(1282 Wilin, Welun) miasto powiatowe.

1. 1281 ośrodek kasztelanii (R 1680); 1283 civitas (Wp 528); 1419 siedziba adktu (Wp 303); 1564 starostwo wiel. składało się z m. Wielunia i Kamiona oraz wsi: Bobrowniki, Wierzbie, Pątnów, Krzyworzeka, Mokrsko z folw., Wróblew, Pichlice, Sokolniki z folw., Czastary, Osiek, Kiełczygłów w Sieradzkiem i pustki Kniatowy. Bieniec i Biała w dzierż., Skomlin i Toplin nadane in feudum (MKL 174, 184); → Wieluńska kasztelania, Wieluński powiat oraz Wieluńska ziemia.

2. 1368 droga z Wieruszowa do W. (Pat. 1958, 276); 1404 kupcy wiel. mają tak jeździć do Lublina, jak za Kazimierza W. (ZR 94); 1406 król nadał mieszczanom wiel. las przyległy do wsi Niedzielsko i pozwolił zamienić go na łąkę (BP 706, 527-528); 1447 Wawrz. Zaremba z Kalinowej, kaszt. sier. i star. wici., zwrócił błonie, które otrzymał od miasta za łąkę zamkową, ponieważ założona tam sadzawka nie przyniosła mu pożytku. Zwrócił także drogę do potoku miej., przebiegającą pomiędzy ogrodami a basztą zamku, oraz zobowiązał się prowadzić młyn koński wg pr. stawiszyńskiego (AGd 3512); 1451 droga niedzielska (Pat. 1958, 245); 1453 kupcy jeździli z Krakowa do Wrocławia m.in. przez Krzepice i W. (KMK 156); 1454 kupcy z Mazowsza mieli jeździć do Wrocławia przez Piotrków, Brzeźnicę, W. i Bolesławiec i płacić cło w tych miastach (AGd 1521); ok. 1450 W. był znaczniejszym miastem i miał piękne źródła wytryskające z ziemi (DH 1, 19, 53); 1416-50 itineraria król. z Małopolski do Wielkopolski przez W. (DH 4, 178-179, 193, 198-199, 214-215, 216, 259, 288-289, 323, 326-327, 342; 5, 35, 68-69, 222).

3. 1520 dzies. z ról i in. płaciło dziekanowi koleg. 28 mieszczan i 16 przedmieszczan, a wikariuszom wiel. z ok. 50 ogrodów i ról oraz czynsz z 4 jatek rzeźniczych (Ł 2, 96-98, 102-104); 1526 wyznaczono odrębnych pasterzy bydła dla mieszczan i przedmieszczan (Man. 188, 35, 36); 1563 od 133 rzem. podatek po 4 gr, szos 128 fl. (ŹD 309); 1564 szos 57 fl. 18 gr, 6 knapów płaciło po 16 gr, 5 rzeźników po kamieniu łoju, zdunowie, jeżeli wystawiali, po 2 garnce (MKL 174).

4. Zmiany właścicieli → wiel. kasztelania, wiel. ziemia; wsie m. Wielunia → Kochlew, Kopydłów, Kurów, Niedzielsko, i Turów.

5. 1283 Przemysł II nakazał, by wszystkie miasta w Kaliskiem, m.in. W., kiedy powróci do niego, wzorowały swoje pr. miej. na Kaliszu (Wp 528); 1299 wójt Jaśko (Wp 806); 1362 wójt Fryderyk (Wp 1488); 1373 Władysław Opol. zatwierdził generalnie wszystkie prawa nadane W. przez jego poprzedników. Miasto miało rządzić się pr. magd., wieśniacy za przestępstwa popełniane w mieście będą sądzeni przez władze miej., w obrębie mili nie wolno handlować solą ani uprawiać rzemiosł (BP 706, 485-487); 1392 Władysław Jag. potwierdził generalnie wszystkie prawa, które W. miał za Kazimierza W. i nakazał wzorować się na Kaliszu (BCd 231); 1395 n. wójt Stanimir (Wp 1960); 1414 rajcy W. pozwali Wacława z Wierzchlasu o złodziejstwo popełnione przez jego człowieka (ZSK 570); 1496 z powodu spalenia się starego król wydał nowy przywilej na wójtostwo w W., pozwolił rządzić się pr. magd., ogrody wójta ciągnęły się od drogi w kierunku bramy rudzkiej do ogrodu Zakrzewskiego (AGd 3267); 1502 rajcy m. Kalisza przesłali na prośbę W. przepisy, którymi miał się rządzić W. (BP 706, 505-508); 1518 odnowiono pr. niem. (MS 4, 2854); 1557 ostateczna inkorporacja wójtostwa do miasta (MK 89, 198).

6. 1391 Władysław Jag. zajął W. broniony przez Stańczyka z Rudy (DH 3, 516, 517, o dacie Ros. 84); 1433 zawarto w W. układ z książętami śląskimi (SRS 6,190); 1447 na zjeździe w W. zawarto rozejm na 10 lat z mieszcz. Wrocławia i Namysłowa (DH 5, 40); 1452 dla odparcia najazdu Bolka Opolskiego król wysłał do W. dworzan, ale ci musieli z miasta uciekać z powodu zarazy (DH 5, 114, 116); 1471 miasta śląskie miały złożyć w W. na ręce starosty odpowiedź na warunki pokoju (Pol 4, 78); 1474 posłowie bawarscy przebywali mimo zarazy cały czas w W. (DH 5, 618); 1500 folwark (AC 2, 889); 1516 zatwierdzono statut bractwa łuczniczego (BP 706, 515-519).

6a. Przywileje handlowe i celne: 1369 król zwolnił mieszczan wiel. od opłat targowych we wszystkich miastach ziemi sier. (ZR 82); 1450 zatwierdził przywilej z 1369, transumowany w 1402, oraz zwolnił mieszczan wiel. od opłat targowych w całym Królestwie (BP 706, 531-533), nadal także W. wyłączne pr. handlowania solą w całej ziemi wiel. oraz zakazał obcym warzyć piwo na milę od miasta (BP 706, 529-530); 1451 ponieważ na kupców polskich nakładano wysokie cła na Śląsku, król zabronił im tam jeździć, wyznaczając za to jarmarki na ś. Elżbietę (DH 5, 86); 1457 z powodu zniszczeń wywołanych pożarem nadał przywilej na jarmark na ś. Piotra i Pawła (AGd 6666); 1504 pozwolił pobierać po 4 obole od wozu na utrzymanie dróg w błotnistych miejscach przy ul. Niedzielskiej, Dąbrowskiej i w kierunku Rudy (Wójc. 94); 1506 kupcy jadący z W. do Widawy otrzymali zwolnienie od cła w Brzykowie (BC 3315, 91); 1532 przeniesiono targi mięsem z soboty na poniedziałek (MS 4, 16406); 1564 cło extra regnum od wozu w 1-2 konie 3 gr, więcej koni – 6 gr, inter regnum niezależnie od koni 2 gr. Cło targowe od konia 1 gr, od wołu 1/2 gr, od drobnego bydła po 4 den., dochód z tego cła 200 fl. Od kamienia wełny brała waga miejska po 1/2 gr od obcych. Jarmarki na ś. Andrzeja, Nawiedzenie NMP i ś. Mikołaja (MKL 174-175).

6b. Rzemiosła: 1399 Bartosz złotnik i Konrad rzeźnik (ACd); 1402 wśród rajców Konrad rzeźnik, Henryk złotnik, Marcin Armeńczyk oraz starsi cechów: rzeźników, sukienników, krawców, kowali, piekarzy (AGd 3406); Jan Długosz sprzedał mieszczanom wiel. za 36 grz. 8 jatek szewskich oraz 1 wiard. czynszu z łaźni (AGd 3341); Marcin kowal i Kuszko kuśnierz (Bob. 2, 9); 1445 ulica Szewska (AGd 3502); 1446 br. Świętosław, Jan i Mikołaj, wójtowie wiel., sprzedali 20 kramów szewskich k. ratusza, każdy za 4 grz. (MK 107, 543-545); 1450 król rozstrzygnął spór między sukiennikami i krojownikami w sprawie wyrobu i sprzedaży sukna (MC 125); 1459 rajcy m. W. dali nożownikowi Niklowi domek ze stawem, położony w miejscu k. Aqua Alba w kierunku Turowa, celem urządzenia zakładu do ostrzenia noży (AGd 3559); 1487 cech rzeźników (Pat. 1958, 241); 1502 rozstrzygnięto spór pomiędzy szewcami a rymarzami (Man. 188, 26); 1526 starsi cechów: szewców, kowali, krawców, sukienników, kuśnierzy, piekarzy, zdunów (Man 188, 37); 1537 skarga kupców i krojowników wiel. przeciwko kupcom śląskim o sprzedaż sukna na łokcie (MK 89, 111); 1549 m.in. cech suburbanorum (Man. 188, 64); 1546 zbudowano 18 kramów w bramie rudzkiej dla zdunów za czynszem 8 gr (Man. 188, 66).

6c. Budowle różne: 1370 król obwarował W. i zbudował zamek (MPH 3, 399); a. 1376 abp Jarosław wystawił dwór mur. (MPH 2, 675); 1388 n. szkoła (Pat. 1957, 503); 1398 ugoda pomiędzy kl. aug. a burm. i rajcami w sprawie zamiany miejsca k. kanału odpływowego przy murach miejskich i budowy wieży (AGd 3399); 1411-12 Bartosz mieszcz. wiel. dał bratankowi Jakubowi z Chotowa 1/2 mł. Dąbrowskiego (BC 3345, 3); 1454 Jan z Kalinowy zrzekł się na rzecz matki Nowojki m.in. 1/2 miarki z mł. wodnego w W. (MC 207, → Czarnożyły); 1467 Małg. z Wieruszowa sprzedała J. Kępińskiemu z Baranowa m.in. dom z ogrodem za murami i młyn (GW 1, 157); 1500 Jakub Klapa sprzedał za 20 grz. mł. Wałowy, przy fosie za murami (Wójc. 89); 1523 sprzedał 1/2 łaźni (ZR 195); 1532 pozwolenie na urządzenie wodociągów (MS 4, 16409); 1551 bractwo łucznicze zbudowało strzelnicę (Man 188, 70); 1564 młyn przy rowie miej., drugi z foluszem przy bramie rudzkjej, trzeci za dworem abpa. Stajnia pod zamkiem k. kl. ś. Mikołaja dla koni król. (KML 174-175).

6d. Kościoły i klasztory: XIII w. kl., późniejszy aug. (Ł 2, 109, KZS 380-381, zob. Ros. 120); 1308 pleban w W. (MV 3, 122); 1350 n. kl. aug. (Pat. 1957, 432); 1360 pleban Mik. Szeler (MV 3, 399); 1380 abp nadał szpitalowi ś. Mikołaja, założonemu przez Władysława Opol. na przedmieściu W., dzies. w miodzie z Sokolnik (BC 3344, 174-175); 1388 Andrzej rektor odstąpił paul. wiel. kościół czyli szpital ś. Mikołaja za murami wraz z przynależnościami, śwd. rektor i przełożony szkoły w W. (BC 3344, 188); 1391 aug. wiel. otrzymali cz. Dąbrowy (H 19); 1393 król nadał paul. wiel. Dzietrzniki oraz dzies. zbożową z Trębaczowa, Niwisk, Janiszowej, Szczytów i po 1 wiard. z ł. kmiec. w Sokolnikach (DP 33); 1400 Stanisław z Kanowa, wójt wiel., nadał kościołowi par. ś. Michała Arch. 2 kwarty wina z każdej beczki sprzedanej w W. (Man. 188, 1); 1415 antypapież Jan XXIII przywrócił królowi m.in. pr. patr. kościoła par. w W. (KKK 557); 1419 abp przeniósł kolegiatę z Rudy do kościoła ś. Michała Arch. w W., ustanowił przy niej kustodię i wyposażył ją w dzies. z Raczyna (Wp 305); 1420 abp potwierdził przeniesienie kolegiaty, ustanowił przy niej dziekanię i wyposażył ją w dzies. (Wp 319); 1461 zarządzający kasą koleg. ś. Michała sprzedali Bartoszowi Wyszemburgowi 2 ł. należące do tegoż kościoła za 23 grz. (GW 1, 66); 1499 wykaz prebend i altarii (Pat. 1958, 281-282); 1520 koleg. mur., przy przeniesieniu dodano wezw. Nawiedzenia NMP. Uposażenie dla prep., dziekana, kustosza i 4 kan., 5 altarii, kolegium wikariuszy i mansjonarzy, 2 kl. (Ł 2, 93-109).

7. 1282-1500 R 1696, 1734, 4208; MPH 2, 673, 910; 3, 397; MV 3, 123, 359, 369 399; UBB 136, 147; DH 3, 324, 365, 504; 4, 309, 570, 682; 5, 614-615; Mł 313; AGd 756, 3385, 3558; H 10, 15, 24, 26; KP 151; KSK 807; DP 47 fals., 51, 60, 61; Pat. 1958, 238-248; SRS 13, 89, 142; 14, 493; Bob. 2, 417; AC 2, 813, 824, 840, 844, 853; A 2, 92; 5, 140.

E.T. Breiter, Władysław książę Opolski pan na Wieluniu, Dobrzyniu i Kujawach palatyn i wielkorządca Polski i Rusi. Zarys biograficzny. Lwów 1889.

W. Patykiewicz, Archidiakonat wieluński. „Częstochowskie Wiadomości Diecezjalne” 1957, nr 9, 10, 11, 12; 1958, nr 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 10.

W. Przygodzki, Z przeszłości Wielunia. Częstochowa 1928.

Cz. Rokicki, Wieluń. „Ziemia” R. VI, 1920, nr 5-6, s. 155-164.

R. Rosin, Ziemia wieluńska w XII-XVI w. Studia z dziejów osadnictwa. Łódź 1961.

H. Stecki, Moneta wieluńska pod stemplem Władysława Opolskiego. Petersburg 1860.

J. Żurek, Pradzieje ziemi wieluńskiej. Wieluń 1936.

8. Moneta z X w. „Wiadomości Numizmatyczne” 1958, z. 1, s. 31-32.