PARADYŻ – opactwo cystersów*

1. Położenie dóbr. 2A. Młyny klasztorne. 2B. Sprawy graniczne. 3A. Nadania, potwierdzenia nadań, kupna, zamiany, dzierżawy, czynsze, spory majątkowe. 3B. Majątek konwentu. 3C. Świadczenia na rzecz władcy. 3D. Legaty na rzecz klasztoru. 3E. Procesy różne. 4. Prawo niem. w dobrach klaszt. 5A. Kościół klaszt. Ś. Marcina. 5B. Kaplica klaszt. Ś. Ducha. 6A. Opaci. 6B. Stosunki z władzami zakonnymi i in. opactwami cyst. 6C. Opactwo wobec władz duchownych i świeckich. 6D. Organizacja życia w klasztorze: a) zakonnicy, b) wspólnota modlitewna, c) życie wewn. w klasztorze, d) nauka, e) klientela i dwór opata. 6E. Stosunek opactwa do parafii na terenie dóbr klaszt. 6F. Wydarzenia historyczne. 7. Dodatkowe skróty. 8. Zabytki kultury materialnej i wzm. źródłowe na ich temat.

1. Położenie dóbr. [Kl. z nadania fundatora, komesa Bronisza, otrzymał dobra skupione częściowo wokół siedziby w P., częściowo zaś k. Śremu. Kompleksu śremskiego cystersi pozbyli się jeszcze w XIII w., rozbudowywały się natomiast (drogą nadań i kupna) dobra w pobliżu kl., między Świebodzinem a Międzyrzeczem. Z nadań czynionych dla P. przez wlkp. rycerzy wynika, że cały ten obszar należał jeszcze w XIII w. do Wlkp. Później jednak znaczna cz. dóbr klaszt. znalazła się w granicach Śląska i Brandenburgii, a sam kl. stał na granicy.]

2. Młyny, granice, zapowiedzi. 2A. Młyny klasztorne.

1236-1552 młyn w P. → Paradyż, p. 2; 1236 komes Przybigniew nadaje klasztorowi w P. wodę (aqua [tzn. rzekę?, jezioro?]) w swej wsi Gostyń [zaginiona osada, zapewne w okolicy P., → K 2, 212; K 7, 333; K 8, 31] w celu budowy na niej młyna; rybołówstwo i inne pożytki z tego zbiornika wodnego zastrzega jednak dla siebie; w młynie klasztornym Przybigniew i jego ludzie (mea familia) będą mogli mleć ziarno bez zwyczajowych opłat (Wp. 1 nr 191).

1239 młyn w Zwoli → p. 3A; 1303 młyn w Grodzisku → p. 3A.

1386 opat Andrzej zaświadcza, że za 10 grz., jakie otrzymał od mnicha Jana z Landsbergu [dziś Gorzów Wlkp.] (z jego ojcowizny) kupił dla klasztoru młyn we wsi klaszt. Schonborn [obecnie Kępsko]; brat Jan ma otrzymywać 1 grz. rocznie, a po jego śmierci pieniądze te przypadną przeorowi lub infirmarzowi dla wsparcia

→ chorych; gdyby młyn sprzedano, czynsz ten zostanie przeniesiony na inne dobra (Wp. 3 nr 1857).

1425 dwa młyny w Miłostowie → p. 3A.

1458 Mikołaj i Dobrogost Watowie z Kosiczyna rezygnują na rzecz klasztoru z roszczeń do młyna na Zgniłej Obrze między Koźminkiem a Kosiczynem (Warm. 82); 1462 ugoda z Mikołajem, Dobrogostem, Sędziwojem i Janem z Kosiczyna w sprawie młyna w Koźminku (KBR nr 142; Warm. 83-84); 1492 ugoda z Janem Nadelwitz z Kosiczyna w sprawie młyna na Zgniłej Obrze między Koźminkiem a Kosiczynem (Warm. 85-86).

1551 opat jako pan lenny odmawia nadania młyna [kuźnicy] zw. Hammermuhle [k. Świebodzina lub Lubrzy] w lenno cechowi sukienników ze Świebodzina, którzy kupili go od Jakuba Klotzena; strony zawierają ugodę, w ramach której opat udzielić ma inwestytury, a sukiennicy zagwarantować na piśmie uznawanie pr. zwierzchnich klasztoru (Warm. s. 97, 235).

2B. Sprawy graniczne. 1256, [1257-78] granice Kostowa, Pamiątkowa, Chrząstowa i Albrechtowa z Zaborowem i Sroczewem → p. 3A; 1372 granice Karnina [k. Gorzowa] → p. 3A.

1401 rajcy m. Krosno zaświadczają, że za czasów opata Andrzeja [poświadczony 1363-89] dokonano rozgraniczenia wsi Nowa Wioska, Wilkowo [Świebodzińskie] i Mostki [wszystkie wsie k. Lubrzy i Świebodzina]; wezwany śwd. zeznał, że wyznaczona wtedy granica biegnie przez jez. Pinnow [obecnie jez. Pień, 4 km na S od Lubrzy], którego 1/3 przyznana została klasztorowi (Wp. 5 nr 11); ciż rajcy zaświadczają o dokonaniu z polecenia zm. ks. żagańskiego Henryka¹Chodzić tu może o Henryka Starszego zm. 1395, Henryka Rumpolda zm. 1395 lub Henryka Wróbla zm. 1397 rozgraniczenia Lubrzy i Żelechowa [Selchow, k. Świebodzina] między klasztorem w P. a Hansem von Oynicz (Wp. 5 nr 12).

1403 opat toczy proces z Dobiesławem Kwileckim i Mikołajem [z Przetoczna, kaszt.] drożyńskim; sprawa z Mikołajem dotyczy granic; opat ma w niej przedstawić swe dokumenty [→ też p. 3A, pod 1404] (KP nr 1215, 1265, 1350).

1416 opat z Goscichowa pozywa Pietrasza Urbanowskiego o zbudowanie przemocą młyna na Kamionce, na gruncie klaszt. między Lewicami, Gralewem i Miłostowem; sąd utrzymuje Pietrasza w pr. do młyna; opata zastępuje w sądzie Dobrogost Koleński (KoścZ 4, 229v); 1418 opat toczy z Pietraszem Urbanowskim proces o granice między Lewicami a Miłostowem; opat, przeor i klucznik nie złożyli zapowiedzianej przysięgi, ponieważ doszło do kłótni; również Pietrasz nie chciał przysięgać (PZ 5, 92); 1418 sąd postanawia, że granice między Miłostowem, Lewicami i Gralewem mają zostać ponownie określone [przy pomocy instytucji zw.] opolem; jeżeli opole stwierdzi, że kopce graniczne nie są miarodajne, ten kto je wystawił zapłaci karę Pietraszowi Urbanowskiemu; opole ma określić przynależność młynów; opole przeprowadzić mają opat z Gościchowa, Pietrasz Urbanowski oraz Tyfan i Bietka (KoścZ 5, 97v; PZ 5, 98-99; WR 1 nr 962); 1420 Andrzej syn Bethdasa! z Tuczęp zobowiązuje się w ciągu 3 lat przywrócić dawne granice między Tuczępami a klaszt. wsią Mnichy (Warm. 71); 1449 rozgraniczenie Kuczkowa, Lutola Mokrego, Lutola Suchego i Trzciela (Warm. 80); 1450 klasztor toczy proces z dziedzicami wsi Pieski Wielkie o granice między Pieskami i Pieskami Małymi (KBR nr 131-133; Warm. 80); 1450 klasztor toczy proces z Hansem Stremen z Żelechowa i Piotrem ze Staropola o granice między wsiami Gostchorze [Goskar] i Morsko [Murzig, obie wsie k. Krosna] (KBR nr 134; Warm. 80-81); 1451 rozgraniczenie Lubrzy i Żelechowa (Warm. 81).

1545 opat toczy proces z Jerzym Kręskim o granice między Kręskiem a Koźminkiem (KoścZ 29, 51v-52); 1555 rozgraniczenie Koźminka i Kreska (Warm. 97-98).

3A. Nadania, potwierdzenia nadań, kupna, zamiany, dzierżawy, czynsze, spory majątkowe.

1230²Datacja serii czterech (a może nawet pięciu) dokumentów fundacyjnych (w tym dwa znane z or., po których zachowały się obecnie fotokopie w zbiorach Katedry Nauk Pomocniczych Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie) nie jest pozbawiona zasadniczych wątpliwości (dyskusję referuje Matuszewski Imm. 398). Zapis daty wygląda następująco: M CC XXX IIII Kai. Febr., epacta XXVI, ind. V. Umożliwia to dwojakie rozwiązanie (MCCXXX, IIII Kai. Febr. = 29 I 1230, lub MCCXXXIIII, Kai. Febr. = 1 II 1234). Wydawca Wp. rozwiązał datę podług pierwszego wzoru, inni rozwiązywali jednak podług drugiego. Tak postąpił już Długosz (DA VI 271), opierający się niewątpliwie na jeszcze jednym z tej serii dokumentów (→ przyp. 11). Pierwszy z dokumentów Bronisza (Wp. 1 nr 126) ma też kopię z 1794 (APP, Zbiór akt dotyczących klasztorów 242, s. 32-33), w której datowany jest na 1234 (ale z zachowaniem daty 29 I, bo kopista powtórzył czwórkę i w dacie rocznej, i w liczbie kalend!). Przede wszystkim zwrócić jednak trzeba uwagę, że podana w datacji liczba epakt i indykcji odpowiada tylko rokowi 1232 (dla 1230 winno być epakta 4, indykcja 3; dla 1234 – epakta 18, indykcja 7). Pomylenie daty z 1232 na 1230 (lub 1234) można też uzasadnić paleograficznie, przez omyłkowe ściągnięcie daty rocznej i liczby kalend: zamiast M CC XXX IIII Kai. Febr. odczytano M CC XXX IIII Kai. Febr. Ci badacze, którzy oglądali jeszcze or., wydawali o formie zapisu sprzeczne sądy (S. Krzyżanowski, Ostatnie panowanie Laskonogiego w Krakowie, „Sprawozdania AU” 1907, nr 7, s. 7, czytał jednoznacznie 1232, S. Zachorowski, Studia do dziejów wieku XIII-go w pierwszej jego połowie, „Rozprawy Polskiej Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny” 62, 1921, s. 134 n., obstawał przy 1230, a T. Tyc, Początki kolonizacji wiejskiej naprawie niemieckim w Wielkopolsce (1200-1333), Poznań 1924, s. 121-123, się wahał). Autopsja fotokopii poucza, że w or. dok. bpiego (Wp. 1 nr 129) wyraźnie widać razem napisane IIII^o. Natomiast w or. dok. Bronisza (Wp. 1 nr 128) zapis tej czwórki jest bardziej złożony: nad pierwszymi dwoma laskami figurują kreski (pełniące rolę kropek nad i), nad dwiema pozostałymi – kółeczko (oznaczające zwyczajowo końcówkę liczebnika). Można więc dostrzec tu podstawy do rozdzielania czwórki na dwie grupy po dwie laski. Najbardziej przekonywujące wyjaśnienie dał Tyc, dowodząc, że opatrzone dwuznacznym zapisem daty dokumenty Wp. 1 nr 128 i 129 wygotowane zostały w istocie dopiero kilka lat później i obdarzone datą, zaczerpniętą z zaginionego dziś or. dokumentu Wp. 1 nr 126, w którym datacja zapisana być musiała niezupełnie wyraźnie. Podnieść też trzeba, czego dotąd nie zauważano, że datowanie na styczeń 1230 należącego do tej grupy dok. bpa Pawła w sprawie nadania dziesięcin klasztorowi (Wp. 1 nr 129), nie wydaje się możliwe, skoro z tego roku pochodzi inny dok. tegoż wystawcy, nadający te same dzies. kościołowi par. w Gościchowie (Wp. 1 nr 127, → niżej). Dwie tak sprzeczne decyzje nie mogły być wydane w odstępie kilku dni. Wydaje się więc, że cztery dok. w sprawie fundacji P. pochodzą w istocie z 31 I 1232. Pierwotny charakter (zgodnie z rozumowaniem Tyca) mają dokumenty Bronisza w sprawie nadania Gościchowa i Kłodawy, później zaś sporządzono pod tą samą datą dok. potwierdzający ogólne nadanie ojcowizny Bronisza oraz dok. bpa w sprawie dziesięcin. Ustalenia te nie przesądzają kolejności samych nadań – w istocie mogły zostać dokonane wszystkie 1 II 1232, tylko dokumenty wystawiono później. Oczywiście, trudno zaręczyć, że owe późniejsze redakcje odpowiadały dokładnie pierwotnym nadaniom. O możliwości fałszerstwa zdaje się świadczyć wiadomość z 1247 o bracie Jakubie z P., notorycznym fałszerzu pieczęci (→ p. 6Da). Ostateczna weryfikacja wymaga jednak dalszych studiów komes Bronisz³Późniejsza tradycja przypisywała fundatorowi imię Dionizego Bronisza. W istocie doszło tu do bezkrytycznego połączenia rzeczywistego imienia fundatora z błędną formą Dionysius, jaką zawarto w dobromilskim wydaniu Długosza za zgodą ks. Władysława młodszego [Odonica], bpa pozn. Pawła i kapituły pozn., a także swej żony, swych rodziców, swego brata Sędziwoja i bratanka Jarosta, nadaje ku czci NMP i ś. Marcina Henrykowi opatowi z Lehnin [w Brandenburgii] osadę (locus) Gościchowo (od doliny → Gnyrnar do rz. Paklicy i dalej w dół tej rzeki), w celu zbudowania tu klasztoru o nazwie P. (Wp. 1 nr 126, wg kop. z XVII w.); 1230 tenże Bronisz nadaje opatowi z Lehnin dla klasztoru mającego powstać w Gościchowie wieś Kłodawa czyli Kaława⁴W tekście jest: „villam nomine Cladava vulgo Kaława”. Wydaje się prawdopod., że zaginiony or. opiewał na Kłodawę (wymieniają Długosz w swej relacji o fundacji P., → niżej, pod 1234). Wieś ta jednak później chyba zanikła, a w ręku klasztoru znajdowała się potem Kaława (pierwszy raz wspomn. w XIV-wiecznej interpolacji w dok. z 1257). Pomylono zatem obydwa obiekty i w kopii dokonano owego wyjaśniającego dopisku. Możliwe jednak, że w istocie Kłodawa była tożsama z Kaława na tych samych zasadach, na jakich nadał Gościchowo⁵Dok. formularzowo przypomina dwa przytoczone wyżej dyplomy Bronisza (APP, Zbiór akt dotyczących klasztorów 242 [dawniej Kl. Paradyż C 19], 40-41); 1230 (or.) tenże Bronisz za zgodą ks. Władysława młodszego [Odonica], bpa pozn. Pawła i kapituły pozn., a także swej żony, swych rodziców, swego brata Sędziwoja i bratanka Jarosta, ku czci NMP i ś. Marcina, nadaje klasztorowi w P. czyli Gościchowie wszystkie swe dobra dziedziczone po ojcu: Zaborowo, Zakrzewo, Sroczewo, Polwica, Kotowo, Albrechtowo, Chrząstowo, Konarskie, Górka, na tych samych zasadach, na jakich nadał wcześniej Gościchowo; zastrzega jednak dożywocie sobie i swej żonie⁶Postanowienia tego dok. potwierdza dok. Władysława Odonica z 1236 (Wp. 1 nr 128, wg or.); 1234 [recte 1232?] nadanie Gościchowa, Linii, Kłodawy, Górki i Polwicy przez Bronisza → niżej, pod 1234.

1230 bp pozn. Paweł nadaje kościołowi Ś. Marcina w Gościchowie dzies. z Goscichowa, gdzie kiedyś była puszcza i tereny łowieckie (venacio) komesa Bronisza (Wp. 1 nr 127, wg kop. z XVII w.); 1230 tenże Paweł nadaje nowemu klasztorowi P. w Gościchowie dzies. z Gościchowa; choć dzies. te nadane zostały wcześniej kościołowi par. w Gościchowie, z okazji jego konsekracji, to słuszne jest jednak, by korzystali z dochodów ci, którzy najpilniej będą służyć⁷Now. 2, 474, podejrzewa fals. z racji sprzeczności z dok. Wp. 1 nr 127. W istocie wyjaśnienie sprzeczności leży raczej w tym, że dok. Wp. 1 nr 129 pochodzi najpewniej dopiero z 1232, → przyp. 2 (Wp. 1 nr 129, wg or.).

1232 kapituła gen. cyst. w sprawie fundacji opactwa P. poleca opatom z Kołbacza [na Pomorzu Zach.] i Łekna, by udali się na miejsce i, jeżeli uznają je za odpowiednie, wprowadzili tam konwent (StCist. 2, 107); 1233 wspomn. opatom naznaczono pokutę, bowiem nie dopełnili polecenia; za rok mają złożyć relację z załatwienia sprawy (StCist. 2, 122).

1234 [recte 1232?] Bronisz z Gościchowa z rodu Wieniawów⁸Przynależność rodowa Bronisza jest dyskusyjna. Pogląd Długosza przez wieki uznawano za obowiązujący. W XVII w. pojawiła się nawet rodzina Broniszów herbu Wieniawa, pisząca się z P. Naukowa historiografia odrzucała jednak przypisanie fundatora klasztoru Wieniawom. Stawiano za to najróżniejsze hipotezy, łącząc Bronisza z Godziembami (F. Piekosiński), Łodziami (A. Małecki), Doliwami (I. Zakrzewski, O. Halecki), Pomianami (S. Kozierowski, J. Nowacki) – zestawienie literatury w PSB 2, 473-474. Żadna z tych hipotez nie ma jednak oparcia w źródłach, więc nie sposób nawet z nimi dyskutować. Ostatnio J. Bieniak (PSB 36, 403) wrócił do wersji Długoszowej, uznając ją za przejaw żywej wciąż tradycji rodowej (sam Długosz był Wieniawą). Także jednak i ta hipoteza wydaje się mocno niepewna (Długosz bardzo często przypisywał zupełnie dowolnie różne osobistości z przeszłości do znanych sobie rodów) zakłada w Gościchowie klasztor cystersów i nadaje mu swe wsie Gościchowo, Linie⁹W haśle → Lina wątpiliśmy w możliwość identyfikowania tego obiektu ze wsią → Linie k. Lwówka. Identyfikację taką potwierdza bezspornie nieznana nam jeszcze wówczas zapiska z 1416 (→ niżej), Kłodawa, Górka i Polwica¹⁰Ostatnie dwie nazwy zapisane jako Gorzika (w starej edycji DH 2, 245: Gorzica) i Polencz. Niewątpliwie chodzi tu o Górkę i Pol wice, znane z in. dokumentów parad., a nie o zaginione wsie Górzyca i Polencz, jak w haśle → Gościchowo, przyp. 1; pierwsza obsada przybywa z klasztoru w Lehnin, przysłana przez tamtejszego opata Hermana; pierwszym opatem nowego klasztoru zostaje Menszo11 (DA VI 271).

1234 książęta Henryk [Brodaty] i Henryk młodszy [Pobożny] zatwierdzają fundację Bronisza, który nadał opatowi Henrykowi z Lehnin dziedzinę Gościchowo i założył tam klasztor P. (Wp. 1 nr 169; SU 2 nr 73).

1235 kapituła poleca opatom z Sittichenbach [w Niemczech, diec. Halberstadt] i Kołbacza zbadanie miejsca P., w którym wda pol. Bronisz chce fundować klasztor; opaci otrzymują upoważnienie do wprowadzenia tam konwentu z Lehnin, bez czekania na dodatkową zgodę kapituły (StCist. 2, 149-150).

1235 ks. Władysław [Odonic] przyjmuje pod swą opiekę kl. cystersów w P. zwanym niegdyś Gościchowo oraz wszystkich mieszkańców jego dóbr; wśród śwd. dokumentu występuje m. in. Henryk opat z Lehnin¹²Jego obecność w Gnieźnie wiązać można ze sprawą wprowadzania konwentu do P., które nastąpiło najpewniej jeszcze w 1235. Akt ten powinien nastąpić po decyzji kapituły gen. zakonu, podjętej także w 1235. Kapituły obradowały zawsze jesienią ok. 11 XI. Gnieźn. dokument datować trzeba by zatem na sam koniec roku. Kolejne dok. z 1236 świadczą, jak się zdaje, o funkcjonowaniu już konwentu (Wp. 1 nr 183); 1236 ks. Władysław [Odonicl zaświadcza, że komes Bronisz za zgodą brata Sędziwoja i bratanka Jarosta, syna Chwała, z zastrz. dożywocia sobie i żonie, nadał klasztorowi w P. czyli Gościchowie wszystkie swe dobra dziedziczne: Zaborowo, Zakrzewo, Sroczewo, Chrząstowo, Albrechtowo, Kotowo, Polwica, Konarskie, Górka z przewozem przez Wartę, na tych samych zasadach, na jakich nadał wcześniej Gościchowo¹³Zatwierdzenie oparte na dok. Bronisza (Wp. 1 nr 128); książę zwalnia nadane dobra od ciężarów pr. pol. i od ceł (Wp. 1 nr 194).

1236 komes Przybigniew z matką Wojciecha i ż. Zdzisławą nadaje klasztorowi w P. cz. swej dz. w Rusinowie (locum quendam nostre hereditatis); dok. wystawiony w klasztorze P. (Wp. 1 nr 190); 1236 tenże nadaje klasztorowi pr. budowy młyna w Gostyniu → p. 2A; 1236 komes Bronisz fundator klasztoru w P. (zw. też Gościchowo) nadaje temuż klasztorowi źreb oraz młyn w Gościchowie → Paradyż, p. 2 i 3; 1239 komes Bronisz nadaje klasztorowi w P. swe dochody z przewozu przez Wartę w Sroczewie oraz miejsce pod budowę młyna w Zwoli (Wp. 1 nr 217, s. 583; DKM s. 350); 1240 (or.) komes Bronisz fundator klasztoru w P. nadaje temuż klasztorowi, ku czci NMP i ś. Marcina, swoje wsie dziedziczne: Zaborowo, Zakrzewo, Sroczewo, Albrechtowo, Konarskie, Kotowo, na tych samych zasadach, na jakich nadał Gościchowo; zastrzega sobie dożywocie (Wp. 1 nr 225).

1241 komes Janusz syn Sezemy [imię bodaj zniekształcone, może chodzi o Bodzętę?] za zgodą matki Krajny nadaje klasztorowi w P. wieś Lubinicko [Merzdorf, od XIV w. na Śląsku]¹⁴Dok. zachowany w 2 oryginalnych redakcjach; w liście śwd. jednej z nich występuje m. in. ks. śląski Henryk [Pobożny]; w obydwu redakcjach świadczy komes Bronisz (Wp. 1 nr 230; SU 2 nr 223).

[1241-49] Bolesław [Rogatka] ks. śląski poleca swym celnikom z Krosna [nad Odrą] i Zbąszynia, by nie ściągali ceł od soli i wszystkich in. towarów przewożonych przez mnichów z P. (Wp. 1 nr 227; SU 2 nr 314).

1245 ks. Bolesław [Pob.] przyjmuje klasztor w P. pod swą opiekę oraz zwalnia wszystkie jego dobra od ciężarów pr. pol., od sądownictwa kasztelanów i od ceł (Wp. 1 nr248;co do autentyczności → Bielińska 266-267).

1246 [fals.] ks. Przemysł [I] zaświadcza, że Bodzęta syn Janusza z Widzimia za zgodą swego brata Mirona nadał ku czci NMP i ś. Marcina klasztorowi w Gościchowie czyli P. swą dziedzinę Lubrza¹⁵O Lubrzy-Lubieniowie zob. RH 58, 1992, s. 41; opat natomiast z czystej przyjaźni (a nie z racji kupna) dał Januszowi 30 grz. w celu wykupienia go z niewoli u Niemców z Virchoboz [nieodgadnione; może to nazwisko jakiejś niem. rodziny osiadłej na Śląsku?] (Wp. 1 nr 252; o podrobieniu → Bielińska 241, Sik. Kryt. 158-159; do przedmiotu sprawy → niżej, pod 1249).

1247 P. → Paradyż, p. 4.

1247 ks. Przemysł [I] przyjmuje kl. w Gościchowie pod swą opiekę oraz uwalnia jego dobra od ciężarów pr. pol. i sądownictwa kasztelanów (Wp. 1 nr 261); 1247 ks. Przemysł wraz z matką Jadwigą nadaje klasztorowi w P. wieś Pakolice wraz z jeziorem (Wp. 1 nr 262).

1247 pap. Innocenty IV przyjmuje pod swą opiekę klasztor NMP w P. wraz z dobrami: miejscem, na którym stoi, oraz wsiami Pakolice, Lubrza, Lubinicko, Rusinów, Zakrzewo, Sroczewo (Syronov), Zaborowo, Konarskie, Albrechtowo, Chrząstowo (Wp. 1 nr 265).

1249 Bodzęta z Widzimia syn Janusza z matką Białądamą i bratem Mironem zaświadczają, że sprzedali klasztorowi w P. wieś Lubrza za 40 grz. niem., mianowicie za sumę, na którą poręczyli za niego opaci Wilhelm z Lehnin i Michał z P.; opat z P. zaświadcza, że za zgodą Wilhelma opata z Lehnin poręczył za komesa Bodzętę na sumę 40 grz.; Bodzęta dał mu za 30 grz. Lubrzę, a 10 grz. dopłacił srebrem (Wp. 1 nr 279-280; → wyżej, pod 1246).

1250 ks. Przemysł [I] zaświadcza, że Krystyn syn Bodzęty ze Szczańca [k. Świebodzina, od XIV w. na Śląsku] za zgodą brata Stępoty nadał kościołowi NMP i Ś. Marcina zwanemu P. pustkowie → Cholmen (Wp. 1 nr 283); 1250 tenże zaświadcza, że Sulisław syn Broda z Wyszanowa nadał kościołowi NMP i Ś. Marcina zwanemu P. pustkowie → Dutsco [może późniejsze Dłusko k. Skwierzyny?] (Wp. 1 nr 286); 1250 tenże zaświadcza, że Przybigniew z Bukowca nadał kościołowi NMP i Ś. Marcina zwanemu P. dziedzinę Rusinów, a Jarota z Witynia za zgodą Wezdecha i in. swych braci nadał pustkowie nal. do Witynia¹⁶Formularz ident. jak dok. w sprawie nadania Cholmen i Dutsko. Wg Krasonia 70 i Bielińskiej 246-247, jest to współczesny fals. Zarzuty ich odparł przekonująco Sik.Kryt. 159-162 (Wp. 1 nr 285); 1252 tenże zaświadcza, że Herman kusznik nadal klasztorowi w P. wieś Karnin w kasztelanii sant. [k. Gorzowa, od XIV w. w Brandenburgii], otrzymaną od ks. Władysława [Odonica] (Wp. 1 nr 306, → Sik. Kryt. 162); 1256 tenże zaświadcza, że rycerz Ś więtek syn zm. Miluja za zgodą syna Broda i bratanków Andrzeja, Chyścika i Przybysława nadał kościołowi w Gościchowie zw. P. las zw. Suchcino [potem wieś Suchcino, k. Międzychodu, obecnie nie istnieje], który posiadał już jego pradziad (Wp. 1 nr 337); 1256 tenże zaświadcza, że rycerz Sulisław syn Andrzeja za zgodą swego brata Bogusza sprzedał klasztorowi w Gościchowie zw. P. dziedzinę Wyszanowo za 16 grz. (Wp. 1 nr 338, → Sik. Kryt. 162-163); 1256 tenże uwalnia dobra klasztoru w P. od sądownictwa kasztelanów oraz nadaje klasztorowi bobry żyjące w klaszt. jeziorach lub stawach (Wp. 1 nr 336).

1256 Jarost syn Chwała [bratanek Bronisza] zaświadcza, że po wielu sporach z klasztorem w Gościchowie zw. P. dokonał z nim zamiany: opat dał mu wsie Sroczewo, Zakrzewo i Zaborowo, on zaś dał (za zgodą swego brata Sędziwoja i brata stryj. Mikołaja) klasztorowi wsie Kotowo i Pamiętkowo [obecnie nie istnieje, leżało w pow. pyzdr., k. Zaniemyśla]; granicę między tymi posiadłościami ma stanowić struga → Niegutka aż do jez. Stara Rzeka (Wp. 1 nr 342); [1257-78] układ ten potwierdza swą pieczęcią ks. Bolesław [Pob.]¹⁷Jarost występuje tu jako sędzia gnieźn. i kal.; mówi się, że spór dotyczył wsi, jakiejego stryj Bronisz nadał klasztorowi, oraz że transakcja dokonuje się za zgodą brata Sędziwoja i brata stryj. (filiolus) Mikołaja syna Sędziwoja z Kępy; następuje dokładne rozgraniczenie Chrząstowa i Albrechtowa od Zaborowa i Sroczewa (Wp. 1 nr 362).

1257 ks. Przemysł [I] zobowiązuje się bronić klasztoru w Gościchowie zw. P. w sprawie zamiany wsi Pamiętkowo, zezwala lokować w dobrach klaszt. wsie na pr. niem., uwalnia dobra klaszt. od ciężarów pr. pol. oraz sądownictwa kasztelanów i in. urzędników, zwalnia mnichów od ceł; (w interpolowanej¹⁸Interpolacja z XIV w.: Bielińska 261-262, Kolańczyk 189, Sik.Kryt. 163-165 wersji dok. zawarty wykaz wsi klaszt.: Kaława, Wysokie, Pieski Małe, Wyszanowo Wielkie i Małe, Grodziszcze [Graditz, od XIV w. na Śląsku], Kiełpin, Karnin, Miłostowo, Suchcino, Linie, Kamionka, Młodawsko, Grodziszcze, → Cholmen, → Dutsco [oba zag.], Lauske [Dłusko, obecnie Krasne Dłusko, k. Skwierzyny], Zaborowo, Zakrzewo [k. Książa], Sroczewo, Chrząstowo, Albrechtowo, Kotowo, Polwica, Konarskie, Górka z przewozem przez Wartę, Sobewetz [niezident.], obie wsie Sworzyce, oraz osobno wymienione Zakrzewo [k. Zbąszynia] i → Bolelice [obecnie Bolewice]) (Wp. 1 nr 350 wg or., nr 351 wg kop. z XVII w.).

1259 klasztor w P. kupuje od opactwa w Obrze wieś Miłostowo za 10 grz. (Wp. 1 nr380); 1260 ks. Bolesław [Pob.] zaświadcza, że rycerz Młodola syn Młodoli nadał klasztorowi w Gościchowie zw. P. wieś → Młodawsko, a jego syn Jakub po śmierci ojca zatwierdził tę darowiznę; ks. zaświadcza też, że rycerz Piotr z Konina [k. Lwówka] nadał klasztorowi las i 2 jeziora zw. → Linia, przylegające do klaszt. wsi Miłostowo (Wp. 1 nr 383).

1261 ks. Bolesław [Pob.] zaświadcza, że komes Jarost syn Chwała nadał klasztorowi w Gościchowie zw. P. wieś Sroczewo wraz z przyległymi jeziorami, zastrzegając sobie i swej żonie dożywocie (Wp. 1 nr 391); 1261 tenże zaświadcza, że Ninogniew i Wisław ss. zm. Racibora nadali klasztorowi w Gościchowie zw. P. wieś → Kamionka, przyległą do lasu, który klasztor uzyskał drogą zamiany dóbr z ks. Przemysłem [zm. 1257] (Wp. 1 nr 392); 1263 tenże zaświadcza, że dał klasztorowi w Gościchowie zw. P. wsie Grodziszcze i Suchcino¹⁹Las Suchcino dostał klasztor już w 1256, → wyżej, a otrzymał w zamian wsie Chrząstowo, Kotowo i Albrechtowo (nadane klasztorowi przez fundatora, zm. komesa Bronisza); książę potwierdza wszystkie przywileje klasztoru (Wp. 1 nr 408); 1267 tenże zwalnia mnichów i ludzi klasztoru w Gościchowie zw. P. od ceł (Wp. 1 nr 427).

1276 bp pozn. Mikołaj zaświadcza, że Wrocław z Kurska kapelan (pleb.) w Międzyrzeczu nadał klasztorowi w P. swą cz. Wyszanowa; opat zobowiązał się za to dać Wrocławowi 6 łokci sukna wyprodukowanego w klasztorze i 2 grz. srebra oraz przyjąć go do wspólnoty modlitewnej (Wp. 1 nr 462); 1278 zatwierdza to nadanie ks. Przemysł [II] (Wp. 1 nr 472).

1277 ks. Przemysł [II] nadaje klasztorowi w Gościchowie wieś Grodziszcze oraz obdarzają imm. ekon. i sąd. (Wp. 1 nr 470); 1278 książęta Bolesław [Pob.] i Przemysł [II] zaświadczają, że Beniamin wda pozn. nadał klasztorowi w P. wsie Przysieka, Obrzyca, Ciosaniec, Łupice, Ptowo, Pyrzyce, Osłonin i Wieleń, celem zbudowania nowego klasztoru [w → Wieleniu]²⁰W sprawie chronologii i kolei losów tej fundacji: K. Kaczmarek, Proces fundacyjny klasztoru cystersów w Wieleniu (1277 – ok. 1285), „Nasza Przeszłość” 85, 1996, s. 49-73 (Wp. 1 nr 473); 1280 ks. Przemysł [II] zaświadcza, że rycerze Pełka, Boguchwał, Ziemisław, Gniewomir, Szczepan oraz dwaj ss. Chwalisława, Marek i Samson, zrzekli się na rzecz klasztoru w P. pr. do wsi Grodziszcze; komes Mikołaj syn Sędziwoja, fundatora klasztoru²¹Chodzi najpewniej o Sędziwoja, brata Bronisza, → też pod 1256, oddał im jako rekompensatę swą wieś Chwałkowo, a klasztor dodał jeszcze 60 grz. brand. (Wp. 1 nr 491); 1286²²W kopii z XVII w. data 1276. Przesunięcie jej o 10 lat uzasadniają Wp. 4, 38, Matuszewski Imm. 399 ks. Przemysł [II] potwierdza klasztorowi w P. czyli Gościchowie przywileje i nadania swego ojca Przemyśla [I] i stryja Bolesława [Pob.] (Wp. 1 nr 459); 1293 ks. Przemysł II zaświadcza, że Mikołaj i Jan ss. Bodzęty zawarli ugodę z klasztorem w Gościchowie zw. P. w sprawie Lubrzy; wieś tę nadał klasztorowi zm. Bodzęta z wdzięczności za wykupienie go z niewoli za 40 grz. niem.; Mikołaj i Jan w imieniu swoim oraz stryjów, Henryka i Bodzęty ss. Mirona, zrzekają się wszelkich pr. do Lubrzy, opat zaś daje im 210 grz.; jeżeli Mikołaj i Jan lub ich krewni podnieśliby na nowo swoje roszczenia, bp pozn. natychmiast ma ich obłożyć klątwą (Wp. 2 nr 700).

1293 Henryk ks. głog. przyjmuje klasztor w P. pod swą opiekę i zatwierdza mu zwolnienie od ceł w jego księstwie, posiadane od początku swego istnienia (Wp. 2 nr 703).

1296 ks. Władysław [Łok.] zaświadcza, że komes Piotr z Glińska [Leimnitz, k. Świebodzina, od XIV w. na Śląsku] za zgodą swych braci Tomasza, Szczepana i Dzierżykraja sprzedał klasztorowi w P. czyli Gościchowie swą cz. Glińska zwaną Grodziszcze za 150 grz. (Wp. 2 nr 748).

1297 starostowie międz. z ramienia margrabiów brand. [→ Międzyrzecz – gród i kasztelania, przyp. 9] zaświadczają, że bracia Mikołaj i Wojsław zastawili klasztorowi w P. na 1 rok wieś Clauswalde [k. Rzepina, obecnie Wystok] za 50 grz. brand.; jeśli Mikołaj i Wojsław nie będą mogli dokonać w terminie wykupu, dostaną jeszcze 10 grz. i wieś przejdzie w posiadanie klasztoru (Wp. 2 nr 764).

1301 Mroczek z Wezenborga nadaje klasztorowi w P. wieś Bukowiec; w zamian on, jego brat Bogusz oraz brat stryjeczny Paweł mają otrzymać własny ołtarz w kościele klaszt. poświęcony ś. Janowi Ewangeliście, przed którym chcą być pochowani, a dochód z nadanych dóbr ma być przeznaczony na wieczną lampę tym miejscu (Wp. 2 nr 842); 1302 Bogusz z Wezenborga zaświadcza, że wziął od opata i klasztoru w P. w dożywotnie lenno wieś Lubinicko zw. po niem. Wieś Marcina [Merzdorf]; zobowiązuje się, że nie przekaże jej swym dziedzicom; pragnie, by po śmierci pochowali go mnisi z P. (Wp. 2 nr 849; → niżej, pod 1304).

1303 Henryk, Konrad, Albrecht, Rudolf von Klepzig [rodzina z Łużyc, osiadła w ziemi lubuskiej i Nowej Marchii] sprzedają klasztorowi P. wsie Hermannshof [obecnie Cieszyradz, k. Świebodzina] i Langsow [niezident.] (Wp. 2 nr 869); 1303 nabycie wsi Langsow przez klasztor zatwierdza margr. brand. Herman (Wp. 2 nr 873).

1303 Wisław z Chyciny i Borzysław syn zm. Gosława nadają klasztorowi P. swe 2 części wsi Pieski (Wp. 2 nr 875); 1303 Prędota [z Grodziska] zaświadcza, że Herman wójt z Grodziska nadał klasztorowi P. nal. do uposażenia wójtowskiego miejsce pod budowę młyna na Dojcy w Grodzisku; mnisi mają za to zachowywać pamięć o nim i jego ż. Hildegundzie (Wp. 2 nr 879).

1304 bp pozn. Andrzej [Zaremba] oświadcza, że widział dok. Piotrka wdy pozn. [poświadczony 1297-99] i jego syna Prędoty [z Grodziska] w sprawie nadania klasztorowi w P. czyli Gościchowie wsi Stibencz [niezident.] i obydwu wsi Słocin, oraz dok. Prędoty w sprawie sprzedaży klasztorowi wsi Sworzyce za 60 grz.; Prędota z bratem Boguchwałem potwierdzają zawartość tych dokumentów (Wp. 2 nr 882); 1304 tenże bp pozn. zaświadcza, że kan. pozn. Mikołaj [z Szamotuł] syn Tomisława wdy pozn. nadał klasztorowi w P. wieś Łążek; we wsi tej opat powinien urządzić dwór (curia) i osadzić w niej kapłana, który modlić się będzie za dusze przodków Mikołaja (Wp. 2 nr 883).

1304 Henryk ks. głog. zatwierdza układ między opatem z P. a Boguszem z Wezenborga w sprawie wsi Lubinicko [→ wyżej, pod 1302], którą opat dał Boguszowi w lenno dla obrony klasztoru (ob promocionem et defensionem sui monasterii; Wp. 2 nr 888); 1305 tenże Henryk jako zadośćuczynienie za szkody, jakie klasztor w P. poniósł z powodu wojny [z Brandenburczykami] w obronie władztwa księcia, uwalnia wszystkie dobra klaszt. od jakichkolwiek danin i ciężarów (Wp. 2 nr 889).

1307 ugoda klasztoru z Bartłomiejem, Janem, Gerlachem i Wisławem ss. zm. Dziersława kaszt. międz.; klasztor ma posiadać 2 części w Pieskach Małych, wspomn. bracia zaś sądownictwo wyższe i niższe w tej wsi, ale tylko dożywotnio (Wp. 2 nr 911-912).

1308 Otto i Waldemar margrabiowie brand. zezwalają klasztorowi w P., by we wsi Hermannsdorf [Cieszyradz] urządzić 2 ł. zamiast 3 (Wp. 2 nr 917).

1311 Gerard z Przyprostyni z synem Gise, stryjem Gise, wujami Bartkiem, Gerardem i Ottonem oświadczają, że wzięli w lenno od ołtarza²³Najpewniej nie chodzi o altanę, ołtarz zaś jest tu raczej synonimem kościoła i klasztoru NMP w P. wieś Staropol o 74 łanach; 1/2 lenna wróci do klasztoru po śmierci wujów, 1/2 zaś po śmierci Gerarda z synem i stryjem; zachodnią cz. wsi będą posiadać na takich warunkach, że dochody z niej będą dzielone między klasztor a Gerarda; dochody z [pozostałej?] cz. wsi pozostawać mają w całości w ręku klasztoru, z wyjątkiem strug Otlucina i Kłonica, na których Gerard ma pr. rybołóstwa, ale tak, że nie wolno [rybakom] wpływać na jezioro [Paklicko Wielkie] (Wp. 2 nr 947).

1319 Hening Benstede z bratem Henrykiem sprzedaje klasztorowi w P. wieś Wyszanowo Małe za 70 kóp gr.; zgodę na to wyraża Jan von Uchtenhagen, od którego Benstedowie mieli tę wieś w lenno (Wp. 2 nr 1015-1016; → niżej, pod 1328); 1320 Henryk sołtys ze Świebodzina z synem Bernardem zastawia na 1 rok klasztorowi w P. swe sołectwo za 5 solidów gr, a jeśli go nie wykupi w terminie, przejdzie ono w posiadanie klasztoru (Wp. 2 nr 1019); 1320 Henryk ks. głog. zaświadcza, że Drogan syn Szymona za zgodą braci Bogusza i Mikołaja nadał klasztorowi w P. wieś Schönborn [Kępsko] w dystr. Sulechowa (Wp. 2 nr 1020); 1320 Wilisław z Nądni nadaje klasztorowi w P. swe dobra Zakrzewo k. Zbąszynia (Wp. 2 nr 1021); 1322 Henryk ks. głog. zaświadcza, że Jakub, Mikołaj i Beniek zw. Beniewic nadali klasztorowi w P. swą wieś Zyrsk w dystr. międz. [niezident., → Międzyrzecz – dystrykt, przyp. 1] (Wp. 2 nr 1026); 1322 bp pozn. Domarat zaświadcza, że Wojc. Krzczonowie [syn Krystyna ze Szczańca → wyżej, pod 1250] nadał klasztorowi w Gościchowie swe miasto Lubrza (Wp. 2 nr 1028); 1322 Jan ks. ścinawski zaświadcza, że klasztor w P. dokonał zamiany z Pęczkiem von Lossow, dając mu wsie Hermannsdorf [Cieszyradz] i Langsow, a otrzymując w zamian zamek i miasto Lubrza (Wp. 2 nr 1030); 1322 transakcję tę zatwierdza również Henryk ks. żagański (Potsdam, Brandenburgisches Landeshauptarchiv, Preussen-Brandenburg, Rep. 8, Liebenau, nr 3, k. 24); 1322 Teodoryk ze Szczańca sprzedaje klasztorowi w P. jez. Likmich [niezident.] nal. do Lubrzy za postaw [sukna] i 8 grz., jakie był winien klasztorowi, a także jako zadośćuczynienie za szkody, jakie wcześniej wyrządził (Wp. 2 nr 1031).

1327 król Władysław [Lok.] przyjmuje klasztory w P., Ząbrsku i Obrze pod swą opiekę (Wp. 2 nr 1085).

1328 Werner pleb. w Międzyrzeczu i Mateusz prep. w Skwierzynie zaświadczają, że Henning Benstede sprzedał Wyszanowo Małe klasztorowi w P. [→ wyżej, pod 1319] i odebrał całą należną mu sumę (Wp. 2 nr 1092); 1329 ugoda w sprawie Wyszanowa Małego między klasztorem a Myszcicem, Myszętą, Andrzejem i ich siostrą Unisławą [dzieci Uszęty, dawni posiadacze 1/2 Wyszanowa, którą sprzedali Hennigowi Benstede (Wp. 2 nr 1092)]; odstępują oni od roszczeń do tej wsi (przyjmując zobowiązania także za nieobecnych braci Gniewomira i Janusza [→ niżej, pod 1334]), opat zaś ma im dać 13 grz. (Wp. 2 nr 1096); 1329 król Władysław [Lok.] zatwierdza sprzedaż Wyszanowa Małego Hermanowi opatowi z P. [→ przyp. 44], dokonaną przez Myszcica, Myszętę i Andrzeja (Wp. 2 nr 1098); 1329 pokwitowanie zapłaty obiecanych 13 grz. (Wp. 2 nr 1100-1101); 1334-35 Gniewomir i Jasiek (Jan) ss. Uszęty zrzekają się roszczeń do Wyszanowa Małego, a opat ma im dać 13 grz. (Wp. 2 nr 1140, 1145).

1330 Henryk ks. żagański nadaje klasztorowi w P. miasto i zamek Lubrza (Wp. 2 nr 1106); Piotr von Lossow zaświadcza, że sprzedał klasztorowi w P. zamek Lubrza [→ wyżej, pod 1322], tak że Wisław z Chyciny nic już tam nie posiada (Wp. 2 nr 1107).

1338 [Sambor?] Wata z Nądni zobowiązuje się nie podnosić roszczeń do wsi Zakrzewo [nadanej 1320 przez Wilisława z Nądni] (Wp. 2 nr 1185).

1354, 1363 dzies. z Gościchowa → Paradyż, p. 5.

1359 ugoda klasztoru w P. z Więckiem sołtysem z Karnina [k. Gorzowa, w Nowej Marchii]; opat wybacza Więckowi krzywdy, Więcek zaś ma zapłacić klasztorowi 10 grz. (Wp. 3 nr 1411); 1370 Otto margr. brand. przyjmuje klasztor w P. pod swą opiekę (Wp. 3 nr 1644).

1372 klasztor w P. sprzedaje rajcom m. Landsberg posiadany od dawna dwór w Landsbergu za 80 grz.; mieszkańcy klaszt. wsi Karnin mają być zwolnieni od cła [w Landsbergu]; rajcy i klasztor wytyczają też granicę [wsi Karnin] między Wartą a wsią Ulim; wspomn. jeziora Marthse, Orle i Vincenton [niezident.] nal. do klasztoru; jez. Retsin [niezident.] ma być używane wspólnie przez rybaków obu stron; klasztor ma utrzymać posiadane barcie, ale nie robić nowych; konie i bydło obydwu stron mogą wypasać się na wszystkich łąkach; w sporach między mieszczanami a mieszkańcami klaszt. wsi Karnin wyrokować ma sąd właściwy dla strony pozwanej; za posiadanie cz. Karnina rajcy mają płacić rocznie 12 wag pieprzu²⁴O owej zwierzchności opatów: Pick 125-138 (Wp. 3 nr 1657; inna kop.: PG 98, 440-441); 1372 dwór w Karninie → p. 6Ea; 1373 opat zaświadcza, że rajcy z m. Landsberg trzymają cz. wsi Karnin w dzierżawie za 12 talentów pieprzu rocznie²⁵Dok. znany obecnie tylko z odpisu z XIX w. i wg tej podstawy wydany w Wp. pod datą 1370. W CDB wydano go jednak z kopii w kopiariuszu gorzowskim pod datą 1373. Ta data wydaje się bardziej miarodajna (CDB A 18, 407; Wp. 6 nr 229).

1380 opat kupuje od Henryka [VI Starszego] ks. żagańskiego 8 grz. czynszu z dochodów książęcych z miasta Krosno; książę zastrzega sobie pr. wykupu za 80 grz. (Zdrenka, s. 111-113, nr 5-8).

1381 król Ludwik na prośbę opata z P. czyli Gościchowa transumuje dok. Bolesława Pob. z 1245, Przemyśla I z 1257 i Przemyśla II z 1286 (Wp. 3 nr 1790-1791, → wyżej).

1382 Dzierżek, Uszęta, Pęczek, Jachnik i Sędziwój bracia zw. Smolki, dziedzice z Koppen [Kupienino k. Świebodzina?], wraz z kuzynami Heidanem i Niczem odstąpują od wszelkich roszczeń do Wyszanowa, wsi klasztoru w P. (Wp. 3 nr 1801, 1806); 1384 Wincenty z Niałka i Chyciny z ss. Dzierżkiem, Teodorykiem i Mikołajem odstępują od roszczeń wobec klasztoru w P. w sprawie pieniędzy po zm. stryju Dzierżku i wsi Pieski [nadanej 1303 klasztorowi przez Wisława syna Gerlacha z Chyciny] (Wp. 3 nr 1816-1817); 1384 bracia Unold i Peregryn von Treplin zawierają ugodę z klasztorem w P.: bracia zrzekają się pr. do wsi Schönborn [Kępsko, w posiadaniu kl. już od 1320], przylegającej do wsi klaszt. Rosin [k. Świebodzina], opat puszcza w niepamięć szkody wyrządzone przez nich klasztorowi; bracia przyjęci zostają do klaszt. wspólnoty modlitewnej (Wp. 3 nr 1823-1824, → p. 6Db).

1385 opat oświadcza, że kupił od Fredhalma i Hinczki Wezenborgów wieś Gostchorze k. Krosna [na Śląsku] za 310 kóp gr; w związku z tym sprzedaje wieś Karnin władzom m. Landsberg za 300 kóp gr jako lenno klasztoru; po wyborze każdego nowego opata 2 rajcy mają się w ciągu 1 roku i 1 dnia zjawić w klasztorze i przyjąć lenno od opata; gdyby któryś z nowych opatów odmawiał nadania lenna, mieszczanie mają mimo to posiadać wieś w spokoju; zgodnie ze starymi dokumentami mieszczanie mają płacić klasztorowi rocznie 12 talentów pieprzu; opat oświadcza też, że sprzedał miastu Landsberg dwór zw. Mönchenhof [w Landsbergu czy w Karninie?] za 80 kóp gr; umorzone zostają dawne spory, m. in. o najazd Wedlów (a zwłaszcza Tycza von Wedel) na dobra klaszt. i o spalenie dworu i kościoła w Karninie (Wp. 3 nr 1831); rajcy w swym dok. dotyczącym tej transakcji potwierdzają też, że mnisi z P., ilekroć udadzą się do m. Landsberg, zwolnieni będą od ceł, ale zwolnienie to nie obejmuje poddanych klaszt. (Wp. 3 nr 1832); 1422 o sprzedaży tej świadkowie, opisujący przebieg granicy Polski z Nową Marchią, zeznali, że opat Andrzej musiał sprzedać Karnin, zmuszony napaściami mieszczan z Landsbergu, którzy gwałtem nachodzili tę wieś i spalili dwór klaszt. oraz kościół (Wp. 8 nr 947-949); 1386 opat kwituje we Frankfurcie rajców m. Landsberg z zapłaty 150 kóp gr za Karnin (CDB A 18, 411).

1393 król Władysław [Jag.] zaświadcza, że Grzymek syn Peregryna z Karpicka dał klasztorowi w Gościchowie czyli P. swą wieś Godziszewo (nadaną mu przez króla), a w zamian dostał od klasztoru Karpicko i Tłoki, które opat trzymał w zastawie [od kogo?] za 300 grz.; król zatwierdza zamianę i Godziszewu przyznaje takie same swobody, jakimi cieszą się in. dobra klaszt. (Wp. 3 nr 1930); 1397 [tenże] Grzymek i Mikołaj z Komorowa potwierdzają tę zamianę, zobowiązując się bronić pr. klasztoru do Godziszewa przed roszczeniami osób trzecich, a zwłaszcza Koncze von Bonsdorfa²⁶Kilka dni wcześniej wystawił on dok. poświadczający, że sprzedał Godziszewo braciom z Komorowa (Wp. 3 nr 1974) (Wp. 3 nr 1975).

1400 klasztor w Gościchowie czyli P. toczy proces z Mik. [z Przetoczna kaszt.] drożyńskim o wsie Suchcino, Miłostowo i Hamer czyli Ruda (Lek. 2 nr 2533).

1403 Hinczka Szkapa z Ujazdu daje klasztorowi w Gościchowie czyli P. wieś Lutol Mokry i sołectwo w Chociszewie, a otrzymuje w zamian Zdbowiec, obydwa Sułocina, Sworzyce w pow. kośc. i Bolelice w pow. pozn. (Wp. 5 nr 35; toż w CMP nr 109 i KBR nr 95, gdzie lepsze odczyty nazw).

1404 opat toczy proces z Mikołajem [z Przy tocznej kaszt.] drożyńskim o [nie nazwane] wsie; sąd postanawia, że Mikołaj nie może zasłaniać się przedawnieniem, a opat ma dokumenty przysądne w sprawie spornych wsi²⁷Wcześniej obie strony toczyły proces graniczny, → p. 2B (KP nr 1834, 1867).

1408 sąd utrzymuje opata w posiadaniu wsi Wyszanowo i Wyszanowo Małe wraz z folw., oddalając roszczenia Dzierżka Smolki z Lutola Suchego (PZ 3, 117; Warm. 70).

1408 Dobrogost [Koleński] z Prusimia daje klasztorowi w P. wieś Rogacz, a otrzymuje w zamian wsie Mnichy, Gralewo, Zawłostwo czyli Kamionka, Suchcino i Przeradz; Dobrogost ma dopłacie 150 grz.; transakcja będzie unieważniona, gdyby król nie chciał wyrazić na nią zgody (Wp. 7 nr 619); 1415 Hans ze Szczańca zrzeka się roszczeń do jeziora k. wsi Grodziszcze, jakie jego szwagier Dobrogost [Koleński?] dał klasztorowi; zastrzega sobie tylko pr. rybołówstwa do najbliższej Wielkanocy [akt pochodzi ze stycznia] (Warm. 70); 1416 opat toczy proces z Niemierzą Luboskim o Linie [→ przyp. 9], twierdząc, że ma do tej wsi lepsze pr. i okazując stare dokumenty książęce; Niemierzą oświadcza jednak, że kupił tę wieś od braci Jarosława [z Iwna] podkom. kal., Teodoryka [z Międzychodu] chor. pozn. i Wierzbięty z Iwna; postawieni jako zachodźcy potwierdzają oni oświadczenie Niemierzy; sąd przysądza Linie Niemierzy, a klasztorowi nakłada wieczyste milczenie (PZ 4, 156v).

1417 opat zatwierdza sprzedaż czynszu przez Hansa Puszą sołtysa w Grodziszczu Hansowi Schultes sołtysowi w Lubinicku [Merzdorf] (Wp. 5 nr 264).

1418 Pecz Smolka z ss. Jurgą i Frąckiem zobowiązuje się przestrzegać wyroku rozjemców w sporze z opatem z P. o wsie Wyszanowo i Wyszanowo Małe (Wp. 5 nr 289; Warm. 71).

1425 Dobrogost Koleński z Prusimia oświadcza, że od opata z P. otrzymał osobiście 1/2 dochodów z czynszów, chlebów, klepek, rybołówstwa, ról i pastwisk w Gralewie, Miłostowie i Przeradzu k. Kamionny oraz z obu młynów w Miłostowie, w zamian za co zobowiązał się bronić tych wsi klaszt., ponosić 1/2 kosztów tej opieki, 1/2 kosztów związanych z powinnościami z tych wsi oraz 1/3 kosztów [nowych] kamieni młyńskich; bez zezwolenia klasztoru nie przekaże nikomu tych uprawnień, nie będzie też zabiegał o przekazanie ich swej żonie, dzieciom lub krewnym (Wp. 5 nr 422).

1426 król Władysław [Jagiełło] zatwierdza przywilej ks. Przemyślał z 1247 (Wp. 9 nr 1098; CMP nr 117; Wp. 5 nr 443); król zwalnia klaszt. z obowiązku goszczenia w dobrach klaszt. zjazdów, sądów i wieców (Wp. 5 nr 444).

1435 opat daje Dobrogostowi Koleńskiemu 1/2 Miłostowa i Gralewa w dożywotnie zaopatrzenie, a Dobrogost na wypadek swej śmierci odstępuje te dobra klasztorowi (PG 1, 91v; Wp. 5 nr 558); 1435 woźny sąd. w imieniu Dobrogosta Koleńskiego zapowiada wsie Prusim, Mnichy, Gralewo i Miłostowo – nal. w 1/2 do Dobrogosta, a w 1/2 do kl. w P. (PZ 13, 52v); 1435 Piotr Kubaczyński z ż. Heleną zapisują klasztorowi w P. sumę 120 grz. [zapiska w PG mówi o 150 grz.]; opat daje im za to w dożywotnie posiadanie wieś Lutol Mokry, z zastrz. swego pr. do wyrębu drzewa w tej wsi (Wp. 5 nr 559, 561; PG 1, 102v); 1439 Dobrogost Koleński otrzymuje od opata z P. wieś Lutol Mokry w dzierżawę na 3 lata; gdyby Dobrogost umarł wcześniej, wieś natychmiast wróci do klasztoru (Wp. 5 nr 640).

1440 Sędziwój z Ostroroga wda pozn. daje klasztorowi w P. wieś Koźminek w pow. kośc. i 85 grz., a otrzymuje w zamian Mnichy i Miłostowo (CMP nr 122; Wp. 5 nr 641, 648-649).

1440 Anna wd. Promtczyne z cc. sprzedaje klasztorowi w P. sądownictwo [sołectwo] w Lubrzy wraz z dworem, rolami i łąkami za 40 grz.; opat zapłacił już 18 grz., a wypłatę reszty zapewnił osobnym dok. (Wp. 5 nr 657); 1440 opat kupuje od Henryka Posch i jego ż. Elżbiety folw. w Lubrzy za 25 grz. (Warm. 79).

1443 Kaława, 1444 Wyszanowo → p. 3E.

1450 Sędziwój Wata z Nądni i Wojc. Wata z Bobowicka sprzedają klasztorowi w P. swe części Zakrzewka [k. Zbąszynia] (PG 4, 44v; KBR nr 130; Warm. 80); 1450 Zofia ż. Wojc. Waty zrzeka się swej oprawy, zapisanej na wsi Koźminek (KoścZ 14, 62v); 1454 Wojc. Wata zeznaje, że opat zadośćuczynił mu za ulepszenia, jakie poczynił podczas zarządzania (prefectura) Zakrzewkiem (KBR nr 135).

1454 Henryk Bischofswerder sołtys w Wyszanowie zrzeka się na rzecz klasztoru swego sołectwa w zamian za 18 korcy mąki i umorzenie reszty ojcowskiego długu w wysokości 20 grz. (Warm. 81-82; KBR nr 137).

1454 Kasper Luckener z Chociuli [niem. Kutschel, k. Świebodzina, na Śląsku] zobowiązuje się nadal płacić czynsz 2 grz., jaki kl. w P. ma zapisany na Chociulach i jaki pobierał od 30 lat, zastrzegając sobie pr. wykupu tego czynszu za 20 grz. (KBR nr 136; Warm. 81).

1461 Stan. Zbąski daje opatowi z P. jez. Chośnica, położone poniżej Zbąszynia, między Strzeżewem [obecnie Strzyżewo] a Lutolem Mokrym i 200 zł węg., a otrzymuje w zamian Zakrzewko (KBR nr 140; Warm. 83; PG 6, 95v – zapiska mocno uszkodzona; → p. 3E, pod 1465); 1465 klasztor kupuje od Heincza Locke sołtysa w Wyszanowie 1/2 kopy gr czynszu z karczmy w Wyszanowie (Warm. 84); 1465 opat nadaje swój folw. w Lubrzy Hansowi Sacke ze Staropola (Warm. 84-85).

1468 król Kazimierz [Jag.] potwierdza opatowi z P. posiadanie jez. Wyszanowo, wbrew roszczeniom Piotra z Szamotuł star. gen. wlkp. (KBR nr 143; Warm. 85).

1468 opat zezwala Jakubowi Kreuchel z Lubrzy na sprzedaż 1 grz. czynszu (KBR nr 144).

1471 Jan ks. żagański zatwierdza przywileje nadane klasztorowi przez swych przodków (Warm. 85); 1493 król Jan Olbracht potwierdza przywileje klasztoru P. (KBR nr 154).

1506-20 klasztor kupuje z zastrz. pr. odkupu czynsze: 1506 od Nikła Puszą sołtysa z Grodziszcza i jego ż. Anny 1 wiard. za 2 kopy gr, 1510 od Stenzla Peczolda z Grodziszcza 1 grz. za 10 grz. miśnieńskich, 1519 od Stefana Hirsfeldera z Grodziszcza 1/2 grz. za 6 grz., 1520 od Tomasza Opicza z Grodziszcza 1/2 grz. za 6 grz., 1520 od Jakuba Kubę z Lubrzy 1/2 grz. (KBR nr 159, 161, 165; Warm. 86-88).

1513 król Zygmunt zatwierdza przywileje klasztoru P., niegdyś zw. Gościchowem (CMP nr 139; MS 4 nr 1877).

1513-22 nabycie dzierżawy wsi król. Rogoziniec: 1513 król zezwala opatowi z P. na wykup tej wsi z rąk Stan. Hinczki Ujejskiego (MS 4 nr 2028; Rykaczewski 292); 1521 sędzia i podsędek kal. zaświadczają, że opat parad, wypłacił sumę 450 grz. i 70 zł węg. ciążącą na tej wsi król. (Rykaczewski 294); 1522 król zatwierdza opatowi posiadanie Rogozińca (MS 4 nr 13096).

1518 opat sprzedaje Bernardowi Goterwald karczmę w Glińsku [Leimnitz] za 30 grz.; mieszkańcy wsi mają kupować piwo i ucztować tylko w tej karczmie, a nie gdzie indziej; karczmarz ma płacić klasztorowi czynsz i odprawiać prace polowe, jak inni chłopi (Warm. 87).

1521 opat sprzedaje Kasprowi von Maltitzowi wsie Gostchorze i Łochowice w dystrykcie krośnieńskim [na Śląsku] za 1200 zł węg. (CDB C 2, 511).

1522 opat nadaje Janowi Puszowi sołectwo w Grodziszczu wraz z karczmą (KBR nr 167; Warm. 88); 1524 Hans Horn z Schönau [Kępsko] oświadcza, że z tytułu posiadania łąk pod Lubrzą, jakie miał już jego ojciec i przodkowie, winien jest klasztorowi 2 kopy gr (Warm. 88).

1528 król Zygmunt zatwierdza wcześniejsze postanowienie w sprawie wolnego warzenia i szynkowania piwa we wsiach Kaława i Wysoka (KBR nr 169); 1531 król rzymski Ferdynand potwierdza przywileje książąt głog. dla klasztoru (KBR nr 172; Warm. 90).

1531 klasztor kupuje z zastrz. pr. odkupu od Kaspra Lindenera z Kaławy 1/2 grz. czynszu (Warm. 90).

1534 klasztor kupuje od Kaspra Szlichtynga wieś Opalewice k. Świebodzina (KBR nr 174; Warm. 90); 1540 opat potwierdza Krzysztofowi Giring posiadanie 1/2 sądownictwa [sołectwa] w Starym Dworze [Altenhof, 7 km na E od P.]; posiadacz ma służyć na koniu wartości 3 grz. lub płacić 1 grz. czynszu (Warm. 93; KBR nr 177); 1544 ces. Ferdynand zaświadcza, że zastawił na 5 lat wsie Lubinicko [Merzdorf] i Grodziszcze, nal. do kl. w P., Kasprowi ze Szczańca (Warm. 93-94; KBR nr 178); 1558 klasztor pożycza ces. Ferdynandowi 3000 talarów na 4 lata; aby uzyskać tę sumę, opat zastawia Franciszkowi von Neumann z Moß [Mostki?] na 4 lata wsie Lubinicko, Grodziszcze i Opalewice (Warm. 98; KBR nr 183).

1553 opat zaświadcza, że szpital Ś. Anny w Świebodzinie posiada czynsz 6 korcy z młyna w Lubrzy (W. Urban, Wykaz regestów dokumentów Archiwum Archidiecezjalnego we Wrocławiu, cz. 4 [zespół dokumentów par. w Świebodzinie], „Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego” 5, 1976, s. 342).

1559 opat nadaje Piotrowi Giring 1/2 sądownictwa [sołectwa] w Starym Dworze; posiadacz ma służyć na koniu wartości 3 grz. albo płacić 1 grz. czynszu i podarki (Ehrung) na Boże Narodzenie (KBR nr 185); 1563 opat nadaje Hansowi Luebigk sądownictwo w Ługowie [k. Świebodzina]; posiadacz ma służyć na koniu i płacić 7 szylingów czynszu (KBR nr 187); 1563 opat sprzedaje chłopom ze Starego Dworu przyległe do tej wsi grunty i łąki za 2 grz. czynszu (KBR nr 188).

3B. Majątek konwentu.

1526 opat poleca sumę 80 guldenów, otrzymaną jako legat od Tomasza z Grodziska kan. przemyskiego i sandomierskiego, przeznaczyć na potrzeby konwentu²⁸Jest to jedyny wyraźny przekaz o rozdziale majątku opackiego i konwentualnego. Wszystkie liczne dok. z XV w. mówią zawsze o wspólnym dysponowaniu majątkiem przez opata z konwentem. Z 1531 pochodzi przekaz (→ p. 3A), dot. kupna czynszu przez konwent; rzecz znana jest jednak tylko z XIX-wiecznego regestu (Warm. 90) (Warm. 88-89).

3C. Świadczenia na rzecz władcy.

[Dobra klaszt. leżały częściowo w Król. Polskim, częściowo zaś na Śląsku (okolice Świebodzina) i w Brandenburgii.]

1406 król Władysław [Jag.] zaświadcza, że gdy był w kl. w P.²⁹Znane itinerarium króla potwierdza tylko jego pobyt w 1426, zob. A. Gąsiorowski, Itinerarium króla Władysława Jagiełły, Warszawa 1972, s. 83, → p. 3A, opat Jan skarżył się na obciążanie dóbr klaszt. powinnościami na rzecz starosty międz.; król wyznaczył komisarzy, którzy orzekli, iż kmiecie z dóbr klaszt. winni po trzech orać po jednym morgu pod zasiewy ozime i jare w dobrach starostwa międz., a po dwóch zbierać siano z każdego morga; każdy kmieć ma nadto na wezwanie zwozić co roku 2 wozy drewna; poddani klasztorni nie mają natomiast włóczyć [bronować], obsiewać ani żąć pól starościńskich (Wp. 5 nr 97; Warm. 84).

1422 świadkowie zeznający w sprawie granic między Polską a Nową Marchią podają, że chłopi z Deszczna [niem. Dechsel], Ulimia [niem. Eulam] i Borku [wszystkie k. Gorzowa], tak jak mieszkańcy innych wsi klasztorów w P. i Bledzewie³⁰Żadna z podanych wsi nie jest skądinąd poświadczona jako posiadłość parad. Wydaje się, że zeznającym chodziło także o Karnin, o której mówili dalej. płacą staroście międz. jaja na Wielkanoc i opłatę zw. wieprzowe; chłopi z Karnina nawet po sprzedaży tej wsi mieszczanom z Landsbergu dawali staroście międz. Domaratowi dzban (vas) wina, dzban piwa i wóz laskowych orzechów na znak służby powinnej zamkowi w Międzyrzeczu; po śmierci Domarata jego następcy na starostwie międz. nie wiedzieli już o tej powinności³¹Jeszcze w 1558 star. międz. domagał się od władz Landsbergu opłacenia podatku na wojnę w Turkami z tytułu posiadania Deszna, Ulimia, Borku i Karnina (Pick 125-138) (Wp. 8 nr 947-949).

1460 ugoda między klasztorem w P. a Niemierzą z Lubosza tenutariuszem międz. w sprawie robocizn i ciężarów, jakie mieszkańcy wsi klaszt. winni są zamkowi w Międzyrzeczu (KBR nr 138); 1460 król Kazimierz [Jag.] ustala te powinności w ten sposób, że co drugi kmieć z dóbr klasztornych ma co roku orać i obsiewać po 1 morgu roli zamkowej pod zboża ozime i po 1 morgu pod jare; co drugi kmieć ma skosić 1 morgę łąki, zwieźć co kwartał sążeń drewna i 1 dąb; co czwarty kmieć ma przez 2 dni w roku pracować przy wywozie gnoju; wsie klaszt. (z wyjątkiem Wyszanowa i Starego Dworu) mają dawać do zamku międz. wieprze za 3 wiard.; sołtysi z wsi klaszt. mają, uzbrojeni podług swych możliwości, służyć w zamku w razie wojny; zagrodnicy mają przepracować po 2 dni rocznie dla zamku, w zamian za zapłatę w naturze i pieniądzu³²Analogiczny dok. uzyskał wtedy klasztor w Bledzewie (Cystersi Bledzew D 36). Na zachowanym or. bledzewskim znajduje się nota, by pilnie strzec tego dok. i nikomu nie okazywać, bo jest sprzeczny z interesem klasztoru (CMP nr 131; Pot. 304, 41; MS 1 nr 547); 1463 widymat notarialny dokumentów Władysława Jag. w sprawie zwolnień dóbr klaszt. od ciężarów publicznych [chodzi najpewniej o dok. z 1406 i 1426, → p. 3A i 3C] (Warm. 84).

1506 Zygmunt [Stary] ks. głog. obiecuje opatowi złagodzenie powinności wsi klaszt. Rusinów [Rinnersdorf], Grodziszcze, Lubinicko [Merzdorf], Laubenitz [niezident., może chodziło o Leimnitz = Glińsko?] wobec zamku w Świebodzinie (KBR nr 158; Warm. 86).

1527 król Zygmunt [Stary] rozstrzyga spór opata z P. ze star. międz. Stan. Myszkowskim o szkody [wyrządzone klasztorowi] (MS 4 nr 15420); 1528 król zatwierdza przywilej z 1460 dot. powinności dóbr klaszt. wobec starostwa międz. (KBR nr 169); 1528 król potwierdza pr. karczmarzy w klaszt. wsiach Kalawa i Wysoka do szynkowania piwa; pr. temu zaprzeczał Stan. Myszkowski, broniący uprawnień mieszczan z Międzyrzecza; przywileje klasztoru są jednak starsze niż te, które przedstawili mieszczanie (Warm. 89); 1528 król zezwala zakonnikom z P. używać zagranicznej soli z Halle, ale tylko w obrębie samego klasztoru; poza nim wszyscy muszą używać soli krajowej (Warm. 89).

1546 król Zygmunt, a 1550 król Zygmunt August potwierdzają przywileje książąt Przemysła [I] i Bolesława [Pob.] dla klasztoru w sprawie zwolnienia od podwód i in. ciężarów (KBR nr 179, 181; Warm. s. 94, 97); [zapewne chodzi o te same dokumenty]: [1538-48]³³Dok. bez daty. Ramy orientacyjne wyznacza z jednej strony śmierć króla (1548), z drugiej zaś obiór opata Mateusza, na którego ręce wystawiony był przywilej król Zygmunt zwalnia dobra kl. P. od stacji król., a 1550 król Zygmunt August zatwierdza to zwolnienie (Pot. 304, 42v; LWK 2 s. 286, nr 114).

1564-65 zobowiązania wsi Wysoka i Kaława wobec zamku w Międzyrzeczu: kmiecie płacą wieprzowe (każda wieś 40 gr 9 den.) oraz dają z każdego łanu po 1 ćw. żyta, 1 1/2 ćw. owsa, 1 kogucie i 15 jaj; mają wozić gnój, kosić i zwozić siano (chłopi z Wysokiej z łąki na Murzynowie), wozić po 4 wozy drewna rocznie; opat okazał przywileje króla Kazimierza [z 1460], Zygmunta [Starego z 1528] oraz Zygmunta Augusta [z 1550] (LWK 1, 175-177).

3D. Legaty na rzecz klasztoru (zapisy czynszów → p. 3A).

1276 nadanie Wrocława z Kurska, 1301 nadanie Mroczka Wezenborga, 1303 nadanie Hermana wójta z Grodziska, 1304 nadanie Mikołaja z Szamotuł, 1435 nadanie Piotra Kubaczyńskiego → p. 3A, 1526 zapis Tomasza z Grodziska → p. 3B.

3E. Procesy różne (→ też p. 2).

1403 opat pozwany do sądu ziemskiego, ponieważ sołtys klasztorny ze wsi Mnichy przeszkadzał w rozgraniczaniu Rozbitka i Kwilcza (KP nr 1569); 1404 Tomisław z Grąbiewa obwinia opata z P., że choć mógł uzyskać sprawiedliwość w swojej diecezji, pozwał go wbrew zakazowi król. do sądu w Głogowie w diec. wrocł. (AC 2 nr 937); 1408 Jakusz z Pawlikowie, Zamolak Stinczer z Maże, Pakosz czyli Piotr z Woli, Piotr z Gałązek, Mikołaj z Ostrowów [wsie niezident.] oświadczają, że puszczają w niepamięć uwięzienie przez opata z P., który pojmał ich za gwałty czynione w dobrach klaszt. i wydał staroście międz. (Wp. 5 nr 119; KBR nr 99; Warm. 70); 1414 opat zawiera ugodę z rodziną zm. Kreczmera mieszcz. w Międzyrzeczu, którego utopili ludzie klaszt.; opat ma opłacić pogrzeb na 20 osób, krewnym Kreczmara dać 18 grz., a wd. po nim i jego braciom ponadto po 1 wiard. (Wp. 5 nr 246); 1415 opat zawiera ugodę z Andrzejem i Henrykiem braćmi, Maćkiem Budachem, Jankiem Budachem, Piotrem, Jankiem Yoblon i Marcinem Storle w sprawie o zabicie przez ludzi klasztornych Bryla; opat wypłaca im 5 grz., a oni odstępują od dalszego postępowania (Wp. 5 nr 252; KBR nr 104; Warm. 70); 1415 opat toczy proces z Jaśkiem Szczedrowskim; Mikołaj z Granowa składa przysięgę, że jego ojciec wziął 60 grz. [tekst uszkodzony] (WR 5 s. 188, nr 215); 1423 opat zawiera ugodę z Jakubem i Hansem [zapewne mieszczanami frankfurckimi³⁴Rozjemcami byli franciszkanie i rajcy z Frankfurtu] ss. zm. Tyttericha, który mieszkał i zm. w klasztorze³⁵Dok. znany tylko z regestów; nie można wykluczyć, że Tytterich zm. jako konwers; ss. zrzekają się wszelkich pretensji z powodu śmierci ojca (Wp. 5 nr 367; KBR nr 111; Warm. 71); 1443 opat z P. pozwany z Kaławy toczy proces z kmiotka Barbarą z Kęszycy; zastępuje go w sądzie Adam z Gorzyc (PZ 14, 138); 1444 klasztor i jego kmiecie z Wyszanowa toczą proces z Maciejem pleb. w Starym Dworze, który pozwał kmieci o zajęcie jego łanu w Wyszanowie (ACC 27, 109v); 1444 opat toczy przed sądem miejskim w Świebodzinie proces z Fryderykiem von Moschin [z Mostków?] o 30 grz., jakie Henryk von Moschin miał zapłacić klasztorowi z powodu Maćka Komina (Brno, Statní oblastní archiv, Promberova sbirka – dok. udostępniony nam przez dr. Jana Tęgowskiego z Torunia); 1447 prac. Mac. Barstram skazany na zapłacenie 5 grz. brand. za to, że niesłusznie oskarżył opata z P. o zamordowanie swego ojca (KBR nr 129; Warm. 79; BJ 8057 IV, 245); 1458 Sędziwój Wata z Gorzycka i Wojc. Wata z Bobowicka proszą o przebaczenie za krzywdy wyrządzone klasztorowi i obiecują służyć mu odtąd wiernie (Warm. 82); 1464-65 opat toczy proces z Grabiszem z Kreska, który ręczył za uwolnienie od roszczeń osób trzecich nabytego przez klasztor jez. Chośnica [→ p. 3A, pod 1461] (KoścZ 14, 347v; KoścZ 15, 29); 1489 mgr Mikołaj z Kościana pleb. w Międzyrzeczu winien jest klasztorowi 21 zł węg.; zobowiązuje się spłacić ten dług w ratach w ciągu 4 lat; opat parad, odmawia jednak przyjęcia takiego rozwiązania i domaga się natychmiastowej spłaty całej sumy (AE III k. 150v, 153); 1498 opat toczy proces z chłopami (laici) ze Szczańca i Brójec (ACC 75, 85v); 1509 opat oskarżony przez komandora joannitów z Łagowa, o to, że utrzymuje w klasztorze osobników, którzy napadli ludzi komandora pędzących stado na targ do Świebodzina i chcieli im zabrać bydło; w walce, jaka się wywiązała, zginęło 2 czy 3 napastników (Acta Tomiciana, t. 1, s. 37, nr 22); 1509 opat toczy proces z Benedyktem pleb. z Zarzyna i domaga się od niego 1 małdr. owsa za usługi oddane w Poznaniu oraz zwrotu pożyczonych ksiąg scholastycznych (ACC 86, 40); 1553 opat toczy proces z Melchiorem, Wawrzyńcem i Janem ss. zm. Jerzego Czaimyslskiego [Czarmyśl = Trzemeszno Lubuskie] o 57 grz. długu (i tyleż szkód), jaki są mu winni (PZ 32, 477-478v); 1558 klasztor pożycza 3000 talarów ces. Ferdynandowi → p. 3A.

4. 1257 ks. Przemysł [I] zezwala klasztorowi na lokowanie we wszystkich swych dobrach wsi na pr. niem. (Wp. 1 nr 350, → p. 3A).

Powinności sołtysów → p. 3A, pod 1540, 1559, 1563.

5A. Kościół klaszt. pod wezw. NMP i Ś. Marcina³⁶Kontynuacja wezw. każe przyjąć, że jako kościół klaszt. zaadaptowano kościół par. w Gościchowie. Nie ma więc chyba podstaw, by przyjmować, że pierwotnie mnichów obsługiwała kaplica Ś. Ducha (→ p. 5B). Niejasna pozostaje geneza nowego kościoła par. pod wezw. Ś. Anny (→ Paradyż, p. 5):

1230 kościół par. Ś. Marcina w Gościchowie (Wp. 1 nr 127, → p. 3A); 1230, 1240, 1246 nadania dla klasztoru motywowane czcią dla NMP i ś. Marcina (Wp. 1 nr 126, 128, 225, 252); 1250 kościół NMP i Ś. Marcina (Wp. 1 nr 283, 285, 286).

1301 ołtarz Ś. Jana Ewangelisty (Wp. 2 nr 842, → p. 3A).

1397 Mikołaj bp skarpacki i sufragan pozn. dokonuje w oktawie ś. Wawrzyńca [11-17 VIII] poświęcenia kościoła klaszt. w P.; pamiątka poświęcenia zostaje przesunięta na niedzielę po Translacji ś. Benedykta [11 VII]; tym, którzy w ten dzień przed bramą klaszt. odmówią po jednym Ojcze nasz i Zdrowaś Mario, przyznanych zostaje 40 dni odpustu; tenże bp poświęca ołtarze w kościele klaszt.³⁷Brak tu ołtarza Ś. Jana Ewangelisty, fundowanego w 1301. Wg historyka klaszt. Dobrowolskiego z XVII w., ołtarz ten nosił w jego czasach wezw. Ś. Krzyża (Warm. 58). Nie wiadomo, czy można ufać tej wiadomości. Być może szukać można tu uzasadnienia tezy o zniszczeniu kościoła klaszt. w 1. poł. XIV w., → p. 8: 10 VII ołtarz główny pod wezw. Trójcy Ś., Ś. Krzyża, NMP, ŚŚ. Marcina, Benedykta, Bernarda i Wszystkich ŚŚ. (40 dni odpustu dla modlących się przed tym ołtarzem), ołtarz ŚŚ. Katarzyny i Jadwigi, ołtarz Ś. Wawrzyńca poświęcony ku czci ŚŚ. Wincentego, Szczepana i Wszystkich Męczenników, ołtarz Wszystkich ŚŚ., ołtarz Ś. Krzyża, NMP i Ś. Heleny, ołtarz ŚŚ. Piotra i Pawła, Wszystkich Apostołów i Ś. Agnieszki; 11 VII – ołtarz ŚŚ. Filipa, Jakuba, Szymona i Judy, ołtarz Przemienienia Pańskiego, Zwiastowania i Niepokalanego Poczęcia NMP, Ś. Michała i Wszystkich Aniołów oraz Ś. Anny, ołtarz ŚŚ. Marii Magdaleny, Elżbiety i Wszystkich Wdów; 21 VII – ołtarz ŚŚ. Marcina, Grzegorza, Ambrożego, Augustyna, Hieronima, Henryka cesarza i Agaty, ołtarz ŚŚ. Jana Chrzc, Benedykta, Bernarda, Zygmunta króla i Barbary, ołtarz ŚŚ. Andrzeja, Macieja, Tomasza, Bartłomieja i Łucji; 14 VIII – ołtarz Czterech Ewangelistów i Ś. Cecylii; 18 VIII – ołtarz Trzech Króli, Ś. Dionizego i jego towarzyszy, 11000 Dziewic i Ś. Doroty; z ołtarzami bocznymi związanych jest 40 dni odpustu, dla każdego, kto odmówi Ojcze nasz i Zdrowaś Mario (MPH 5, 931-933 – zapiska z rpsu klaszt.).

1564 w kościele rzadko odbywają się nabożeństwa dla ludu, bowiem dla niego przeznaczone są 2 kościoły poza klasztorem: Ś. Anny [→ Paradyż, p. 5] i kaplica [→ p. 5B] (Curaeus, opis kościoła → p. 8).

5B. Kaplica klaszt. Ś. Ducha³⁸To używane w literaturze (Wiliński) wezwanie nie jest bynajmniej pewne. Wiliński 14, przyjmował, że kaplica ta służyła już pierwszym zakonnikom w P. Może to rzeczywiście pierwotny kościół klaszt: 1564 poza klasztorem znajduje się kościół Ś. Anny [→ Paradyż p. 5] oraz kaplica nosząca imię od rzeczy świętych [tzn. pod wezw. Ś. Ducha?]; dookoła niej znajdują się liczne pomieszczenia, z których jedno mieści bibliotekę z licznymi pismami, a drugie, przyległe, zajmuje przeor³⁹Z opisu tego wynika, że kaplica musiała znajdować się w obrębie zabudowań klaszt., co sprzeczne jest ze wstępnym stwierdzeniem autora tej relacji, iż kaplica należy do 2 kościołów znajdujących się „poza klasztorem” (extra coenobium) (Curaeus); [kaplica widoczna na obrazie z pocz. XVII w. (→ p. 8), stała nieco na NE od kościoła klaszt., ale jeszcze w obrębie zabudowań klaszt.; jej wygląd zdradza formy późnogotyckie (Wiliński 13-14, tabl. XXIII)].

6. Opactwo, sprawy wewnętrzne klasztoru.

6A. Opaci⁴⁰Spis zestawiony na podstawie średniowiecznych źródeł uzupełniamy danymi listy opatów przechowanej w XVIII-wiecznym rękopisie nekrologicznym (Cystersi Paradyż 15, 188-189) – dalej cyt. jako SerAbb. Znał ją i wyzyskał już Warm. (na jej podstawie zestawił na s. 218-219 swój poczet, z różnicą tylko w poł. XV w.). Jak wskazuje konfrontacja SerAbb. z innymi przekazami, sama lista jest w pełni wiarogodna. Pozbawiona jest jednak (aż do opatów z XVIII w.) dat, zaś daty śmierci dopisane przy niektórych osobach inną, XIX-wieczną dopiero ręką (ręką Warmińskiego?), nie zasługują na zaufanie. Z jeszcze innej listy opatów korzystał redaktor nekrologu klaszt., zachowanego w tym samym rękopisie (Cathalogus fratrum, parentum ac familiarium defunctorum: tamże, 3-185 – dalej cyt. CatDef.). Daty dzienne i roczne zgonów opackich nie zasługują jednak na bezwzględną wiarę – w niektórych przypadkach można udowodnić, że są błędnie podane. Dla XV w. wykaz ten różni się od SerAbb., znając kilku opatów więcej – zdaje się jednak, że tylko wskutek omyłkowego „rozmnożenia” pewnych osób. 1239, 1243 opat z P. (StCist. 2 s. 207, 262, 268;PrUI/lnrl53).

[Pierwszy opat] Henryk [przybyły] z Lehnin⁴¹Długosz (→ przyp. 11) i za nim XVI-wieczny poeta Achacy Curaeus podają, jakoby pierwszy opat nosił imię Menzo (DA VI 271, → p. 3A, pod 1234; Curaeus; Werner, Zur Geschichte des Paradieser Klosters, „Zeitschrift der Historischen Gesellschaft für die Provinz Posen” 7, 1892, s. 89, który sam bronił jeszcze tego poglądu). W konfrontacji z SerAbb. i CatDef. nie sposób zawierzyć tej tradycji. Możliwe, że Menzo to zniekształcona forma od Heinze = Henryk (SerAbb. = Cystersi Paradyż 15, 188; CatDef. pod 21).

1246 Wilhelm, wspomn. w dawniejszej czynności (Wp. 1 nr 252; SerAbb., z informacją, że wybrano go spośród braci z P.; CatDef. pod 2 II 1247).

1247-49 Michał (Wp. 1 nr 259, 279-280; SerAbb., z informacją, że wybrano go spośród braci z P.; CatDef. pod 2 III 1256).

1256-63 Henryk (Wp. 1 nr 336-338, 342, 362, 408; CatDef. pod 29 III 1275).

1275-78 Ulryk (MPH 5, 961; Wp. 1 nr 462, 470, 472-473; CatDef. pod 8 IV 1290).

1293 Sigelbert (Wp. 2 nr 700; CatDef. 11 V 1301).

[Bez daty] Adalbert⁴²W CatDef. jako Albertus Sigelberti, zdaje się przez złe zrozumienie tekstu w rodzaju: Albert następca Sigelberta (SerAbb.; CatDef. pod 15 XI 1302).

1301-04 Jakub (Wp. 2 nr 842, 849, 874, 883; StCist. 3, 310; CatDef. pod 10 VI1305).

1304-05 Herman (Wp. 2 nr 888-889; CatDef. pod 4 VII 1307).

1307 Henryk⁴³Wg Wp. 4, 34 zaszła tu pomyłka kopisty, a miało być: Herman – dok. znany tylko z kop. XVII w. Opat Henryk znany jednak także z SerAbb. i CatDef (Wp. 2 nr 911; CatDef. pod 27 VII 1329).

1329 Herman⁴⁴Data niepewna, chodzi bowiem o dok. król zatwierdzający nabycie Wyszanowa, co stało się w istocie dużo wcześniej, już w 1319 (→ p. 3A). Istnienie opata Hermana jako następcy Henryka, a poprzednika Piotra, potwierdza SerAbb. i CatDef (Wp. 2 nr 1098; CatDef. pod 18 VIII 1338).

1338 Piotr (Wp. 2 nr 1185; CatDef. pod 2711340).

[Bez daty] Arnulf (SerAbb.; CatDef. pod 24 XII 1359).

1359 Jan (Wp. 3 nr 1411; CatDef. pod 28 VII 1363).

1363-89 Andrzej [może tożsamy z Andrzejem z Krosna, mnichem 1354, → p. 6Da], zm. w drodze do Rzymu (Wp. 3 nr 1497, 1644; Wrocław, Archiwum Państwowe, rep. 116, nr 119; Wp. 6 nr 229; Zdrenka s. 112, nr 8; Wp. 3 nr 1782, 1790-1791, 1801, 1806, 1816-1817, 1823-1824, 1831-1832, 1857; CDB A 18, 411; Urkundenitwentar zur Geschichte der Niederlausitz bis 1400, wyd. R. Lehmann, Köln-Graz 1968, nr 993; Wp. 8 nr 947 – tu o śmierci; CatDef. pod 15 IX 1385 – data nie do przyjęcia).

[Bez dat] Mikołaj, Piotr (SerAbb.; CatDef. pod 10 X 1390 i 25 II 1401).

1397-1406 Jan⁴⁵W 1403 występuje znany z jednej tylko zapiski dominus Albertus de Paradiso (KP nr 1569). Wątpliwe, by chodziło tu o opata, raczej to zwykły mnich, → p. 6Da. Alberta nie zna też SerAbb. ani CatDef (Wp. 3 nr 1975; MPH 5, 931-933; Wp. 5 nr 11-12, 35, 97; CatDef. pod 9 XI 1406).

1408-11 Henryk (Wp. 7 nr 619; PZ 3, 117; Wp. 5 nr 173; CatDef. pod 18 II 1408 - data nie do przyjęcia).

1414-23 Andrzej Wantholcz⁴⁶CatDef. podaje w tym czasie dwóch opatów o tym imieniu: Andrzeja II zm. 23 11413 oraz Andrzeja III (22 opat klasztoru) zm. 18IV 1415. Zważywszy, że Henryk oznaczony jest tu jako opat 19, w podstawie, z jakiej korzystał redaktor nekrologu, musiał figurować jeszcze jeden opat, nie wpisany do CatDef. Może to Henryk? (Wp. 5 nr 246, 252, 264, 289; Wp. 8 nr 947; Wp. 5 nr 367; Warm. 70; CatDef. pod 23 11413 – data nie do przyjęcia).

[Bez daty] Henryk (SerAbb., → przyp. 46).

1425-26 Jakub⁴⁷W sprawie jego domniemywanej identyfikacji z mistrzem Jakubem z P. → przyp. 64 (Wp. 5 nr 422; Wp. 9 nr 1098; CatDef. pod 18 V 1435 i pod 18 III 1435).

1435-40 Jan Czolner, Czelnar [przedtem opat w Przemęcie, poświadczony 1417-22 (Wp. 8 nr 810; Wp. 5 nr 345)] (Wp. 5 nr 558; PG 1 k. 91v, 102v; Wp. 5 nr 629, 640-641, 648-649, 657; Warm. 79; CatDef. pod 24 VI 1447).

1443 [rzekomy opat] Antoni⁴⁸Nie znany z SerAbb., wg których bezpośrednim następcą Jana był Mikołaj. Nie występuje też w CatDef. Poświadczony jest tylko jedną wzmianką. Prawdop. zaszła tu pomyłka pisarza sąd., który nazwał opatem mnicha występującego w imieniu klasztoru, może w okresie wakansu na opactwie. Był on najpewniej ident. z Antonim Kaberleinem, reprezentującym klasztor w 1450. W innej sprawie z 1444 w imieniu klasztoru występował kantor Jan → p. 6Da (PZ 14, 138).

1444-54 Mikołaj⁴⁹Lista opatów zestawiona wg CatDef. wykazuje tu znaczne różnice od SerAbb. W CatDef. po Andrzeju III, zm. 18 IV 1415, odnotowano dwukrotnie Jakuba II: pod 18 V 1435 i pod 18 III 1425 (zdaje się, że zapisy mogły powstać przez proste pomyłki w cyfrach), następnie Jana III zm. 24 VI 1447, Mikołaja II zm. 5 VIII 1449, Jana IV zm. 2IX 1450, Mikołaja III zm. 2 X 1452, Mikołaja IV zm. 12 VII 1458, Henryka VI zm. 23 XI1454, Jana V zm. 2411470, Mikołaja V zm. 25 XI 1481, Jana zm. 13 III 1492. W całym tym fragmencie lista ta czyni wrażenie obarczonej wieloma pomyłkami. Ustąpić też musi przed wiarygodniejszym przekazem SerAbb (Brno, Statní oblastní archiv, Promberova sbirka; PG 4, 44v; KoścZ 14, 62v; KBR nr 130, 135, 137; Warm. 80-82; CatDef. pod 5 VIII 1449 – data nie do przyjęcia).

[Bez daty] Henryk (SerAbb., z informacją, że wybrano go spośród braci z P.; w CatDef. pod 23 XI1454).

1460-71 Jan (CMPnr 131; MS 1 nr 547; KoścZ 15, 29; KBR nr 140, 142-144; Warm. 84; CatDef. pod 241 1470 – data nie do przyjęcia; → p. 6Dd).

[Bez daty] Jakub, Mikołaj (SerAbb.; Mikołaj w CatDef. pod 25 XI 1481, wpisu Jakuba brak⁵⁰W nekrologu brakuje 29 opata – może nim był właśnie Jakub).

1481-98 Jan, zrezygnował z urzędu⁵¹W liście zm. współbraci, przekazanej do klasztoru w Żaganiu (→ p. 6Da i 6Db), a sporządzonej za jego następcy Piotra w 1508, nazwany bowiem abbas senior (Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka, rps IV O 36, po k. 6) (Monografia opactwa cystersów we wsi Mogile, Kraków 1867, s. 136; Hock. 3 k. 486, 492; StCist. 5, 533; Warm. 85; KBR nr 154; AE III 153; ACC 75, 85v; CatDef. pod 13 III 1492 – data nie do przyjęcia).

1506-10Piotr, zm.21II1510 (ACC 83, 173; StCist. 6, 336; KBR nr 158-159; ACC 83, 173; ACC 86, 40; Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka, rps IV O 36, po k. 6 – tu też data śmierci; CatDef. pod 17 XII 1510).

1510-13 Grzegorz (KBR nr 161, 163; CMPnr 139; MS 4 nr 2028; CatDef. pod 26 VI 1517).

[Bez daty] Andrzej (SerAbb.; CatDef. pod 31 XII 1519).

1518-37 Michał, zrezygnował z powodu nieuleczalnej choroby (Warm. 87-92; Cystersi Przemęt D 20; Rykaczewski 294; ACC 101, 36v; MS 4 nr 15420; KBR nr 165, 167, 169, 174, 175; CatDef. pod 7 XII).

1537-1558 Mateusz (niekiedy zw. też Maciejem), pochodził z Malborka⁵²Elekcję Mateusza zatwierdził król (→ p. 6Dc) z zastrz., że czyni to po raz ostatni i wyjątkowo; wybór był bowiem sprzeczny z obowiązującym już pr., iż opatami mogą zostać tylko Polacy pochodzenia szlach. Ważne przyczynki do charakterystyki tego opata daje Curaeus; to on wspomina o pochodzeniu Mateusza z Malborka, z rodziny skromnej, ale uczciwej; nazywa zresztą Mateusza stale swoim stryjem (a sam pochodził z Malborka); Achacy Curaeus (ur. 1530) wychowywał się u boku Mateusza, za jego zachętą i hojnym poparciem finansowym studiował na protestanckich uniwersytetach we Frankfurcie i w Wittenberdze (u Melanchtona); był potem nauczycielem i pastorem w Gdańsku (zm. 1594). Swój poemat Curaeus dedykował 28 III 1564 żyjącemu jeszcze, po rezygnacji z godności opackiej, Mateuszowi. Nie wspomina jednak o zaburzeniach związanych ze zmianą na opactwie, może przez wzgląd na nowego opata Stan. Wierzbińskiego, który był jego kolegą z młodości (por. H. Markgraf, Zur Geschichte des Klosters Paradies, „Zeitschrift der Historischen Gesellschaft fur die Provinz Posen” 3, 1888, s. 228-230), zrezygnował z urzędu (Curaeus; Warm. 91-99; KBR nr 175-177, 184; KoścZ 29, 51v; CatDef. pod 30 XII).

1558-92 Stan. Wierzbiński⁵³Wierzbiński był pierwszym opatem-Polakiem i zarazem pierwszym nominatem król. Był jednak wychowankiem klasztoru w P. Wg relacji Edmunda od Krzyża z 1580 (MPV 4, 821) obecny opat (Wierzbiński) urzędować miał od 18 lat (a więc od 1562), co jest nieścisłe. Curaeus nazywa go towarzyszem swej młodości (→ przyp. 52, 70), wcześniej przeor [→ p. 6Da] (Warm. 98-102; KBR nr 184-185, 187-188; AE XI 118; CatDef. pod 18 I 1592; → p. 8).

6B. Stosunki z władzami zakonnymi i in. opactwami cyst. [P. należał do rodziny opactw wywodzących się od opactwa w Morimond (bezpośredniej filii Citeaux); do tej samej rodziny należała też większość pozostałych klasztorów cyst. w Wielkopolsce (Łekno i jego filie w Lądzie i Obrze); powiązania filiacyjne P. z Morimond (Morimond – Kamp – Walkenried – Sittichenbach – Lehnin – P.) były dużo odleglejsze niż w przypadku Łekna (Morimond – Altenberg – Łekno).]

1239 opat z P. wraz z opatem z Lehnin zadbać mają o poprawę życia w opactwie w Kołbaczu (StCist. 2, 207); 1243 opat z P. wraz z in. opatami cyst.⁵⁴Wymienia się: Morimond, Altenberg, Heisterbach, Hardenhausen, Marienstadt, Ląd, Łekno, Darguń, Zinna, Obra. Lista ta oddaje krąg bliskich powiązań opactwa w P., tym bardziej że pokrywa się niemal dokładnie z wykazem opactw, które interweniowały ponownie w sprawie Chrystiana w 1264, → przyp. następny prosi papieża o zatwierdzenie pr. bpa pruskiego Chrystiana (PrU 1/1 nr 153); 1243 opat z P. ma przekazać opatom z Lądu i Oliwy zlecenie kapituły gen. (StCist. 2, 262); 1243 opat z P. w sporze z opatem z Lehnin; sprawę mają rozpatrzyć opaci z Lubiąża [na Śląsku] i Wąchocka [w Małopolsce] (StCist. 2, 268); 1247 w dok. opata z P. świadczą m. in. Herman opat z Sittichenbach [w Turyngii, kl. macierzysty opactwa w Lehnin], Wilhelm opat w Lehnin (Wp. 1 nr 259); 1249 opat z P. działa za zgodą opata w Lehnin, jego dok. pieczętuje opat z Obry, a jako śwd. występują bracia z Obry (Wp. 1 nr 279-280, → p. 3A); 1251 opat z P. oskarża opatkę z Trzebnicy; sprawę mają zbadać opaci z Bicana [niezident.] i Dobryługu [Dobrilugk, na Dolnych Łużycach] (StCist. 2, 368); 1258 opat z P. w sporze z opatem z Obry; kapituła gen. zakonu poleca rozpatrzenie sprawy opatom z Łekna [macierz Obry], Lehnin [macierz P.] i Dobryługu (StCist. 2, 445); 1264 opat z P. wraz z in. opatami cyst.⁵⁵Morimond, Bergen, Heisterbach, Marienstadt, Hardenhausen, Ląd, Łekno, Darguń, Zinna i Obra, → przyp. poprzedni. prosi legata pap. Anzelma bpa warmińskiego o potwierdzenie przywilejów na rzecz bpa pruskiego Chrystiana (PrU 1/2 nr 220); 1277-1280 fundacja klasztoru w Wieleniu [Zaobrzańskim], filii P.: 1277 kapituła gen. zleca oględziny miejsca, 1278 poleca inkorporację konwentu do zakonu, 1280 ponownie poleca (opatom z P. i Łekna) oględziny miejsca (StCist. 3 s. 174, 183-184, 205), 1278 dok. fundacyjny → p. 3A i przyp. 20; 1279 opatom z P. i z Buch kapituła zleca oględziny miejsca, w którym Janik (Iohemto [recte chyba Iohenico]), Józef i Andrzej baronowie z Polski zamierzają fundować klasztor [chodzi o → Bledzew, którego fundatorem był ojciec wspomn. braci, Eustachy], a opatom z P. i Dobryługu oględziny opactwa Neuzelle [na Dolnych Łużycach], które funduje margrabia miśnieński (StCist. 3 s. 194, 204-205); 1303 opat z P. wraz z in. opatami cyst. podczas kapituły gen. w Citeaux widymuje bullę pap. Bonifacego VIII dla cystersów (Wp. 2 nr 874; StCist. 3, 310); 1338 opat z Obry współwystawcą dok. w sprawie ugody klasztoru P. z Watą z Nądni (Wp. 2 nr 1185); 1372 w dok. ugody klasztoru w P. z miastem Landsberg świadkują m. in. opaci z Lehnin i Himmelstadt (Wp. 3 nr 1657); 1384 opat z Wielenia rozjemcą w sporze klasztoru w P. z rycerzami von Treplin (Wp. 3 nr 1823-1824, → p. 3A); 1385 opat z Lehnin wizytator opactwa w P., pieczętuje dok. opata z P.; w dok. tym jako śwd. występują opaci z Ząbrska i Himmelstadt (Wp. 3 nr 1831-1832); 1388 opat z P. występuje jako rozjemca w sporze opactwa w Neuzelle [na Łużycach] z Henrykiem i Klausem Zyrenk (Urkundeninventar zur Geschichte der Niederlausitz bis 1400, wyd. R. Lehmann, Köln-Graz 1968, nr 993; Zdrenka s. 114, nr 10); 1407 Jan kapłan i mnich z P. publikuje w P. bullę pap. dla klasztoru cyst. w Lądzie (Wp. 7 nr 590); 1410 kapituła gen. udziela m. in. opatowi z P. na 10 lat pr. rozgrzeszania swych poddanych w przypadkach zastrzeżonych kapitule i ustanowienia dla tego celu specjalnego spowiednika (StCist. 4, 120); 1411 opat z P. wizytatorem klasztoru w Wieleniu (Wp. 5 nr 173); 1444 kapituła gen. zwalnia opactwo P., z powodu jego ubóstwa, z należnych opłat na 5 lat (StCist. 4, 553); 1446 kapituła gen. poleca m. in. opatowi z P. rozpatrzyć spór opata z Obry z mnichem Wacławem z Wielenia (StCist. 4 s. 598, 600); 1459 kapituła gen. zwalnia opata z P. na 3 lata z obowiązku uczestnictwa w obradach kapituły i z obowiązku posyłania studentów do studium gen. zakonu; w zamian za to ma utrzymywać uczonego męża, który udzielać będzie podstawowych nauk (in primitivis instruat) młodzieży w klasztorze; warunkiem ulgi jest, by płacił kapitule należne opłaty (StCist. 5, 29); 1460 kapituła zezwala opatowi z P. rozgrzeszać podwładnych mu zakonników w przypadkach zastrzeżonych dla kapituły (StatCap. 5, 64); 1469 kapituła gen. poleca opatom z Obry, P., Bledzewa i Przemętu opłacać studia brata Piotra z Obry w Krakowie (StCist. 5, 255-256); 1469 kapituła gen. poleca zbadać sprawę instytuowania nowego opata w Łeknie przez opata z P. bez zgody opata z Altenberg, macierzy Łekna (StCist. 5, 256); 1470 kapituła gen. powierza opatowi z P. jako przedstawicielowi opata z Mogiły [k. Krakowa], wizytatora zakonu na Polskę, wprowadzenie nowego opata w Łeknie (StCist. 5, 264); 1472 kapituła gen. powierza opatom z P. i Mogiły zbadanie sprawy wyboru opata w Kołbaczu i obronę opactwa w Oliwie (StCist. 5, 310-312); 1480 opat z Obry oskarża Marcina pleb. z Gnina, że znieważył go słownie w klasztorze w P. w obecności tamtejszego opata (ACC 58, 40); 1481 opat z P. komisarz zakonu w Mogile [w Małopolsce] (Monografia opactwa cystersów we wsi Mogile, Kraków 1867, s. 136); 1483 kapituła zezwala opatowi z P. na udzielenie 10 niegodnym zakonnikom z klasztorów w Wielkopolsce dyspensy na piastowanie godności zakonnych (StCist. 5, 466-467); 1484 kapituła gen. wyznacza opata z P. na 5 lat wizytatorem wszystkich klasztorów w Wielkopolsce; poleca mu też oszacować koszty, jakie poniósł opat z Oliwy na podróż na obrady kapituły (StCist. 5 s. 480-481, 492); 1485 opat z P. wizytator klasztoru w Koronowie (Hock. 3, 486); 1485 kapituła gen. poleca opatom z P. i Neuzelle udać się osobiście do Królestwa Pol. i zasięgnąć dokładnych informacji o działalności dotychczasowych wizytatorów na Polskę, opatów z Mogiły i Koprzywnicy (StCist. 5, 503-504); 1486 kapituła gen. zleca opatom z P. i Wągrowca wizytację opactwa w Koronowie oraz zastępstwo opata z Lubiąża w opiece nad podległym mu opactwem w → Owieńskach (StCist. 5 s. 533, 538-539); 1487 kapituła gen. wyznacza opata z P. wizytatorem wszystkich klasztorów w Wielkopolsce (StCist. 5, 580); 1488 opat z P. przekazuje zleconą mu przed rokiem [recte 1486] opiekę nad opactwem w Owieńskach opatowi z Sulejowa; sam bowiem z racji odległości miejsca, trudności podróży i różnicy językowej⁵⁶Może zwrot czysto formularzowy, tak samo tłumaczono przekazanie uprawnień opata lubiąskiego opatowi z P nie potrafi wypełnić tej misji (StCist. 5, 640); 1489 kapituła gen. zleca opatom z P. i Sulejowa naprawę wykroczeń w opactwie w Owieńskach (StCist. 5, 703-704); 1489 opat z P. wizytator klasztorów w Obrze, Wągrowcu i Lądzie; kapituła zleca mu wizytację wszystkich opactw w Wielko- i Małopolsce (StCist. 5 s. 679, 695); 1491 opat z P. komisarz (= wizytator) opactw w Obrze, Wągrowcu i Lądzie (StCist. 6, 11); 1491 brat Antoni z P. wybrany opatem w Marienwalde [Bierzwnik na Pomorzu Zachodnim]; opaci z P. i Bledzewa mają wprowadzić go na nową godność (StCist. 6, 21); 1507 opat z P. wśród opatów z Marchii Brand. → p. 6Dd; [przed 1508] Walenty były opat w Przemęcie⁵⁷Wydaje się, że musiał urzędować w XV w. Wśród znanych opatów przem. tego czasu nie występuje. Warm. 51, podając listę opatów z Wielenia-Przemętu zestawioną wg cyst. dziejopisa XVII w., Dobrowolskiego, podaje Walentego w początkach XIV w. Por. przyp. 67, zm. jako mnich w P. → p. 6Da; 1519 opat z P. jako zwierzchnik klasztoru (pater immediatus) w Przemęcie [filia P.] poświadcza nabytki tego klasztoru (Cystersi Przemęt D 20); 1537 opat z Lehnin wraz z opatem z Obry wizytują kl. w P. → p. 6Dc; 1546 Błażej z Błotnicy opat przem. umiera w P. (BR 151, 30); 1549 Andrzej opat z Wąchocka i Mogiły, wizytator cyst. wizytuje P. → p. 6Dc; 1558 opat z Koronowa wraz z 2 kanonikami pozn. jako przedstawicielami bpa pozn. wizytują P. (Warm. 98-99); 1580 wizytacja wizytatora kapituły gen. Edmunda od Krzyża (MPV 4, 821).

6C. Opactwo wobec władz duchownych i świeckich.

1274 opat z P. wyznaczony przez pap. do zbadania sporu między bpami lubuskim i miśnieńskim (BulPol. 1 nr 795); 1337 pap. Benedykt XII poleca opatowi z P., by zadbał o odzyskanie utraconych dóbr klasztoru cyst. w Kamieńcu [na Śląsku] (CDS 10 nr 164; BulPol. 1 nr 1842); 1372 opat z P. wyznaczony przez pap. do rozpatrzenia sprawy o obsadę altarii w kat. pozn. (BulPol. 2 nr 1989); 1373 opat z P. wśród duchownych, którym bp wrocł. jako komisarz pap. poleca zwalczanie gnębicieli Kościoła w diec. pozn. (Wp. 3 nr 1691); 1380 opat z P. świadczy w dok. bpa pozn. Mikołaja [z Kórnika], wystawionym w Obrze (Wp. 3 nr 1782); [koniec XIV w.] podróż opata Andrzeja [poświadczony 1369-89] do Rzymu (Wp. 8 nr 947, → p. 6A); 1406 pap. Grzegorz XII poleca opatowi z P. zbadać sprawę sporu klasztoru cyst. w Himmelstadt z bpem lubuskim (CDB A 18, 418); 1412 bp wrocł. Wacław na prośbę opatów z P., Wielenia, Ząbrska [→ Bledzew] i Obry publikuje bullę pap. z 1411 przeciwko krzywdzicielom dóbr kościelnych w diec. pozn. (APP, stara sygn.: Dok. og. duch. A 9); 1438 pap. Eugeniusz IV poleca opatowi z P. przeprowadzenie inkorporacji kościoła Ś. Andrzeja pod Przemętem do klasztoru cyst. w Przemęcie (BulPol. 5 nr 796; Wp. 5 nr 629; Wp. 10 nr 1452).

1522 król poleca opatom z Obry, Lądu, Wągrowca, Koronowa, Bledzewa i P., by zjawili się na sejmie w 1523 i przedłożyli swe przywileje, na podstawie których odmawiają przyjmowania Polaków (nostrates) do swych konwentów⁵⁸Problem ograniczeń etnicznych wobec zakonników szczególnie ostro występował w Wągrowcu (Łeknie), Lądzie i Obrze, które uważały się za zastrzeżone wyłącznie dla Kolończyków. Pewne ograniczenia, polegające na przyjmowaniu wyłącznie Niemców, istnieć musiały jednak także w pozostałych wyliczonych tu klasztorach. Do obszernego zagadnienia walki króla i szlachty z tymi zwyczajami → Obra, p. 6D (tam też przekazy ogólniejsze, bez imiennego wymieniania opactw, mogące odnosić się też do P.) (Corpus iuris Polonici, wyd. O. Balzer, t. 3, Kraków 1906, nr 261, s. 646; Acta Tomiciana, t. 6, s. 202, nr 179; MS 4 nr 13380).

1526 opat ręczy za swych poddanych, że opłacą wszystkie swe zobowiązania wobec bpa pozn. (ACC 101, 36v-37); 1537-38 bp pozn. wyświęca opata z P. → p. 6Dc; 1558 przedstawiciele bpa pozn. wizytują P. → p. 6B; 1558 bp pozn. Andrzej Czarnkowski zatwierdza elekcję opata w P. (KBR nr 184); 1564, 1578 opat z P. uczestniczy w synodach diec. pozn. (AE XI 118; AE XII 321v); 1578 na powstające seminarium w Poznaniu zobowiązani są płacić: opat z P. i opat lubiń. po 150 zł, opat ober. 80 zł, a opat bledz. 70 zł rocznie⁵⁹Opat z P. Stan. Wierzbiński był jedyny w tym gronie, który odmówił natychmiastowego podjęcia zobowiązania i zwlekał z nim przez wiele miesięcy aż do 1579 (AE XII 377) (AE XII 322v-324).

6D. Organizacja życia w klasztorze:

6Da. Zakonnicy⁶⁰Klaszt. rps nekrologiczny z XVIII w. (Cystersi Paradyż 15, 190 n.) przechował wykaz profesów (Numerus professorum Paradisiensium). Zawiera on 736 imion, zaczynając od wykazu 11 mnichów przybyłych z Lehnin, ale wpisy pozbawione są wszelkich elementów datujących. Sięgają do połowy XVII w., od 1652 (s. 199 n.) zaczyna się bowiem druga część listy profesów, składająca się z datowanych wpisów. Tylko orientacyjnie, licząc średnio po 43 profesów na ćwierćwiecze, wyrachować można chronologię wpisów z pierwszej części. Uśrednianie jest zresztą mocno niepewne, bo w części drugiej (datowanej) na ćwierćwiecze wypada średnio zaledwie 28 profesów: pierwszy konwent przybyły z Lehnin: Ryszard przeor, Łukasz podprzeor, Jan piwniczny, Albert, Michał, Gerard, Edmund, Samuel, Eberhard, bracia Wawrzyniec i Bernard⁶¹Do tej samej grupy przybyłych z Lehnin należą też najpewniej idący zaraz dalej bracia Mikołaj i Piotr konwersi, choć przy ich imionach brak odpowiedniej adnotacji (Numerus professorum, → przyp. 60); 1247 Wilhelm przeor, Henryk piwniczny, Jordan furtian, Jan kantor (Wp. 1 nr 259); 1247 Jakub, kapituła gen. cyst. poleca go pojmać i uwięzić, jako że publicznie zarzuca mu się fałszowanie licznych pieczęci, a 1249 po uwięzieniu go w Citeaux, poleca zbadać jego sprawę opatowi z Morimondu (StCist. 2 s. 317, 334); 1249 Ryszard przeor, Henryk piwniczny, Marcin infirmarz (Wp. 1 nr 279); 1259 Marcin podprzeor (Wp. 1 nr 380); 1282 Jan → p. 6Dd; [pocz. XIV w.?] Franciszek, pisarz ksiąg⁶²Brat Franciszek podpisany jest w dwóch rękopisach pochodzących z P. Jeden z nich (Ms. 51) datowany jest w katalogu na pocz. XIV w., drugi (Ms. 96) na przełom XIV i XV w. Trudno ocenić, czy chodzi o dwie osoby, czy też raczej nieścisłe jest datowanie kodeksów (BiblSem., Ms. 51, k. 169, Ms.96, k.213v, 224v); 1301 Henryk z Blankenburg [w Turyngii], Jan z Linbeke [niezident., najpewniej w Niemczech] pisarz [opata?]⁶³Notarius eorundem – nie wiadomo, do kogo odnieść owo eorundem (Wp. 2 nr 842); 1303 Heidenreich przeor, Mikołaj wójt (advocatus) w P. (Wp. 2 nr 869) ; 1319-22 brat Henryk z Gerwisth [niezident., chyba Cerwisth czyli Zerbst w Anhalcie] spisuje dokumenty dla klasztoru (Wp. 2 nr 1015, 1021, 1031); 1322 Ekhard przeor, Werner komornik, Mikołaj winiarz ze Stendal [w Brandenburgii] (Wp. 2 nr 1031); 1354 Andrzej z Krosna [może potem opat, → 6A] (Wp. 3 nr 1326); 1385 Herman przeor, Mikołaj superior, Łukasz piwniczny, Maciej kantor [wymienieni podpisują dok. opata] (Wp. 3 nr 1831); 1386 Herman przeor (CDB A 18, 411); 1386 Jan z Landsberg, dał opatowi ze swej ojcowizny 10 grz., za które kupiono młyn w Schönbron [Kępsko]; Jan ma otrzymywać z tego młyna czynsz 1 grz., który po jego śmierci przypadnie przeorowi lub infirmarzowi dla wsparcia chorych (Wp. 3 nr 1857); [przełom XIV i XV w.?] Franciszek → przyp. 62; 1403 Albert (KP nr 1569, → przyp. 45); 1404 Jan (AC 2 nr 937); 1407 [tenże?] Jan kapłan (Wp. 7 nr 590); 1419 Krzysztof, kapituła gen. na prośbę opata z P. zezwala mu na obejmowanie godności zakonnych, chociaż przez 5 lat żył w odstępstwie (apostasia; StCist. 4, 229); 1420 Jakub [zapewne z Juterbog], student w Krakowie [później profesor]⁶⁴Chodzi o sławnego Jakuba z Paradyża. Zrobiwszy karierę uniwersytecką (→ p. 6Dd) osiadł w klasztorze cyst. w Mogile k. Krakowa, a 1441 opuścił uniwersytet, zakon i Polskę, wstępując do kartuzów i osiadając w Erfurcie (gdzie zm. 1464). Był jednym z najwybitniejszych teologów swego czasu (PSB 10, 363-364; J. Fijałek, Mistrz Jakób z Paradyża i Uniwersytet Krakowski w okresie soboru bazylejskiego, t. 1-2, Kraków 1900; nowszą bibliografię podaje Z. Wielgus, Z badań nad średniowieczem, Lublin 1995, s. 85-86). Z P. – konsekwentnie pisał się stąd aż do śmierci – łączyło Jakuba w istocie tylko przyjęcie tutaj ślubów zakonnych; z jego własnych wypowiedzi na 2 lata przed śmiercią, wobec Jakuba Wolradowego, konfratra w Erfurcie, wynika, że był kartuzem 22 lata, a cystersem 40 lat: złożył zatem profesję ok. 1402; ten sam świadek twierdzi, że Jakub zm. w wieku 84 lat, a więc ur. się ok. 1380. Pochodził z ubogiej, najpewniej chłopskiej rodziny (jak sam wspomina w swej mowie z okazji promocji w Krakowie). Zapewne pochodził z Jüterbog w Starej Marchii – tak podawał już Jakub Wolradowy, a także inni autorzy XV-wieczni; możliwe jednak, że (jak dowodził Fijałek) zaszła tu pomyłka z rzeczywiście przebywającym współcześnie w Erfurcie innym Jakubem z Jüterbog. Wszystkie dane biograficzne zestawia i komentuje J. Fijałek, op. cit., t. 1, s. 68-69, t. 2, s. 120, 123-125, 139-150. Już współcześni uznawali Jakuba za byłego opata z P. Rację wydaje się mieć Fijałek (t. 2, s. 153-155), stanowczo odrzucający to, jako nieuprawniony domysł. Jakub mógłby być ident. tylko z opatem-imiennikiem, poświadczonym 1425-26 (tak Warm. 72-77), kiedy to późniejszy profesor uczył się najpewniej wciąż w Krakowie. O opactwie Jakuba opowiada także pochodząca z początku XVI w. Kronika opatów klasztoru w Żaganiu (Scriptores rerum Silesiacarum, t. 1, Breslau 1835, s. 357; J. Fijałek, op. cit., t. 2, s. 130), utrzymującego bliskie kontakty z P. (→ p. 6Db) – zdaje się to świadczyć, że sami mnisi w P. mieli już potem bardzo mętne pojęcie o życiu swego wielkiego współbrata (AS 1, 46); 1444 Jan kantor (ACC 27, 109v); 1450 Antoni Kaberlein (KBR nr 134, → przyp. 48); 1450 Jan, student w Krakowie (AS 1, 126); 1462 Samuel z Ołomuńca⁶⁵Samuel podpisał się także w szeregu in. rękopisów, należących do biblioteki w P. (BiblSem. Ms. 59, 92, 100). Żadna ze znanych nam not proweniencyjnych nie określa go jednak wprost jako zakonnika (KBR Manuscripte nr 140); 1463 Mikołaj, student w Krakowie (AS 1, 171); 1482 Andrzej, kupuje księgę spisaną w Zgorzelcu (BiblSem. Ms. 57, k. 312: liber comparatus per fratrem A.); 1486 [tenże?] Andrzej, kapituła gen. zezwala opatowi, by udzielił mu dyspensy na sprawowanie służby Bożej [a więc był kapłanem], choć ma prawą rękę okaleczoną przez psa (StCist. 5, 541); 1489 Antoni przeor (AE III 153), 1491 tenże przeor, wybrany opatem w Marienwalde [Bierzwnik] (StCist. 6, 21, → p. 6B); 1490 Walenty, student w Krakowie (AS 2, 5); 1496 Andrzej bakałarz, teolog i lekarz (phisicus), prosi o możliwość leczenia chorych w okolicy klasztoru; kapituła gen. poleca opatowi zbadać jego umiejętności i wyrazić zgodę (StCist. 6, 141); 1498 Piotr (ACC 75, 85v); 1508 imiona zm. braci z P., przekazane klasztorowi w Żaganiu w ramach wspólnoty modlitewnej⁶⁶Ponieważ zapiska operuje kilkoma ciągami imion, których rozróżnienie jest istotne dla określenia pozycji, a może i chronologii osób, zachowujemy dokładnie układ oryginału, wraz z wtrąconymi słówkami: „również” (item) (→ p. 6Db): stary opat Jan (→ p. 6A i przyp. 49), Marcin, Mikołaj Nawman, Jan Tile, Jan Hirschberg, Watlucis [?], Franciszek, Mikołaj bakałarz teologii [może ident. ze studentem 1463], Walenty niegdyś opat w Przemęcie⁶⁷Słówko „niegdyś” (quondam), z zasady oznaczające zmarłego, tu – ponieważ wymienia się samych zmarłych – użyte na pewno w tym sensie, że Walenty, zanim osiadł w P., był opatem w Przemęcie. Por. przyp. 57, Klemens, Mikołaj Erbis, Jerzy, Wawrzyniec, również Wawrzyniec, Piotr, Szymon, mgr Samuel – ci wszyscy byli kapłanami; również Marcin, Jan subdiakon, Mikołaj Setnik (Centurio) i Jerzy – klerycy; konwersi Henryk, Jan, Marcin, Piotr, Walenty i Jerzy (Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka, rps IV O 36, po k. 6); 1511 Marcin przeor, Jerzy podprzeor (KBR nr 163); 1537 Michał starszy [poprzedni opat, → p. 6A], Franciszek przeor [ident. z klucznikiem 1555?], Benedykt, Wawrzyniec, Marcin, Marcin, Mateusz, Mateusz [jeden z nich wybrany opatem], Jan, Maciej i Piotr, uczestnicy elekcji nowego opata (Warm. 91, → p. 6Dc); 1555 Franciszek klucznik [ident. z przeorem 1537?] (Warm. 98); 1555-58 Stan. Wierzbiński przeor, potem opat (Warm. 98-99, → p. 6A).

6Db. Wspólnota modlitewna (→ też p. 3D): 1276 przyjęcie Wrocława z Kurska do wspólnoty z udziałem w [łaskach związanych z] modlitwami i jałmużną (Wp. 1 nr 462, → p. 3A); 1303 mnisi mają zachować pamięć o Hermanie wójcie z Grodziska i jego ż. Hildegundzie (Wp. 2 nr 879, → p. 3A); 1384 bracia Unold i Peregryn von Treplin uznani za dobrodziejów klasztoru, przyjęci do wspólnoty modlitewnej; mnisi mają za nich i ich rodzinę odprawiać anniwersarz z wigiliami i uroczystą mszą co roku w poniedziałek lub wtorek po dniu ś. Marcina [11 XI] (Wp. 3 nr 1823-1824; → p. 3A).

1508 klasztor w P. zawiera wspólnotę (confraternitas) z klasztorem augustianów w Żaganiu [na Śląsku], przekazuje mu listę swych zmarłych współbraci [imiona → p. 6Da], by modlono się za nich, a otrzymuje imiona wielu braci z Żagania do wpisania [do swego nekrologu] (Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka, rps IV O 36, po k. 6); 1511 potwierdzenie tej wspólnoty (KBR nr 163; Warm. 86).

6Dc. Życie wewnętrzne w klasztorze [wizytacje wizytatorów cyst. → p. 6B]:

1276 sukno produkowane w klasztorze (Wp. 1 nr 462, → p. 3A); 1386 opieka nad chorymi → p. 2A.

1537 rezygnacja opata i elekcja następcy dokonuje się podczas wizytacji opatów z Lehnin i Obry; na wezwanie wizytatorów przeor, podprzeor i ekonom z P. wskazują 11 braci [imiona → p. 6Da] jako wyborców, którzy zostają zaprzysiężeni przez wizytatorów; po uroczystej mszy do Ducha Ś., nie uczestniczący w elekcji oddalają się na modlitwę do kapitularza, a wyborcy wchodzą kolejno do zakrystii i klęcząc, z rękami na Ewangelii składają swój głos przed wizytatorami; jednogłośnie wybrano Mateusza; wizytatorzy ogłaszają konwentowi rezultat wyborów i nowy opat zostaje procesjonalnie, przy biciu w dzwony i grze organów, wprowadzony do kościoła; udaje się potem do kapitularza, gdzie składa uroczystą przysięgę, że będzie strzegł dóbr i spraw klaszt.; wizytator z mocy udzielonej przez kapitułę gen. instaluje go, przekazując mu pieczęć opacką i klucze klasztoru; następnie każdy z braci składa zobowiązanie posłuszeństwa nowemu opatowi (Warm. 91-92; KBR nr 175); wybranego opata konsekruje bp pozn., a 1538 wybór zatwierdza król (Warm. 92-93; KBR nr 176; → przyp. 52).

1549 Andrzej opat Wąchocka i Mogiły, sufragan krak., wizytator cyst., wizytuje P. i ustanawia nowe przepisy dla kl. P.: co roku w tygodniu po Wielkanocy opat ma wysyłać 1 mnicha na studia do Krakowa; upuszczanie krwi z żył ma odbywać się wspólnie w wyznaczonym dniu; kl. ma przyjmować profesów spośród wszystkich narodowości, zarówno Niemców, jak i Polaków, a nawet Rusinów (Warm. 96-97; KBR nr 180); 1580 w klasztorze jest 5 zakonników, w tym 3 kapłanów, 2 zaś pochodzących z in. klasztorów; ostatnio przyjęto 4 nowicjuszy (MPV 4, 821).

1564 opactwo opływa we wszystkie dostatki; każdy gość może liczyć na posiłek i napitek; przeor wymierza braciom sprawiedliwość, wyznacza kary (Curaeus); 1564 stół do gry w kulki miedziane → p. 8.

6Dd. Nauka:

[Od samego momentu fundacji w P. działało skryptorium, a większość dok. wystawianych dla klasztoru w XIII w. została zredagowana i spisana w P. (Bielińska 197-204; Sik. Dok. 156-158). Kl. posiadał wielką bibliotekę, rozproszoną po kasacie. Rękopisy z P. znajdują się obecnie prawie w każdej większej bibliotece w Polsce, niektóre w Niemczech. Szczególnie wiele ksiąg trafiło do BiblSem. w Poznaniu – wyraźne noty proweniencyjne mają Ms. 1, 2, 5, 45, 51, 57, 67, 92, 96, 100 (dane wg katalogu kartkowego). Zob. też np. KBR Manuscripte nr 140; J. R y ł, Katalog rękopisów Biblioteki Katedralnej w Gnieźnie, cz. 2, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 46, 1983, nr 1006, 1007, 1019. Por. też w p. 6Da, gdzie zebrano mnichów wymienianych w znanych nam notach proweniencyjnych.]

1275, 1282 księgi spisane w P. (MPH 5, 961-962; BiblSem. Ms. 5, k. 249v, Ms. 96, k. 213v); 1482 → p. 6Da; 1509 księgi scholastyczne pożyczone plebanowi z Zarzyna (ACC 86, 40, → p. 3E); 1564 biblioteka znajduje się przy kaplicy [Ś. Ducha?] → p. 5B.

1474 ukończenie rpsu słownika niem.-łac. opata Jana z P. (rps w Staatsbibliothek w Berlinie; wzm. Warm. 83).

1459 opat z P. zwolniony z obowiązku posyłania studentów do studium gen. zakonu, ma utrzymywać nauczyciela w klasztorze → p. 6B; 1549 co roku w tygodniu po Wielkanocy opat ma wysyłać 1 mnicha na studia do Krakowa → p. 6Dc.

Bracia z P. na uniwersytecie w Krakowie: 1420 Jakub student, 1421 bakałarz, 1422 magister teologii, 1432 doktor teologii, 1432-41 profesor (AS 1, 46; L. prom. 15; → przyp. 64); 1450 Jan (AS 1, 126); 1463 Mikołaj (AS 1, 171; → niżej); 1490 Walenty (AS 2, 5).

1496 Andrzej bakałarz, teolog i lekarz → p. 6Da; [zm. przed 1508] Mikołaj bakałarz teologii [ident. ze studentem 1463?], mgr Samuel → p. 6Da.

1507 opat z P. wśród opatów cyst. z Marchii Brand., którzy proszą kapitułę gen. o ustanowienie kolegium zakonnego we Frankfurcie, obdarzonego tymi samymi prawami, jakie ma studium paryskie (StCist. 6, 336).

6De. Klientela i dwór opata:

Dwór opata: 1301 mnich Jan pisarz [opata?] → p. 6Da; 1447 Fabian z Bukowca włodarz (procurator) opata (BJ 8057 IV, 245).

Klientela świecka: 1302-04 Bogusz Wezenborg, 1311 Gerard z Przyprostyni lennicy opactwa, 1416 Dobrogost Koleński, 1433 Adam z Gorzyc zastępują opata w sądzie → p. 3A i 3E, 1425, 1435, 1439 Dobrogost Koleński, a 1435 Piotr Kubaczyński dzierżawią dobra klaszt. → p. 3A; 1458 Sędziwój Wata z Gorzycka i Wojc. Wata z Bobowicka mają służyć klasztorowi → p. 3E.

Świeccy w klasztorze: 1423 Tytterich → p. 3E.

6E. Stosunek opactwa do parafii na terenie dóbr parad. (m. in. pr. patronatu):

1372 rajcy m. Landsberg proszą bpa pozn. Jana [Doliwę], by ich wsie Deszczno i Ulim podporządkował kościołowi Ś. Jerzego pod Landsbergiem; poprzednik jego, bp Jan [Łodzią, 1324-46], z powodu braku pleb. [u Ś. Jerzego] podporządkował te wsie duszpasterstwu cystersów parad, z Karnina⁶⁸Wynika też stąd, że w Karninie znajdował się dwór klaszt (Wp. 3 nr 1668).

1506 opat z P. wyraża zgodę, by Marcin z Forzthymberg [niezident., może śląski Fürstenberg, obecnie Książ?] pleb. w Chociszewie⁶⁹Była to wieś klaszt., ale zapis dotyczył dochodów kościoła – raczej więc chodzi tu o pr. patronatu opata zapisał pensję swemu staremu poprzednikowi, Janowi z Goraja (ACC 83, 173).

1580 z wizytacji Edmunda od Krzyża: w śląskich dobrach klasztoru kościoły opanowali duchowni innowierczy, z powodu zaniedbań tych, którzy winni te wilki odpędzić [tj. opatów] (MPV 4, 821).

6F. Wydarzenia historyczne.

1406 wzm. o wcześniejszym pobycie króla Władysława Jag. w P. → p. 3C i przyp. 29.

1422 w P. odbywa się jedna z sesji przesłuchań w sprawie przebiegu granicy między Polską a Nową Marchią (Wp. 8 nr 947).

1528 w P. urzęduje komisja powołana do rozgraniczenia Polski i Śląska; kl. ponosi szkody z powodu napływu licznej szlachty z Polski i z księstwa głog.; komisarze ustanawiają karę 20 grz. dla sprawców tych szkód (Warm. 89-90).

1546 opat Mateusz napadnięty w drodze z Lubrzy przez kilkoro szlachty śląskiej i łużyckiej, obrabowany i uprowadzony do Czorbuß [na Dolnych Łużycach] (Warm. s. 94-95, 225-231).

Dokumenty wystawione w klasztorze (do poł. XV w., potem liczne pisma opatów): Wp. 1 nr 190; Wp. 2 nr 764, 849, 1026; Wp. 6 nr 229; Wp. 3 nr 1831, 1857; Wp. 5 nr 264; Wp. 7 nr 590; Wp. 5 nr 443-444, 559, 561.

7. Dodatkowe skróty [bibliografię dawniejszej literatury niemieckiej podaje Handbuch der histońschen Stdtten Deutschlands, Berlin und Brandenburg, Stuttgart 1973, s. 485-486; istniejący w Brandenburgisches Landeshauptarchiv, Potsdam, w ramach zbioru Preussen-Brandenburg, Rep. 10B, zespół Zisterzienserkloster Paradies zawiera tylko dwa odsyłacze do zachowanego w tym samym archiwum kopiariusza miasta Lubrza (Rep. 8, Liebenau, nr 3), w sprawie dokumentów z 1322 (skądinąd nieznany, → p. 3A) i 1330 (Wp. 2 nr 1106)]:

BiblSem. – Poznań, Biblioteka Arcybiskupiego Seminarium Duchownego.

CatDef. → przyp. 40.

Curaeus – Paradisus Silesiae Cisterciensibusfratribus a Bronisio gentis Vienewae comite ante annos 1238 fundatus, carmine illustratus a m. Achatio Curaeo Mariaeburgense, Dantisci 1564 (Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka, starodruk 535321 – bez paginacji); istnieje też wydanie opatrzone dodatkowo tłumaczeniem niem. A. Schönfeldera (Achatius Curaeus, Beschreibung des Zisterzienserklosters Paradies vom Jahre 1564, Schwiebus 1928), do którego nie udało się nam dotrzeć.

Pick – A. Pick, Das Kloster Paradies und die Landsberger Pfeffer-Abgabe, „Zeitschrift der Historischen Gesellschaft fur die Provinz Posen” 6, 1891.

SerAbb. → przyp. 40.

Warm. – Th. Warmiński, Urkundliche Geschichte des ehemaligen Cistercienser-Klosters zu Paradies, Meseritz 1886 (praca zawiera regesty dok. z zaginionego obecnie kopiariusza klaszt. z XVII w.).

Wiliński – S. Wiliński, Gotycki kościół pocysterskiego opactwa paradyskiego w Gościkowie, Poznań 1953.

Zdrenka – J. Zdrenka, Uwagi i uzupełnienia do VI tomu Kodeksu dyplomatycznego Wielkopolski, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza” 16, 1985, z. 1 (31).

8. Zabytki kultury materialnej i wzm. źródłowe na ich temat.

Zabudowania klasztorne: 1422 mieszkanie (cubiculum) opata (Wp. 8 nr 947); 1537 kapitularz, zakrystia, organy w kościele → p. 6Dc; 1564 opis klasztoru w poemacie A. Curaeusa⁷⁰Opis ten zawiera wiele elementów poetyckich, zwłaszcza tam, gdzie ma wyrazić wspaniałość opactwa; dużo też w nim manierycznych odwołań do mitologii. Staraliśmy się wydobyć wszystkie informacje o konkretnych obiektach, które autor znać musiał z autopsji z czasów dzieciństwa i młodości (w niektórych miejscach wprost odwołuje się do wrażeń „chłopca”). Curaeus ur. się ok. 1530, więc jego obserwacje pochodzą zapewne z ok. 1540-45: kościół o wyniosłych murach i błyszczącym dachu; łuki sklepienia są tak kunsztownie łączone, że nie widać ich początku ani końca; w kościele są organy; przy wejściu do kościoła piękny krużganek z ogródkiem i źródełkiem pełnym wody; w krużganku liczne obrazy [pictura; może chodzi jednak o rzeźby], m. in. z przerażającymi demonami; poza klasztorem (extra coenobium) są jeszcze 2 inne kościoły: Ś. Anny przy wsi Jordan [→ Paradyż, p. 5] oraz kaplica [Ś. Ducha?]; przy kaplicy liczne pomieszczenia, wśród nich biblioteka [opis kaplicy → p. 5B]; wspaniała sala dworska (hypocaustum aulicum) z 2 podwyższeniami [podia; może chodzi o antresole]; nad nią strych (tabulatum supremum) z krętymi schodkami; jest tam gładki stół (długi na 10 stóp i szeroki na 2 piędzi), po którym ci, którzy chcą zabawą uśpić troski, puszczają miedziane kulki; za zielonymi drzwiami znajdują się pomieszczenia, do których wstęp ma tylko opat; wszystkie sale pokryte są marmurem i pięknymi obrazami; refektarz wielki, refektarz mały (którego część służy braciom chorym, a część zdrowym), dormitorium [budynek z sypialniami], ze względu na swe strychy zwane wysokim domem – zbudowane z ciosów kamiennych; przy klasztorze spichlerz (z ciosów kamiennych) i obora (położona za ogrodem), a w niej 1000 wołów i 1000 owiec; stajnie opackie pełne są wspaniałych koni do wyłącznego użytku opata, otoczone murem i fosą z wodą; przy stajni murowany bydynek, gdzie przechowuje się narzędzia rolnicze; ogród pełen kwiatów, gdzie można cieszyć się tysiącem rozkoszy, staw, role, 2 winnice, wokół lasy; opat Mateusz [1537-58] zbudował wiele nowych bydynków z kamienia, tak że teraz widnieją piękne gmachy tam, gdzie do niedawna były okopcone nory (Curaeus); 1580 zabudowania klaszt. niegdyś piękne, obecnie poważnie uszkodzone; w kościele brak niezbędnego wyposażenia, okna są zniszczone; w ostatnim czasie dokonano napraw, dobudowano dzwonnicę (MPV 4, 821); [wygląd zabudowań w kształcie jeszcze gotyckim widoczny na powstałym w pocz. XVII w. obrazie w kościele, inaczej już na sztychu F. B. Wernera z poł. XVIII w. – oba reprodukowane u Wilińskiego, tabl. XXIII-XXIV].

[Kościół w kompleksie zabudowań klaszt., orientowany, trójnawowy, ceglany. Najdawniejszy kościół wzniesiono w II poł. XIII w., przebudowany następnie w XIV w. (po pożarze lub in. rodzaju zniszczeniu zapewne w I poł. wieku) w zmniejszonej postaci, z pominięciem pierwotnego prezbiterium i transeptu; obecną postać (fasada z 2 wieżami) nadała (po pożarze z 1633) przebudowa z II poł. XVIII w. (Wiliński, gdzie omówiona też na s. 16-20 cała starsza literatura, z której zob. J. Kohte, Verzeichnis der Kunstdenkmdler der Provinz Posen, t. 3, Berlin 1896, s. 121-124, oraz G. Bronisch, Die Ausgrabungen im KlosterParadies, „Evangelisches Sonntagsblatt Schwiebus” z 7 V 1933)].

Zabytki ruchome: późnogotycki pacyfikał w kształcie krzyża, opatrzony datą 1524; srebrna kadzielnica z inskrypcją fundatora opata Stan. Wierzbińskiego i datą 1583 – wykonana ma modłę średniowieczną (J. Kohte, op. cit., t. 3, s. 124).

Najstarsze pieczęcie: najstarszy ślad użycia pieczęci opackiej w dok. z 1243 (PrU 1/1 nr 153), ale sama pieczęć się nie zachowała; najstarsze zachowane odciski pochodzą z 1253 i 1276 (Wp. 1 nr 323, 462; późniejsze: Wp. 2 nr 1185; Wp. 5 nr 367; Wp. 6 nr 229; Zdrenka s. 112-113, nr 8); o przekazywaniu pieczęci przy obejmowaniu godności opackiej → p. 6Dc (pod 1537); najstarsze odciski pieczęci konwentu z 1370, 1380 i 1386 (Wp. 6 nr 229; Zdrenka s. 112-113, nr8;Wp. 3 nr 1857).