o NMP lub – zależnie od woli fundatora – o Męce Pańskiej albo o Najśw. Eucharystii, także z pewnością odprawianie mszy i anniwersarzy za fundatora i jego rodzinę itp. Zarazem do prepozytury włączono beneficjum plebańskie, jako że był to kościół par. Być może kolegium mansjonarzy erygowano ku czci Wniebowzięcia NMP i stąd późniejsza zmiana wezwania kościoła. Wg Now. 2, 372, w 1432 do prepozytury w O. włączono par. w Piaskowie, założonego i uposażonego przez Sędziwój a z O. wdę pozn. → niżej: 1539, też → niżej: Tomasz ze Sławna pod 1499.

1432 do par. O. włączono kościół par. w Piaskowie wraz z uposażeniem (Now. 2, 372, bez podania źródła).

1433 mansjonarz w O. (SzPozn. 273); 1443 Szymon dz. w Pomarzanowicach [k. Pobiedzisk, pow. gnieźn.] zapisuje w testamencie na potrzeby budowlane kościoła w O. 3 ł. w Pomarzanowicach (Now. 2, 373); 1450 Seweryn mansjonarz w O. otrzymuje od Mikołaja i Arkembolda z Oporowa [k. O.] po 5 zł węg. czynszu rocznego, zapisanego przez każdego z nich na swej cz. Oporowa, z pr. wykupu za 60 zł węg. (PG 4, 40v); 1453 kanonicy9O mansjonarzach w O. zwanych niekiedy bezpodstawnie kanonikami → przyp. 8 w O. (Now. 2, 632); 1457-58 Andrzej Rudzki (kanonik) mansjonarz w O. (ACC 38 k. 28, 130v, 137v); 1461 prep. i mansjonarze → p. 4C; 1461, 1462 kościół Ś. Jana Chrzc. w O. → p. 5Bb; 1462 Jan Świdwa Starszy z Szamotuł zapisuje prepozytowi, mansjonarzom i magistrom szkoły par. w O. 8 grz. i 16 gr czynszu rocznego na swych kmieciach w Szczepankowie w pow. pozn. od sumy głównej 100 grz. (PG 6, 67, dawniej k. 147); 1462 Paweł mansjonarz w O. toczy proces z Mik. Pośrodkiem [też mansjonarz?] z O. (ACC 42, 86).

a. 1462? – a. 1468 Mik. Pośrodek (Poyszodek, Poszrzodek): a. 1468 tenże mansjonarz w O. (Now. 2, 472 przyp. 68, bez podania źródła); 1462 tenże [mansjonarz?] z O. → wyżej; 1468-72 tenże pleb. w Kęszycy (AC 2 nr 1315; Now. 2, 472 i przyp. 68).

1467 pap. nadaje kościołowi par. w O. odpusty na uroczystości Wniebowzięcia NMP [15 VIII] i dedykacji kościoła (Biblioteka PAN w Krakowie, rps 8472, s. 273).

1468 mansjonarze z O. pozywają Łukasza niegdyś z Rudek, obecnie z Buszewka, o 2 grz. czynszu rocznego zapisanego na 112 Rudek (AC 2 nr 1318); 1494 Mik. Rudzki sprzedaje z zastrz. pr. wykupu prepozytowi i witrykom kościoła par. w O. 2 ł. opust. w Rudkach za 24 grz. (PG 7, 22).

1494-1536 zapisy i sprzedaże czynszów rocznych dla mansjonarzy w kościele par. w O.:

1494 Jan Oporowski dz. w Chraplewie zapisuje 1 kopę [gr] na swej [1/3] cz. → Oporowa [k. O.] z pr. wykupu za 15 grz. (PG 7, 19); 1494 Mik. Bytyński zapisuje 1 kopę [gr] na swej cz. w Rościegniewicach [k. Buku, obecnie Roszczki] z pr. wykupu za 15 grz. (PG 7, 21v); 1495 Piotr Ordziński zapisuje 1 1/2 grz. na całej wsi Ordzin w pow. pozn. z pr. wykupu za 18 grz. (PG 7, 78); 1495 Serafin Grot z Urbanowa zapisuje 8 zł węg. na swych częściach dziedz. w Urbanowie Nowym [obecnie Urbanowo] i Urbanowie Starym [obie wsie k. Opalenicy] od sumy głównej 100 zł węg. (PG 7, 83v); 1495 Jakub, Stanisław (z ż. Katarzyną) i Andrzej bracia niedz. z Bobolczyna sprzedają mansjonarzom 2 grz. na Bobolczynie z pr. wykupu za 24 grz. (PG 7, 86v); 1501 mansjonarze kościoła par. w O. kupują od Jakuba, Jana i Stanisława z Niemieczkowa 7 grz. czynszu rocznego zapisanego na całej wsi Osowo [k. Szamotuł] za 100 grz. półgr; czynsz przeniesiono na Osowo ze Szczepankowa (PG 12, 154v); 1536 Feliks Sokolnicki zapisuje mansjonarzom koleg.10Kościół par. w O. określano niekiedy nieściśle kolegiatą → przyp. 8 w O. 6 wiard. czynszu rocznego na Sokolnikach od sumy głównej 25 grz. (PG 17, 68v).

1499 – zm. 1506 Hieronim Otorowski prep. w O., pleban w Otorowie od 1500: 1499 tenże przebywa we Włoszech → niżej: Tomasz ze Sławna; 1506 tenże spisuje testament, zapisuje m. in. kościołowi Ś. Jana Chrzc. w O. 1 ł. w Rudkach (kupiony z zastrz. pr. wykupu od Łukasza Rudzkiego) oraz dzies. z Brodziszewa, a mansjonarzom w O. zapisuje meszne nal. do prepozytury w O. oraz kupiony przez siebie folw. w O. i domek (domicullum) przylegający do kościoła, zbudowany na własny koszt, który stoi przy ogrodzeniu cmentarza (ACC 83, 65v-66; o in. zapisach testamentowych → p. 5D, → Otorowo, p. 5).

1499-1514 Tomasz za Sławna, Sławieński, mansjonarz w O. do 1506 i prep. 1506-14: 1499 tenże jako komendarz kościoła par. w O. (pod nieobecność Hieronima Otorowskiego przebywającego we Włoszech) oraz Piotr Bielak mansjonarz w O. i in. mansjonarze toczą proces z Janem Lipnickim, Wojc. Oporowskim, Łukaszem Szczepskim oraz z Mikołajem i Andrzejem Rudzkimi; oficjał pozn. postanawia, że wymienieni parafianie kościoła w O. mają wraz ze swymi żonami i dziećmi pr. do pochówku w kościele par. w O., zgodnie z dawnym zwyczajem; oficjał poleca przedstawić dokumenty erekcji kościoła w O., jeden nowy [tj. mansjonarii w O.] i drugi starszy (littera antiqua) Piaskowa; Tomasz oraz Jan mansjonarze w O. przedstawiają dokumenty erekcji kościoła [tj. prepozytury] oraz mansjonarii w O., wystawione przez Stan. [Ciołka] bpa pozn. [→ wyżej: 1432]; natomiast nie posiadają dok. erekcji kościoła w Piaskowie pod m. O. (ACC 76 k. 103v, 113v-114, 130v, 156v); 1501 tenże (mansjonarz) odstępuje swej siostrze Annie Sławieńskiej wszystkie swoje dobra po rodzicach we wsi → Jarosławki w pow. kośc. i dwie in. części w tej wsi, przez siebie kupione (PG 12, 165v); 1506 tenże (mansjonarz) po śmierci Hieronima Otorowskiego prep. w O. i plebana w Otorowie prezentowany przez dziedziców Otorowa na plebana w → Otorowie, a przez Wacława i Stanisława z O. dziedziców w Grodzisku [Wlkp.] i kolatorów prepozytury w O., prezentowany na prepozyta kolegiaty Ś. Jana Chrzc. w O. (ACC 83 k. 64v-65, 79v-80, 102v, 107v, 167); 1506 tenże Tomasz (mansjonarz), śwd. (ACC 83, 65v-66); 1506 tenże Tomasz prep. w O. i Sędziwój Nojewski, prezentowani przez kolatorów na kościół w → Otorowie, przyjmują termin dla zawarcia ugody (AE IV 102v); 1514 tenże Tomasz prep. kolegiaty w O. (ACC 90, 76v-77).

1500 Wojciech mansjonarz w O. otrzymuje od oficjała pozn. zarząd kościoła w → Otorowie [k. Szamotuł] (ACC 78, 13).

1506 Wawrzyniec mansjonarz w O., śwd. (ACC 83, 65v-66).

1510 do uposażenia prepozyta w O. nal.: z m. O. meszne z 17 ł.; z Piaskowa meszne (owies) z 10 ł.; z Rudek meszne (owies) z 4 1/2 ł. os. i z 10 1/2 ł. opust.; z Wielinia [obecnie Wielonek] meszne z 14 ł. os. i 2 ł. opust. po 2 ćw. (mensura) obu zbóż z łanu oraz z młyna 1 ćw. mąki rocznie; z Bienina meszne z 13 1/2 ł. os., 1 ćw. mąki rocznie z młyna i 1 gr rocznie z karczmy; z Bobolczyna meszne (owies) z 3 1/2 ł. os. i 11 ł. opust.; z Oporowa meszne (owies) z 10 ł. os. i 2 ł. opust.; z Dobrojewa meszne (owies) z 13 ł. os. i 1 ł. opust.; z Kluczewa meszne z 14 ł., dzies. snop. z folw. oraz 1 ćw. mąki rocznie z młyna; ze Szczepankowa meszne (owies) z 9 ł. (LBP 222-223).

1510 do uposażenia mansjonarzy w O. nal.: zm. O. dzies. snop. z 1 pola (campus) i po 2 gr z 2 pól; z Piaskowa meszne (żyto) oraz dzies. snop. z 10 ł. oraz po 6 gr z każdego łanu; z Rudek meszne (żyto) oraz dzies. snop. z 4 1/2 ł. os. i z 10 1/2 ł. opust., a także [meszne?] z folw.; z Wielinia wiardunki dzies. (po 1 wiard. z łanu) z 14 ł. os. i 2 ł. opust.; z Bobolczyna dzies. snop. z folw. oraz meszne (żyto) z 3 1/2 ł. os. i 11 ł. opust.; z Oporowa meszne (żyto) z 10 ł. os. i 2 ł. opust. oraz dzies. snop. z folw. i od karczmy 1 korzec (coretus) owsa; z Dobrojewa meszne (żyto) z 13 ł. os. i 1 ł. opust. oraz dzies. snop. z folw.; ze Szczepankowa meszne (żyto) z 9 ł. (LBP 222-223).

1516 Jan i Mikołaj starsi mansjonarzy w O. toczą proces z Janem Niemieczkowskim, który zalega z zapłatą czynszu [z Osowa?, por. wyżej: 1501] za 3 kwartały na sumę 2 kóp [gr] bez 6 gr (AC 2 nr 1704).

1539-43 Piotr Żółtowski prep. w O.: 1539 tenże toczy proces z Jakubem Ostrorogiem, który przedstawia dok. erekcyjny kolegium mansjonarzy w O., wystawiony przez Stan. [Ciołka] bpa pozn. dnia 17 XI 1432 i opatrzony pieczęcią bpa (ACC 113, 13v); 1443 tenże prep. w O. i altarysta [ołtarza Ś. Marcina] w kat. pozn. toczy proces z Jadwigą wd. po Mik. Spławskim o wieś → Jaryszki, przynależną do jego altarii (AE VIII k. 298v, 323-324).

1549 Piotr Gołembiowski prep. w O. rezygnuje z prepozytury w O.; Jakub Ostroróg jako kolator prepozytury prezentuje Pawła mansjonarza w O. (AE IX 351); 1552 Łukasz mansjonarz11Jest to ostatnia znana wzm. o mansjonarzach w O. Później, po przerwie spowodowanej Reformacją, fundacja upadła i nie została reaktywowana. W wizytacji z 1787 nie ma już żadnej wzm. o mansjonarii i prepozyturze (AV 34, 553v-575) w O., jako egzekutor testamentu zm. Pawła prep. w O., toczy proces z Wojc. Orzelskim bratem zmarłego prep. (ACC 119, 114v).

1552 kap. kat. pozn. stwierdza, że innowiercy zagrażają m. in. kościołowi w O. (CP 39, 92).

1555 kościół braci czeskich zniszczony przez pożar, po pożarze odbudowany (Callier 176; J. Łukaszewicz, O kościołach braci czeskich w dawnej Wielkopolsce, Poznań 1835, s. 331).

1556-57 kościół w O. zajęty przez innowierców (CP 40 k. 34, 116v).

1569 Jan Ostroróg zatwierdza oddanie kościoła par. w O. wraz z uposażeniem braciom czeskim przez swego zm. ojca Jakuba Ostroroga [zm. 1568] i wymienia uposażenie parafii: domki nal. do plebanii, położone na Kisach, a kupione od Smyka, szkoła na Kisach obok Józwy Pastuszka, ogrody przy tychże domkach i plebanii, ślad roli na gruncie miejskim wraz z przyległymi łączkami, łąka Bielawa pod młynikiem w Wieliniu za strugą Młynarską, a dla ogrodzenia tej łąki włodarz ma dawać co roku chrust z boru ostroroskiego, ogród w Piaskowie, jeziorko k. jeziora → Mormin, łąka przy Kluczewie, dziesięciny z m. O., z Kluczewa, Wielinia i Bienina (dziesięciny te od dawna nal. do kościoła w O.), z folwarków po każdych żniwach po 40 kóp żyta, 30 kóp pszenicy, 20 kóp owsa, 4 kopy jęczmienia, 4 kopy grochu i 2kopy prosa; w każdą środę i piątek mają byd wydawane z zamku ryby na obiad; włodarz ma dawać też drewno do palenia w piecu z boru ostroroskiego (J. Łukaszewicz, op. cit., s. 330-331; Callier 139-140; dok. ten wystawił Jan Ostroróg, ale podpisał też jego brat Wacław).

1595 pożar niszczy miasto, a w tym kościół braci czeskich i budynki plebańskie, po pożarze kościół odbudowano (Callier 140).

1636 Andrzej Swinarski12Krótki biogram Andrzeja Swinarskiego zamieszcza Now. 2, 218 kan. pozn. i płocki instytuowany na plebana kościoła par. w O., od wielu lat zajętego przez innowierców (AE XXIX 60v-61); 1641 tenże pleb. w O. (AV 10, 295v-296).

1641 kolegiata w O. p.w. Wniebowzięcia NMP, ŚŚ. Jana Chrzc. i [Jana] Ew. oraz Ś. Andrzeja Ap., święto patronalne na dzień ś. Jana Chrzc. [24 VI]; kościół murowany, odzyskany z rąk innowierców w 1636, kolatorami są dziedzice O. (AV 10, 295v).

5Ab. 1466-1580 w par. O. wymieniane są następujące wsie: od 1432 Piaskowo (Now. 2, 372); 1466-72 Kluczewo (ACC 45, 4; AC 2 nr 1358); 1508 Piaskowo, Wielinie, Dobrojewo, Kluczewo, Bienino [od 1603 w par. Biezdrowo], Rudki, Oporowo, Bobolczyn, Szczepankowo13Wieś Szczepankowo, położoną w połowie drogi między O. a Szamotułami, zapewne pomyłkowo w 1508 wpisano do par. O., gdyż w tym samym wykazie wieś ta pojawia się również w par. Szamotuły (ASK 1 3, 18) (ASK I 3, 13); 1510 Oporowo (LBP 223); 1564 Kluczewo (IBP 304); 1582 folw. Piaskowo, Wielinie, Dobrojewo, Rudki, Kluczewo, Bienino, Oporowo, Bobolczyn (ŹD 23); 1787 Dobrojewo, Bienino, Bobolczyn, Oporowo, Kluczewo, Wielinie, Szczepankowo, Rudki, Szczepy i Zapust (AV 34, 554v).

5Ac. Szkoła14Szkoła par. w O. istniała w 1725, ale nie było jej już w 1787 (AV 22, 271; AV 34, 570) par. w O.: 1462 → p. 5Aa; 1569 szkoła par. w O. leży w miejscu zw. Kisy → p. 5Aa; 1641 bakałarz czyli rektor szkoły wypełnia także obowiązki kantora, otrzymuje co kwartał od magistratu 3 zł i od ekonomów kościoła 2 zł, od prepozyta otrzymuje rocznie 20 zł, pod warunkiem, aby utrzymywał młodzieńca [tj. ucznia szkoły par.] zdatnego do śpiewu chóralnego i figuralnego [wielogłosowego] (AV 10, 297).

5B. Altarie w kościele par. Ś. Jana Chrzc. w O.

5Ba. Altaria Trzech Króli: 1419 Bogusław Koszutski [z Koszut k. Kórnika, pow. pyzdr.] zapisuje altarii Trzech Króli w kościele par. Ś. Jana w O. 2 grz. czynszu rocznego na swej części dziedziny Górka [par. Objezierze] od sumy głównej 20 grz. (Wp. 8 nr 856; Wp. 5 nr 301 reg.); 1425 Mikołaj z Baworowa dz. w Bieninie zapisuje Janowi altaryście altarii Trzech Króli w kościele par. w O. 5 grz. pol. czynszu rocznego (Wp. 5 nr 407).

5Bb. Altaria Ś. Marii Magdaleny: 1461-62 Wawrzyniec wójt w O., kolator altarii Ś. Marii Magdaleny w kościele Ś. Jana Chrzc. w O., kupuje czynsze roczne, należne altaryście tejże altarii: 1461 od Jana Świdwy [Starszego] z Szamotuł dz. w Brodziszewie 4 grz. czynszu za 50 grz., czynsz zapisany jest na Brodziszewie (ACC 41, 25v); 1462 od Jana Janowskiego [z Janów Młyna w pow. gnieźn., obecnie Janowiec Wlkp.] 4 grz. za 54 grz., czynsz zapisany jest na wsi Śródka w pow. pozn., po śmierci wójta pr. patronatu przejdzie na burm. i rajców (PG 6, 44, dawniej k. 124).

5Bc. Altaria Ś. Jana Chrzc: 1467 Mik. Abramek altarysta altarii Ś. Jana Chrz. w O. pozwany przez Andrzeja mansjonarza w Szamotułach i altarystę altarii Wszystkich ŚŚ. w Kąkolewie; w roku ubiegłym Mikołaj zaproponował Andrzejowi zamianę altarii za zgodą kolatorów, a w tym za zgodą kolatora altarii w O., Jana z O. kasztelana międz., a także zawarcie kontraktu w tej sprawie [zamiana nie doszła do skutku, brak zgody kolatorów?] (AC 2 nr 1312; ACC 46, 154v; w haśle → Kąkolewo, p. 5, mylnie przypisano obu altarystom ich altarie).

5C. Kościół filialny Ś. Jakuba15Pierwsza informacja o kościele Ś. Jakuba w Piaskowie jako kościele filialnym kościoła par. w O. pochodzi dopiero z 1725 (AV 22, 271v-272). Kościół ten odbudowano ok. 1750, a istniał jeszcze w 1821. Wg Now. 2 , 574, kościół rozebrano a. 1839 (Now. 2, 373 i KZSz. V 23 s. 12, mylnie informują, że kościół rozebrano w 1818). Zaznaczony jest na mapie pow. z 1821 (Callier 181) oraz na mapach Gilly’ego, Gaula i Perthéesa. Przy kościele Ś. Jakuba funkcjonował szpital, o którym czytamy w wizytacji z 1787, że położony jest blisko kościoła, jest stary, drewniany, wymaga reperacji, nie posiada funduszy, jedynie wielebny Tomasz Wiszniewski, prebendarz przy tym kościele, zapisał mu w testamencie 200zł (AV 34, 556v-573) w Piaskowie.

Do 1432? kościół par., potem włączony wraz z uposażeniem do par. O. → p. 5Aa.

5D. Szpital w O.: 1472 Stanisław z O. wda kal. i dz. w Wojnowicach, Łagwach i w Kluczewie sprzedaje na rzecz szpitala ubogich, który ma powstać pod (ante) miastem O., czynsze roczne w wysokości 30 grz. na Wojnowicach i Łagwach oraz 10 grz. monety pospolitej na Kluczewie z pr. wykupu za 700 grz. szer. półgr (AC 2 nr 1358).

1506 Hieronim Otorowski prep. w O. i pleb. w Otorowie zapisuje w testamencie m. in. ubogim ze szpitala w O. 2 krowy oraz 2 świnie (ACC 83, 65v-66).

1641 szpital16O szpitalu w m. O. wzmiankują też kolejne wizytacje z l. 1725 (szpital ma 2 izby wielkie ogrzewane i 4 komory, mieszka w nim 4 ubogich, uposażenie takie jak wymienione w wizytacji z 1641) i 1787 (szpital spalili przez nieostrożność ubodzy w nim mieszkający, obecnie jest w tym miejscu pusty plac po lewej stronie drogi, którą idzie się z miasta przez most w kierunku kościoła Ś. Jakuba; AV 22, 271v; AV 34, 568v-569) obok drogi publiczej z m. O. do Szamotuł; jest to dom o 1 wielkiej izbie ogrzewanej i [kilku] komorach dla ubogich, mieszka w nim obecnie 6 ubogich; do uposażenia szpitala należy cz. roli i łąka aż do stawu (stagnum) oraz ogród i mały ogród (AV 10, 296v).

6A. Osoby pochodzące z O.

6Aa. Studenci z O. na studiach w Krakowie: 1419 Jan i Stanisław [ss. Sędziwoja Ostroroga], 1427 Dobrogost syn Sędziwoja [Ostroroga], 1431 Jakub syn [mieszcz.] Macieja, 1438 Mikołaj syn [mieszcz.] Macieja, 1447 Teodoryk [syn mieszcz.] Mik. Mielczk[a], 1469 Piotr syn [mieszcz.] Mikołaja, 1518 Marcin syn [mieszcz.] Macieja, 1523 Jan syn Wacława [Ostroroga] (AS 1 s. 45, 64, 77, 92, 115, 197, 186, 221).

6Ab. 1450 Jan Ostroróg student w Wiedniu (Die Matrikel der Universität Wien, Bd. 1, Lief. 2, Graz-Köln 1956, s. 61); 1453 tenże Jan student w Erfurcie (A. Małecki, Z przeszłości dziejowej pomniejsze pisma, t. 2, Kraków 1897, s. 222); 1459 tenże Jan dr obojga praw uniwersytetu w Bolonii (S. Windakiewicz, Informacja o aktach uniwersytetu bolońskiego, Archiwum do Dziejów Literatury, t. 7, Kraków 1891, s. 134, 138; S. Kot, Le relazioni secolari delia Polonia con Bologna, Bologna 1949, s. 9-10). 1493 Stanisław i Wacław Ostrorogowie studenci w Wiedniu (H. Barycz, Wiedeń a Polska w epoce Renesansu i Reformacji, „Przegląd Zachodni” 9, 1953, nr 11/12, s. 725; tenże, Z dziejów polskich wędrówek naukowych za granicę, Wrocław 1969, s. 61); 1493 tenże Stanisław student w Bolonii (PSB 24, 527).

1532 Jakub Ostroróg [syn Wacława] student w Lipsku (MetrLips. 428).

6Ac. Różni duchowni rodem z O., działający poza O.; 1383-1403 Winc. Grochoła [z O.?] kan., scholastyk i prep. pozn. oraz 1411-22 Jan Ostroróg kan. i altarysta gnieźn. → Ostroróg – dobra, p. 3A; 1444 Mac. Krojek z O. komendarz kościoła w Starym Dworze [k. Międzyrzecza] (ACC 27, 109v); 1447 Mikołaj z O. kleryk (clericus) toczy proces z plebanem z Opoczna o altarię w Borzysławicach (ACG G 171, 112); 1449-50 Jan z O. pleban kościoła Ś. Marii Magdaleny w Poznaniu (ACC 31, 16v; ACC 32 k. 16v, 145v-146); 1462 Jakub z O. kapłan gracjalny w → Buku (ACC 42, 64v-65); 1490 Beata z O. zakonnica 1490, ksieni 1491-94 klarysek gnieźn., zm. a. 20 XI 1495 → Ostroróg – dobra, p. 3A; 1499 Maciej z O. kleryk uderzony przez Macieja z Białokosza kapłana przebywającego w Lwówku, który za ten czyn zostaje zwolniony od ekskomuniki (ACC 76, 104); 1514 Andrzej z O. lektor (lector [missarum]) w Szamotułach (AC 2 nr 1688); 1552 5 V zm. Marcin z O. opat w Mogilnie (MPH 5, 600).

6Ad. Mieszczanie pozn. rodem z O.: 1459 uczc. Dorota c. zm. Andrzeja z O. mieszczanina pozn. (AR nr 811); 1501 Piotr z O. zw. Mały Piotrek w sporze z Jakubem rzeźnikiem pozn. o 18 grz. bez 6 gr (AR nr 1806); 1507-08 opatrzny Tomasz młynarz z mł. Kuncza [= Królewski Młyn] w Poznaniu (ACC 84, 58; ACC 85, 67); 1519 Klemens z O. murarz (murator) w Poznaniu, śwd. (AC 2 nr 1723).

6B. Wydarzenia.

1411 w O. posiedzenie sądu ziemskiego pozn. (ZSW nr 1443).

1419-[38] dok. wystawione w O. przez Sędziwoja z O. starostę gen. wlkp. i wdę pozn. (Wp. 8 nr 856; Wp. 5 nr 301, 407; Wp. 10 nr 1453).

1448 28 VII, 1449 11 I, 7 II i 28 VI, 1450 5 II i 10 XII pobyty w O. Stan. Ostroroga starosty gen. wlkp. (A. Gąsiorowski, Urzędnicy zarządu lokalnego w późnośredniowiecznej Wielkopolsce, Poznań 1970, s. 253, 254, 258).

1501-83 pogrzeby w O.: 1501 Jana Ostroroga → Ostroróg – dobra, p. 3A: Stanisław; 1583 17 III Katarzyny c. Wacława Ostroroga (DwMat. 14418, s. 496).

1555, 1595 pożary miasta → p. 5Aa.

7. Callier – E. Callier, Ostroróg. Monografia w głównych zarysach, „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego” 18, 1891, z. 1, s. 89-182.

8. Wczśr. grodzisko nizinne, wklęsłe, położone na półwyspie (dawnej wyspie) Jez. Wielkiego, w odległości ok. 200 m na S od centrum miasta, częściowo zniszczone przez wybudowany w XIV w. w tym miejscu zamek (może przez Dziersława Grocholę kaszt. sant.?). Badania sondażowe (1961-62) i ratownicze (1964, 1968) odsłoniły fundamenty zamku. W inwentarzu dóbr O. z 1718 podano, że zamek został rozebrany, a w tym miejscu postawiono mielcuch dworski. Badania powierzchniowe (1914) odsłoniły na wschodnim brzegu Jez. Wielkiego osadę średniowieczną (Callier s. 123, 134; Hensel 4, 289-290; KZSz. V 23, 14; Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce, Poznań 1992, s. 143, tamże pozostała literatura).

Pieczęć miasta O. (z herbem Nałęcz) znamy dopiero z XVI w. Następna pochodzi prawdop. z XVII w. Opis pieczęci: M. Gumowski, Pieczęcie i herby miast wielkopolskich, „Ruch Samorządowy” 5, Poznań 1931, s. 230.

* W haśle wprowadzono dodatkowy skrót, → p. 7.

1 W XVI w. wśród mieszczan z O. pojawia się rodzina Grochołów. Nazwisko pochodzi niewątpliwie od Dziersława Grochoły, protoplasty Ostrorogów.

2 O podatku tym → Międzyrzecz miasto, przyp. 19.

3 W 1546 mogły być wyznaczone terminy 3 jarmarków, gdyż w 1779 król Stan. August zatwierdził terminy 3 dawnych jarmarków w m. O. i wyznaczył terminy 6 nowych jarmarków oraz terminy targów tygodniowych (mających odtąd odbywać się w każdy wtorek i sobotę). Z kolei w 1780 król potwierdził dotychczasowe terminy jarmarków i wyznaczył terminy 12 nowych, mających odbywać się w pierwszy dzień każdego miesiąca (Callier 170-172).

4 Najstarszy zachowany przywilej miejski O. pochodzi z 17 IV 1701 ijest to ordynacja miejska wydana przez Aleksandra z Otoka Zaleskiego dz. dóbr O. (M Ostroróg 1/1).

5 W APP przechowywane są księgi radzieckie m. O. z l. 1617-1845.

6 Callier 135 nn., opisał obecnie nie zachowaną księgę wójtowską m. O., zawierającą zapiski z l. 1503-88, spisaną po łacinie, a od 1560 głównie po polsku. Zachowała się natomiast, przechowywana w APP, księga ławnicza i wójtowska z l. 1614-1835. Poza tym w APP jest również księga radziecka z l. 1692-1707, zawierająca wpisy sądu wójtowskiego z l. 1696-1704.

7 W l. 1419-1506 kościół p.w. Ś. Jana Chrzc. (→ p. 5 Aa). Wg Now. 2, 373, w 1457 kościół par. w O. nosił wezwanie NMP, ale w cytowanym źródle nie ma takiej informacji (ACC 38, 28). W wizytacji z 1641 czytamy o kościele Wniebowzięcia NMP, SŚ. Jana Chrzc. i [Jana] Ew. oraz Ś. Andrzeja Ap., święto patronalne kościoła na ś. Jana Chrzc. [24 VI] (AV 10, 295v). W l. 1725 i 1787 kościół Wniebowzięcia NMP, święto patronalne na ś. Jana Chrzc. (AV 22, 266; AV 34 k. 553v-554v, 571). W wizytacji z 1787 zanotowano także wiadomość o wybudowaniu kościoła par. w O. w 1222. O dacie tej zob. krytycznie już J. Łukaszewicz, O kościołach Braci Czeskich w Wielkopolsce, Poznań 1835, s. 409 i przyp. 1.

8 Od 1432, tj. od czasu fundacji przez dziedzica i kanonicznej erekcji przez bpa pozn. prepozytury z mansjonarią przy kościele par., jest to kościół prepozyturalny, który niekiedy określano nieściśle mianem kolegiaty bądź kolegium, a mansjonarzy bezpodstawnie – kanonikami. Nie zachowały się przywileje fundacyjny i erekcyjny, ale w 1432 erygowano co najmniej kilka prebend mansjonarskich (w źródłach są bowiem wzm. o kilku mansjonarzach). Na prebendarzy nałożono niewątpliwie zwykłe obowiązki mansjonarskie, a więc zobowiązanie do stałej i osobistej rezydencji przy ich kościele, codzienne odprawianie uroczystej wotywy z udziałem nauczyciela-kantora i śpiewaka-ucznia szkoły par. (o nich → p. 5Ac), codzienne oficjum chórowe o NMP lub – zależnie od woli fundatora – o Męce Pańskiej albo o Najśw. Eucharystii, także z pewnością odprawianie mszy i anniwersarzy za fundatora i jego rodzinę itp. Zarazem do prepozytury włączono beneficjum plebańskie, jako że był to kościół par. Być może kolegium mansjonarzy erygowano ku czci Wniebowzięcia NMP i stąd późniejsza zmiana wezwania kościoła. Wg Now. 2, 372, w 1432 do prepozytury w O. włączono par. w Piaskowie.

9 O mansjonarzach w O. zwanych niekiedy bezpodstawnie kanonikami → przyp. 8.

10 Kościół par. w O. określano niekiedy nieściśle kolegiatą → przyp. 8.

11 Jest to ostatnia znana wzm. o mansjonarzach w O. Później, po przerwie spowodowanej Reformacją, fundacja upadła i nie została reaktywowana. W wizytacji z 1787 nie ma już żadnej wzm. o mansjonarii i prepozyturze (AV 34, 553v-575).

12 Krótki biogram Andrzeja Swinarskiego zamieszcza Now. 2, 218.

13 Wieś Szczepankowo, położoną w połowie drogi między O. a Szamotułami, zapewne pomyłkowo w 1508 wpisano do par. O., gdyż w tym samym wykazie wieś ta pojawia się również w par. Szamotuły (ASK 1 3, 18).

14 Szkoła par. w O. istniała w 1725, ale nie było jej już w 1787 (AV 22, 271; AV 34, 570).

15 Pierwsza informacja o kościele Ś. Jakuba w Piaskowie jako kościele filialnym kościoła par. w O. pochodzi dopiero z 1725 (AV 22, 271v-272). Kościół ten odbudowano ok. 1750, a istniał jeszcze w 1821. Wg Now. 2 , 574, kościół rozebrano a. 1839 (Now. 2, 373 i KZSz. V 23 s. 12, mylnie informują, że kościół rozebrano w 1818). Zaznaczony jest na mapie pow. z 1821 (Callier 181) oraz na mapach Gilly’ego, Gaula i Perthéesa. Przy kościele Ś. Jakuba funkcjonował szpital, o którym czytamy w wizytacji z 1787, że położony jest blisko kościoła, jest stary, drewniany, wymaga reperacji, nie posiada funduszy, jedynie wielebny Tomasz Wiszniewski, prebendarz przy tym kościele, zapisał mu w testamencie 200zł (AV 34, 556v-573).

16 O szpitalu w m. O. wzmiankują też kolejne wizytacje z l. 1725 (szpital ma 2 izby wielkie ogrzewane i 4 komory, mieszka w nim 4 ubogich, uposażenie takie jak wymienione w wizytacji z 1641) i 1787 (szpital spalili przez nieostrożność ubodzy w nim mieszkający, obecnie jest w tym miejscu pusty plac po lewej stronie drogi, którą idzie się z miasta przez most w kierunku kościoła Ś. Jakuba; AV 22, 271v; AV 34, 568v-569).