WSTĘP

Klasztor średniowieczny i nowożytny, a zwłaszcza opactwo mnisze, był przede wszystkim instytucją religijną, kościelną, miejscem poszukiwania drogi do Boga, a wszystkie jego liczne inne aktywności były zawsze poboczne1Por. np. L. Milis, Anielscy mnisi i ziemscy ludzie. Monastycyzm i jego znaczenie w społeczeństwie średniowiecznym, przekład J. Piątkowska (Dziedzictwo średniowiecza), Kr. 1995 (wydanie oryginalne w 1992 r.); K. Kaczmarek, Czy w roku 1309 mieszkańcy Moch naprawdę zabili mnichów z klasztoru w Wieleniu?, [w:] Klasztor w społeczeństwie średniowiecznym i nowożytnym, red. M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz (Opera ad historiam monasticam spectantia, Ser. I., Colloquia, 2), Opole-Wrocław 1996, s. 425-426. Jednakże przecież właśnie te „niechciane” aktywności, ciągle i zawsze realizowane przez klasztory i zakonników, nadają ich działalności tak wielkie znaczenie. Jej skalę widać w pełni, gdy badaniami obejmiemy cały mikrokosmos klasztorny, wspólnotę zakonną wraz z jej najbliższym otoczeniem, w jej mikroregionie społeczno-przyrodniczym2M. Derwich, Monastycyzm w kulturze Polski średniowiecznej. Uwagi problemowe, [w:] Klasztor w kulturze średniowiecznej Polski, red. A. Pobóg-Lenartowicz, M. Derwich (Sympozja 9), Opole 1995, s. 17-28; Idem, Monastycyzm w dawnych społeczeństwach europejskich. Zarys problematyki, [w:] Klasztor w społeczeństwie..., s. 43-52 oraz w jej longue durée3M. Derwich, Monastycyzm benedyktyński w średniowiecznej Europie i Polsce. Wybrane problemy (Acta Universitatis Wratislaviensis, 2019, Historia, 135), Wrocław 1998, s. 28-34, oznaczającym – w wypadku najstarszych, wielkich opactw mniszych i kanonickich – nawet kilkaset lat funkcjonowania na tym samym miejscu.

Niewątpliwie zatem ważnym zadaniem historiografii polskiej jest rozszerzenie horyzontu chronologicznego badań na całe dzieje danego klasztoru oraz objęcie nimi także całego regionu jego oddziaływań4Szeroko o tym M. Derwich, Stan i potrzeba badań nad wspólnotami monastycznymi w Polsce średniowiecznej, NP 89, 1998, szczególnie s. 57 n. Postulat ten wiąże się z koniecznością powiększenia dostępnej podstawy źródłowej o ciągle bardzo słabo wykorzystane źródła późnośredniowieczne i nowożytne, a także najnowsze, z XIX-XX w. Te ostatnie będą miały wielką wagę nie tylko dla poznania dziejów i ewolucji klasztorów, które przetrwały oświeceniową i XIX-wieczną burzę sekularyzacyjną, ale także tych, które jej uległy. Bardzo istotne informacje, w tym dokładny opis stanu likwidowanego opactwa, przynoszą materiały kasacyjne. Wiele wiadomości uzyskujemy też z licznych opisów klasztorów pozostawionych przez XIX-wiecznych „zbieraczy starożytności” i zwykłych podróżników-turystów, jak również z dokumentacji dotyczącej prób restauracji w nich życia zakonnego5Ich znaczenie dobrze pokazały prace nad monografią opactwa świętokrzyskiego, por. Derwich 1992.

Dobrze rozpoznane źródła z XI-XIV w. nie pozwalają wyjść poza sferę zagadnień gospodarczych danych klasztorów, a i ją ukazują niesłychanie jednostronnie, niemal wyłącznie poprzez pryzmat włości ziemskiej. Jednym z ważnych postulatów badawczych jest poznanie jej rzeczywistej wielkości i dochodowości (czynszów, danin, dzierżaw, wyderkafów, dziesięcin czy regaliów)6Por. M. Derwich, Stan..., s. 22-27. Wszak sama wielkość włości, mierzona liczbą poddanych czy łanów uprawnych, nie odda jej rzeczywistych walorów gospodarczych, wynikających np. z lokalizacji, gospodarki wodnej, leśnej czy rzemieślniczo-przemysłowej. Ważne jest też poznanie organizacji zarządu domeną oraz relacji zachodzących w ramach danej osady między klasztorem a innymi jej właścicielami.

Realizacja tak szeroko zakrojonego projektu badawczego napotka liczne trudności, z których jedną z ważniejszych będzie stan rozpoznania zasobów źródłowych oraz zasięg kwerend archiwalnych i bibliotecznych, jak również brak materiału porównawczego. Sposobem na choćby częściowe ominięcie tych przeszkód, a tym samym na szybszy postęp badań, jest publikowanie materiałów cząstkowych.

Monograficzne opracowanie wybranego okresu dziejów danego klasztoru wiąże się przecież ze zgromadzeniem bardzo obszernej bazy źródłowej, zazwyczaj wybiegającej daleko poza przyjęte ramy tematyczne i chronologiczne. Opracowywanie „na własny użytek” katalogów posiadłości badanej instytucji jest praktyką powszechną i niezbędną. Przyjmując od początku odpowiednie założenia, można, stosunkowo niewielkim dodatkowym wysiłkiem, doprowadzić do przygotowania słownika posiadłości tego klasztoru.

W wypadku objęcia nim dłuższego okresu chronologicznego oraz także innych podmiotów gospodarujących w danych miejscowościach równolegle (a także przed i po) ze wspólnotą zakonną, będą to raczej materiały do takiego słownika. Zdołają one bowiem uwzględnić pełny (lub prawie pełny) zasób źródeł klasztornych i klasztoru dotyczących, trudno jednakże będzie wykorzystać wszystkie przekazy dotyczące danej osady. Wobec ogromu źródeł pojawiających się już od XV w., a zwłaszcza w czasach nowożytnych, dotarcie do „wszystkich” przekazów źródłowych, zwłaszcza tych pozaklasztornych, jest, szczególnie przy obecnym stanie ich rozpoznania, opracowania i publikacji, prawie niewykonalne. Tym bardziej że nasza kwerenda dotyczy wszak zawsze tylko wybranych miejscowości, a nie całego dużego regionu historycznego. Nie możemy też liczyć na pomoc odpowiednich słowników historyczno-geograficznych, te bowiem są opracowywane bardzo powoli i, na razie, tylko dla niektórych regionów, a na dodatek kończą się na latach 30-tych XVI w. Masowe źródła nowożytne i XIX-wieczne, w tym podatkowe, demograficzne i kościelne, nadal czekają na swoje zbadanie, usystematyzowanie i udostępnienie.

Wydaje się, że w tej sytuacji nie należy dążyć do wyczerpania za wszelką cenę podstawy źródłowej, bowiem dążenie to z definicji będzie nierealne i w efekcie doprowadzi do zarzucenia myśli o wydaniu zebranych materiałów. Tymczasem mogą one mieć, przy spełnieniu podstawowych postulatów rzetelności naukowej, ogromne znaczenie dla dalszych badań, nie tylko zresztą nad klasztorami. Łatwiej jest uzupełnić coś, co istnieje i wytycza pewne kierunki dociekań, niż zaczynać kwerendę od niczego.

To przekonanie legło u podstaw decyzji o opublikowaniu niniejszych Materiałów.

Ich opracowanie związane jest z prowadzonymi przeze mnie od wielu lat badaniami nad rozwojem uposażenia i gospodarką opactwa świętokrzyskiego, najpierw w średniowieczu, a następnie w okresie nowożytnym. Bardzo szczupła podstawa źródłowa, zwłaszcza do najstarszych dziejów klasztoru, oraz jej rozproszenie od początku skłaniały do znacznego rozszerzenia kwerendy w celu zestawienia możliwie wszystkich informacji na temat danej miejscowości, zarówno ze źródeł średniowiecznych, jak i nowożytnych7Została ona przeprowadzona w ramach projektu badawczego KBN nr 1 P108 067 07 pt. Dzieje monastycyzmu benedyktyńskiego na ziemiach polskich. Grupa tyniecka i Śląsk, a udział w niej wziął także Pan dr Przemysław Wiszewski.

Szybko okazało się, że dla uzyskania niezbędnego w wielu wypadkach pełnego kontekstu historycznego i osadniczego dociekań wypadnie rozszerzyć dotychczas funkcjonujące w literaturze wzorce podobnych opracowań8Zob. np. katalogi posiadłości w pracach R. Kozłowskiego, Rozwój uposażenia klasztoru cysterskiego w Byszewie (Koronowie) do końca XIV w., W.-Poznań 1972, s. 191-242, i Z. Perzanowskiego, Opactwo benedyktyńskie w Lubiniu. Studia nad fundacją i rozwojem uposażenia w średniowieczu, W. 1978. s. 111-137. Celem stało się zebranie i usystematyzowanie materiału źródłowego, pełnego dla średniowiecza oraz co najmniej reprezentatywnego dla okresu nowożytnego, dotyczącego włości ziemskich i dziesięcinnych opactwa. Zwłaszcza uwzględnienie czasów nowożytnych okazało się – mimo wielkich trudności związanych choćby z ogromem źródeł pojawiających się w tym okresie – bardzo owocne.

W ten oto sposób powoli została zgromadzona podstawa pod niniejsze Materiały, stanowiące w literaturze przedmiotu – nie tylko polskiej – pierwszą tego typu próbę zebrania podstawowego materiału źródłowego dotyczącego rozwoju i funkcjonowania posiadłości ziemskich i dziesięcinnych danej instytucji kościelnej, w tym wypadku opactwa mniszego, w całym okresie jej istnienia.

Chodziło w nich o opracowanie całych dziejów danej osady, zatem nie tylko w okresie, gdy jej właścicielem był klasztor, i nie tylko tych jej części, które on posiadał, ale także dziejów „przedklasztomych”, „poklasztomych”, a także – gdy włości lub dziesięciny należały równocześnie do innego właściciela – równoległych z „klasztornymi”. Czasami dzieje te były już, przynajmniej w części, opracowane – wówczas tylko uzupełniano brakujące informacje, przede wszystkim w kwestiach dotyczących włości i dziesięcin należących do opactwa. Dotyczy to zwłaszcza osad położonych na Lubelszczyźnie (o czym dalej).

Dzięki takiemu ujęciu tematu, Materiały przedstawiają rozwój i funkcjonowanie włości klasztornej w jej relacjach z innymi typami własności w danych osadach. Zaś zebrane w nich przekazy służyć mogą nie tylko historykowi dziejów Kościoła lub życia zakonnego, ale i różnorodnym szczegółowym dociekaniom, w tym zwłaszcza osadniczym i genealogicznym.

Opracowanie tego typu Materiałów wydawało się tym potrzebniejsze i użyteczniejsze dla szerokiego grona badaczy, że wydawany aktualnie Słownik historyczno-geograficzny ziem Polskich w średniowieczu nie obejmuje i, jak wiadomo, długo jeszcze nie obejmie, dawnego województwa sandomierskiego9SHGK, I/1, s. VIn, na którego terenie znajdowała się większość dóbr Benedyktynów z Łyśca.

Korzystanie z Materiałów ułatwi opublikowana w 1992 r. monografia średniowiecznych dziejów opactwa (do lat 30-tych XVI w.)10Derwich 1992. Mimo że zawiera liczne odniesienia do dziejów gospodarczych i osadniczych w czasach nowożytnych, nie może ona zastąpić nadal brakującej monografii losów opactwa w okresie nowożytnym, do czasu jego supresji w 1819 r.11Por. M. Derwich, Opactwo świętokrzyskie w epoce przedrozbiorowej, [w:] Klasztor na Świętym Krzyżu w polskiej kulturze narodowej, red. D. Olszewski, Kielce, w druku

*

Układ Materiałów w zasadzie odpowiada schematowi obowiązującemu w Słowniku historyczno-geograficznym ziem polskich w średniowieczu. Jednakże ze względu na specyfikę materiału (jedna instytucja), zasięgu chronologicznego (obejmuje okres nowożytny) i geograficznego (cała Małopolska) oraz stanu opracowania poszczególnych obszarów i miejscowości (np. Lubelszczyzna) konieczne było wprowadzenie pewnych modyfikacji.

W zakresie rzeczowym Materiały obejmują wszystkie miejscowości, które kiedykolwiek oraz w jakikolwiek sposób, choćby częściowo lub nominalnie, stanowiły własność opactwa, a także te, z których w całości lub w części pobierało ono dziesięciny. Nie znalazły się w nim zatem osady posiadane przez Benedyktynów tylko tytułem dzierżawy lub zastawu – o ile te formy nie przekształciły się we własność trwałą. Nie uwzględniono także tych miejscowości, których związek z opactwem polegał wyłącznie na ulokowaniu na nich („na wyderkaf”) sum pieniężnych ofiarowanych Benedyktynom świętokrzyskim. Natomiast uwzględniono takie sumy zapisane na miejscowościach związanych z opactwem majątkowo lub dziesięcinnie.

W osobne hasła nie wyodrębniono również osad, które w sensie własności ziemskiej lub dziesięcinnej należały nie do opactwa, ale do którejś z parafii pod patronatem klasztornym (także inkorporowanej do opactwa jako jego prepozytura). Uposażenie parafii i prepozytur zostało przedstawione w hasłach dotyczących tych parafii i prepozytur.

Gdy zachodziło podejrzenie, że dana nazwa terenowa jest śladem dawniej istniejącej, zanikłej jednostki osadniczej, lub gdy nazwa taka była pierwszym sygnałem później powstałej osady, wyodrębniono ją w oddzielne hasło. W sumie Materiały zawierają 191 samodzielnych haseł, w tym 6 terenowych. 41 spośród opisanych osad dziś nie istnieje, a 16 weszło w obręb innych miejscowości. 119 z nich stanowiło w całości lub w części własność opactwa. Wszystkie oprócz jednej (Stradecz) położone były na obszarze Małopolski, w olbrzymiej większości na obszarze dawnego województwa sandomierskiego, z tego w powiecie lubelskim ok. 60, w radomskim – ok. 36, w sandomierskim – ok. 81 (kilkanaście osad leżało na granicy tych powiatów, stąd ich jednoznaczne przyporządkowanie nie jest możliwe), w wiślickim – 5 oraz 3 w innych powiatach, a tylko 4 lub 5 (Kraków, Opatkowice, Pietrzejowice i Przezwody, może także Trębaczowice) znajdowało się na obszarze dawnego województwa krakowskiego.

W zakresie chronologicznym Materiały obejmują okres od pierwszej znanej wzmianki źródłowej o danej osadzie do kasaty opactwa w 1819 r.12O niej P. Gach, Opactwo i sanktuarium benedyktynów na Świętym Krzyżu w XVIII i XIX w., [w:] Z przeszłości opactwa łysogórskiego, Poznań 1995, s. 41-66 Aby lepiej ukazać stan danej osady ok. 1819 r., wykorzystano dane zawarte w Tabeli miast, wsi, osad Królestwa Polskiego z 1827 r. oraz, w niektórych wypadkach, dane z 2 połowy XIX w. zawarte w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich.

Podstawę źródłową Materiałów stanowiły zasadniczo wszystkie źródła sprzed 1530 r. oraz wybór źródeł drukowanych z okresu po 1530 r. Uwzględniono opublikowane źródła podatkowe, lustracyjne i statystyczne. Spośród źródeł rękopiśmiennych w całości wykorzystano rozproszony w różnych instytucjach rękopiśmienny zasób dawnego archiwum i biblioteki klasztornej13Por. o nim Derwich 1992, s. 47-141. W Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie kwerendą objęto przede wszystkim zbiory dokumentów pergaminowych i papierowych oraz sandomierskie i radomskie rejestry podatkowe14Kwerendę przeprowadził Pan dr Przemysław Wiszewski w ramach prac nad wspomnianym wyżej projektem badawczym (por. przyp. 7). Ważnym źródłem informacji okazały się także materiały kasacyjne i pokasacyjne przechowywane w większości w Archiwum Państwowym w Radomiu. Zasoby ksiąg grodzkich i ziemskich przechowywane w Archiwum Miasta i Województwa Krakowskiego wykorzystano tylko fragmentarycznie i tylko poprzez indeksy15Dziękuję w tym miejscu za pomoc Panu drowi Januszowi Kurtyce. Głównie według indeksów korzystano także z archiwaliów w Archiwum Kurii Metropolitarnej w Krakowie – wykorzystano tu zwłaszcza wizytacje parafii i prepozytur klasztornych. Wykorzystano także kartotekę Pracowni Słownika Historyczno-Geograficznego Małopolski w Średniowieczu16Specjalne podziękowania kieruję pod adresem Pana dra Franciszka Sikory i Pana dra Janusza Kurtyki oraz przechowywane w niej materiały do tomu V Kodeksu dyplomatycznego Małopolski. Kwerendą objęto zbiory bibliotek: Narodowej, Czartoryskich, Jagiellońskiej, PAN w Krakowie, Ossolińskich. Dużo materiału przyniosły liczne kroniki klasztorne17Zob. Derwich 1992, s. 115-128, a także literatura przedmiotu, w tym monografia dziejów opactwa świętokrzyskiego autorstwa Józefa Gackiego oraz liczne monografie dekanatów pióra Jana Wiśniewskiego18Por. dalej, Wykaz skrótów i symboli dokumentacyjnych. W sumie z pewnością najlepiej udało się opracować okres średniowieczny.

*

Jak zawsze w tego rodzaju publikacjach, ogromne znaczenie miały źródła ukazujące stan posiadłości opactwa w kolejnych przekrojach czasowych. Należą do nich dane zawarte w przywilejach generalnych wydawanych dla opactwa (zestawione w haśle Święty Krzyż, p. 5Ae) oraz wykazy jego dóbr i dochodów (zestawione w haśle Święty Krzyż, p. 5Ag).

Pierwszy znany wykaz posiadłości opactwa świętokrzyskiego pochodzi z przywileju Kazimierza Wielkiego z 1351 r. przenoszącego na prawo średzkie imiennie wymienione osady należące wówczas do klasztoru19O nim Derwich 1992, s. 276-278. Dokument ten nie zachował się w oryginale, znane są jednak jego trzy kopie: dwie pełne, w transumptach z 1386 r.20Oryginał: AG, nr 1795. S. Kuraś (ZDM VI, nr 1519, s. 11-12) opublikował tylko dokument transumujący, wystawiony przez Władysława Jagiełłę i z 1535 r.21Oryginał: AG, nr 1891, kopia: TN VII, nr 99, s. 442-44, oraz jedna w kopiarzu miasta Nowa Słupia z 1527 r., pozbawiona fragmentu wyliczającego wsie22BN akc. 9797, k. 11-14v. Niestety, jedyne wydanie przywileju z 1351 r. zostało oparte właśnie na tej niepełnej kopii23Pol., nr 105, s. 231-233. Dopiero J. Gacki w swojej monografii opactwa uzupełnił, na podstawie transumptu z 1535 r., brakujący fragment. Niefortunnie jednak nie podał tekstu oryginalnego, poprzestając na jego tłumaczeniu, a na dodatek przeoczył dwie miejscowości24Gacki, s. 198-199. Pełny tekst wykazu miejscowości opublikował, w oparciu o transumpt z 1386 r., M. Derwich w monografii opactwa świętokrzyskiego25Derwich 1992, s. 278, do niego też odsyłam czytelnika w Materiałach.

Kolejny wykaz włości znajduje się w przywileju Władysława Warneńczyka z 1442 r.26Por. ib., s. 321 przenoszącym na prawo niemieckie wszystkie wyliczone włości opactwa. Mimo że zachował się jego oryginał27AG, nr 1843, oba wydania, J. Bartoszewskiego28Pol., nr 212, s. 418-120, z kopiarza słupskiego (BN akc. 9797, k. 6-11) i F. Piekosińskiego29Mp. IV, nr 1434, s. 408-410, z kopii Naruszewicza (TN XVII, nr 158, s. 563-564, oparte są na dalekich od wierności kopiach, a na dodatek chochlik drukarski spowodował, że w nagłówku tego drugiego znalazła się mylna data 1443 (zamiast 1442).

Następne spisy dóbr Benedyktynów świętokrzyskich znajdują się w – znanym z oryginału – przywileju Zygmunta Augusta z 1553 r.30AG, nr 1909 oraz w sporządzonych przy supresji opactwa w 1819 r. szczegółowych tzw. aktach okupacji31AOkup., k. 3v-6v. Inne dane w oparciu o inne źródła przytaczają J. Bieliński, Królewski Uniwersytet Warszawski 1816-31, t. 1, W. 1907, s. 389; P.P. Gach, Mienie polskich zakonów i jego losy w XIX w., Rzym 1979, s. 20 oraz Gacki, s. 327-328, 253-254, 265, 270.

Oprócz tych wykazów, które obejmują wszystkie dobra ziemskie opactwa, dysponujemy kilkoma wykazami włości należących do tzw. stołu konwentu (zwanego też wspólnym lub mniszym). Najstarszy z nich pochodzi z 1427 r.32ZDW II, nr 390, s. 69-72 z oryginału (por. AG, nr 1816) – został on nieco zmieniony podczas wizytacji opactwa przeprowadzonej w 1447 r. przez kardynała Zbigniewa Oleśnickiego33ZDKK II, nr 508. s. 661-663 na podstawie wydania A. Halbana, Rozdział majątku klasztornego pomiędzy opata i mnichów w klasztorze św. Krzyża na Łysej Górze w r. 1427, KH 9, 1895, s. 661-663, opartego na kopii znajdującej się w rękopisie Lat.I Q c. 38, który spłonął w 1944 r. w Warszawie. O podziałach tych por. Dervich 1992, s. 462-464, 510-512. Do niego odwołał się delegat papieski, biskup chełmski Jakub Uchański, regulując ponownie kwestię podziału dóbr klasztornych na stoły opata i konwentu34AG, nr 1896. Wizytacja opactwa w 1594 r. przez kardynała Jerzego Radziwiłła stała się okazją do powiększenia stołu konwentu o kolejne dwie wsie35Ib., nr 1907, a dalsze zmiany przyniosły decyzje opata Stanisława Sierakowskiego, który w latach 1649-1650 odnowił podział dóbr klasztornych dokonany w 1427 r., przy okazji zwiększając nieco stół konwentu36Zob. AG, nr 1913-1915, 1917; Gacki, s. 250-251. Niewielkie zmiany wprowadzono do tego podziału w latach 1682-168937AG, nr 1923 i Gacki, s. 251, a następnie w latach 1703-170638Jonston, lib. III, cap. 7, k. 149; Gacki, s. 90, 252.

Niestety, zachowało się tylko kilka inwentarzy dóbr klasztornych. Pierwszy z nich (znany z oryginału) obejmuje rejestry dziesięcin, czynszów i wyderkafów oraz powinności poddanych i poborów z dóbr i dochodów stołu konwentu świętokrzyskiego z lat 1650-1689; szczegółowe wykazy dotyczą przede wszystkim lat 1651-165239AG nab. 936. Kolejne cztery inwentarze zostały sporządzone w październiku 1780 r. w trakcie przygotowań do nowego podziału dóbr stołu opata na część należącą do opata klaustralnego i komendatoryjnego. Obejmują one cztery klucze dóbr, mianowicie boleszyński40Por. Inw.Bol i rzepiński41Por. Inw.Rzep należące do opata klaustralnego oraz starosłupski42Por. Inw.Słup i wierzbątowicki43Por. Inw. Wierzbąt należące do opata komendatoryjnego. Niestety, znane są tylko z kopii sporządzonych na użytek ojca Pawła Sczanieckiego OSB z oryginałów znajdujących się niegdyś w archiwum opactwa Benedyktynów w Lubiniu, a obecnie zaginionych44Wszystkie wspomniane inwentarze zamierzam w przyszłości wydać drukiem.

*

Oprócz wykazów, spisów i inwentarzy proweniencji klasztornej podstawowe znaczenie mają również przekazy tego typu dotyczące Małopolski lub też tylko określonej kategorii dóbr i dochodów. Najwcześniejszymi z nich są rejestry dziesięciny papieskiej z lat 1325—137445Por. MV I; MV II; MV IX; Gromnicki. O nich i o ich wartości w zakresie poznania dochodów danej instytucji por. Kowalski, s. 87-88. Wydaje się, że te wydane pod datami 1350-1351 i 1354-1355 przynajmniej w części rejestrują stan z lat 1334-1336, może z ok. 1336 r.46Por. Derwich 1991, s. 42 i J. Bieniak, Udział duchowieństwa zakonnego w procesie warszawskim w 1339 r:, [w:] Klasztor w kulturze..., s. 482n

Istotne dane dla kilku włości Benedyktynów świętokrzyskich przynosi Registrum ecclesie Lubucensis dyocesis47Por. Ludat. Zawarte w nim wiadomości datowano w Materiałach na lata 1465-146748Ludat, przedmowa, datuje je na lata 1462-1467 (por. np. s. XXIX, XXXIX). I ta kwestia wymaga gruntownego studium – opisy miejscowości należących do klucza opatowskiego są w większości zbieżne z opisami Długosza w jego Liber beneficiorum49Też ib., s. XXXV, jednak bez starannej analizy trudno ustalić rodzaj zależności między tymi wykazami.

Z pewnością rejestrują one stan bliski sobie czasowo; niekiedy jednakże w wykazie lubuskim pojawiają się wiadomości, które pochodzić mogą jeszcze z inwentarza dóbr biskupstwa lubuskiego sporządzonego w 1405 r.50Ib., s. XXVn., XXXIX Żadnych problemów źródłoznawczych nie przysparzają wykorzystane w Materiałach inwentarze klucza piórko wskiego dóbr biskupstwa włocławskiego z lat 1534, 1582, 1598 i 163151Por. AKH 10; Inw. 1582; Inw. 1598; Inw. 1631.

Z pewnością najważniejsze źródło do poznania posiadłości i gospodarki opactwa w drugiej połowie XV w. stanowi Liber beneficiorum autorstwa Jana Długosza52Derwich 1992, s. 138-140. Przytoczone w nim dane datowano w Materiałach na lata 1470-1480. Co prawda w wypadku dóbr opactwa świętokrzyskiego pochodzą one w znacznej części z 1475 r.53Por. dalej, jednakże pojawia się tu także dużo wiadomości nieco wcześniejszych lub nieco późniejszych, na ogół jednak mieszczących się właśnie w przedziale lat 70-tych XV w.

Jak wiadomo, dzieło Długosza zostało wydane przez Ludwika Łętowskiego z późnej, XVII-wiecznej kopii, zamiast z oryginału przechowywanego w Archiwum Kapituły Krakowskiej54Sygn. 194-197. Niedostatki dostępnej edycji ukazał Stanisław Kuraś55Regestrum Ecclesiae Cracoviensis. Studium nad powstaniem tzw. Liber Beneficiorum Jana Długosza, W. 1966. Dzięki jego badaniom wiemy, że tam, gdzie nie ma podanej konkretnej liczby łanów, kmieci, zagród, karczem, młynów itp. oraz wysokości świadczeń, zazwyczaj mamy do czynienia z niewypełnionym formularzem, a nie opisem rzeczywistego stanu uposażenia czy powinności. Dlatego też informacje te są w Materiałach pomijane, chyba że znalazły potwierdzenie w innych opisach tej samej miejscowości dokonanych przez Długosza. Układ rzeczowy Liber beneficiorum spowodował bowiem, że często opisy tej samej miejscowości kilkakrotnie się powtarzają. Każdorazowo zaznaczano różnice (nieraz poważne) zachodzące w opisie tej samej miejscowości w różnych częściach Liber beneficiorum. Wiele wskazuje na to, że były one spowodowane różnym czasem opracowania poszczególnych ksiąg dzieła, a nawet różnych części tej samej księgi.

Jak się przyjmuje, dobra stołowe biskupstwa krakowskiego (część księgi I) spisane zostały w 1440 r.56Ib., s. 18 lub niedługo po tej dacie57M. D. Kowalski, Uposażenie krakowskiej kapituły katedralnej w średniowieczu, Kr. 2000, s. 62. Pozostałe opisy powstały w latach 1470-148058S. Kuraś, Regestrum..., s. 20, ale bynajmniej niejednocześnie. Dobra kapituł i innych (niż krakowskie) biskupstw (pozostała część księgi I) spisano w dużej mierze w latach 1470-1471, a w większości nie później niż w latach 1473-147459Ib., s. 24; M.D. Kowalski, Uposażenie krakowskiej kapituły..., s. 65. Opisy włości klasztornych (księga III) powstały w zasadniczej części w latach 1474-147660S. Kuraś, Regestrum..., s. 34. Najpóźniej, w latach 1474-1480, powstała część poświęcona kościołom parafialnym (księga II)61Ib., s. 40n. Niestety, wykorzystanie tej datacji - która w wielu wypadkach mogłaby pomóc wyjaśnić pojawiające się różnice, a nawet sprzeczności w opisach tych samych miejscowości - w znacznej mierze uniemożliwia fakt, że wszystkie zapisy były uzupełniane i korygowane aż do śmierci Długosza w 1480 r.62Ib.,s. 25, 34, 43-5

Znajdujący się w trzecim tomie Liber beneficiorum opis uposażenia klasztoru powstał w 1475 r.63DLb. III, s. 228, 238. Por. Derwich 1992, s. 138, 215, 355n., 377n Otwiera go zarys dziejów opactwa pisany przez któregoś z pisarzy64DLb. III, s. 227-230 i S. Kuraś, Regestrum..., s. 36. Zestawienie dóbr i dziesięcin napisane zostało w większości osobiście przez Długosza65DLb. III, s. 230-255 i S. Kuraś, Regestrum..., s. 36. W jego ramach odrębną całość stanowi spis dochodów kościoła parafialnego w Wąwolnicy, w 1458 r. włączonego do opactwa, a następnie przekształconego w latach 1471-1472 w jego prepozyturę66Por. sub voto Wąwolnica. Porównanie opisów miejscowości powtarzających się w części „klasztornej” i „wąwolnickiej” wskazuje, że spis ten sporządzony został oddzielnie, na podstawie materiałów pochodzących bezpośrednio z Wąwolnicy i wyprzedza (?) chronologicznie część „klasztorną” o kilka lat67DLb. III, s. 255-258.

Zestawiając uposażenie klasztoru, opierał się Długosz na niezachowanych inwentarzach klasztornych. Dobrze widoczne jest to przy lekturze wyjątkowo pełnych opisów miejscowości wchodzących w skład kluczy braciejowickiego (Boiska, Braciejowice, Goszcza i Zakrzów) oraz koniemłockiego (Koniemłoty, Święcica i Tuklęcz - opisu parafii Koniemłoty brak w t. II Liber beneficiorum), a także w zestawieniu dziesięcin klasztornych. W tym ostatnim pojawiają się np. wsie, które w latach 70-tych XV w. już nie istniały, lub takie, z których dziesięcinę utraciło opactwo znacznie wcześniej68DLb. III, s. 238-241, 243 oraz np. s. 244, 248-249, 251, 253.

Inwentarze te oraz informacje zakonników nie zawsze były wystarczająco szczegółowe, co uniemożliwiało wypełnienie całego przygotowanego przez Długosza formularza przy opisie kilkunastu miejscowości (Baszowice, Boleszyn, Bostowska Wola, Koniemłoty, Kraszków, Lenartów Most, Modliborzyce, Pawłów, Prawęcin, Przezwody, Rzepin, Święcica i Tuklęcz). Braki dotyczą jednak kwestii stosunkowo mało istotnych: najczęściej karczem, młynów, zagród, rzadziej danin (np. często brak liczby oddawanych serów), w pojedynczych wypadkach wielkości pańszczyzny, poradlnego, sepu czy opłaty z kuźnicy. Jak już wiemy, dane z takich niewypełnionych zapisów formularzowych były w Materiałach pomijane.

Niekiedy braki powyższe można było uzupełnić dzięki powtórzeniu się opisów tych samych miejscowości w powstałym później od części „klasztornej” drugim tomie Liber beneficiorum oraz w chronologicznie najwcześniejszym tomie pierwszym. Jednakże w wypadku posiadłości ziemskich pojawiające się tu opisy są zazwyczaj uboższe od tych w tomie trzecim (wyjątek stanowią np. Boleszyn, Pawłów i Przezwody).

Sprawa komplikuje się w wypadku dóbr dziesięcinnych, ponieważ Długosz korzystał tu często z nowych danych dostarczanych mu przez plebanów, często różniących się od informacji uzyskanych od Benedyktynów. Zdaje się, że w większości wypadków różnice te spowodował upływ czasu między sporządzeniem inwentarza dziesięcin opactwa (jego różne części pochodziły z okresu sprzed 1475 r., a następnie były uzupełniane, nie zawsze konsekwentnie, bieżącymi danymi) a zebraniem przez Długosza danych do tomu drugiego.

Poważnym mankamentem Liber beneficiorum jest brak uwzględnienia podziału dóbr opactwa na stół opata oraz stół konwentu, tzw. wspólny. Jak już wiemy, rozdział ten formalnie potwierdzony został w 1427 r.

Niezbyt godne zaufania są wiadomości Długosza na temat sposobu uzyskania lub utraty danej osady przez Benedyktynów. W kilku miejscach fakty przez niego podane kłócą się z informacjami ze znanych nam dokumentów. Jak wiadomo, nie zawsze w oficjalnych aktach przytaczano wszystkie okoliczności transakcji, a czasami nawet podawano z różnych powodów dane fikcyjne, trudno jednak rozstrzygnąć, kiedy z takim akurat wypadkiem – a nie omyłką lub zawodną pamięcią – mamy do czynienia69Por. np. transakcje dotyczące: Jagnina, Milejowie i Wierzbątowic (DLb. I, s. 394; II, s. 341, 471; III, s. 232, 324 i dokumenty Mp. IV, nr 1359; ZDM II, nr 554), Janowic [sand.] (DLb. II, s. 471; III, s. 232 i dokumenty ZDM II, nr 542; Mp. IV, nr 1306 oraz PSB V, s. 392), Bielowa (DLb. II, s. 463, 490; III, s. 233 i dokumenty Mp. IV, nr 1403, 1406), Pokrzywianki i Wlonic (DLb. II, s. 490; III, s. 235, 251 i dokumenty Mp. IV, nr 1389, 1402), Pawłowa i Wojsławia (DLb. II, s. 484; III, s. 236 i dokumenty AG, nr 1860, 1862), Prawęcina (DLb. II, s. 477; III, s. 237 i dokumenty Mp. IV, nr 1344, 1380; ZDM II, nr 561), Dziurowa (DLb. I, s. 441; II, s. 484; III, s. 238 i dokumenty MS I, nr 1209; Hube, nr 16; Gacki, s. 217n.).

Mniejszą od Liber beneficiorum wartość przedstawia Księga dochodów diecezji krakowskiej z 1529 r., czyli tzw. Liber retaxationum70Por. LR oraz Derwich 1992, s. 140. O zasadach i rzetelności liczenia dochodów w trakcie tej taksacji pisał ostatnio Kowalski, s. 88-89. Mimo wewnątrzkościelnego charakteru oraz podkreślanej przez wydawcę dokładności komisji spisowych jej fiskalny charakter sprawił, że starano się w miarę możliwości pomniejszyć dochodowość swoich posiadłości71LR, s. XIII. Tak samo postąpili też przedstawiciele opactwa świętokrzyskiego, kanclerz Stanisław z Koniemłotów reprezentujący opata i przeor Michał reprezentujący konwent. Może z tym wiązać trzeba brak w tym wykazie aż 4 posiadłości ziemskich i ok. 15 wsi dziesięcinnych opactwa. Istotną wartością Liber retaxationum jest natomiast uwzględnienie (z pomyłką co do przynależności cła sandomierskiego) podziału dóbr i dochodów opactwa na stoły opata i konwentu72Ib., s. 349-352, a także zestawienie dochodów trzech ówczesnych prepozytur klasztornych, tzn. w Koniemłotach, Nowej i Starej Słupi oraz Wąwolnicy73Ib., s. 171-172, 373-374,440, a także dwu kościołów znajdujących się pod patronatem Benedyktynów, w Modliborzycach i Pawłowie74Ib., s. 361, 366-367.

Ewidentne zaniżanie podlegających opodatkowaniu areałów, przez całe dziesięciolecia nieweryfikowanych, stawia pod znakiem zapytania użyteczność spisów poborowych, na dodatek z reguły niekompletnych75Por. Derwich 1992, s. 140 oraz RP 1629, s. 17-24. W Materiałach wykorzystano większość zachowanych rękopiśmiennych XVI-wiecznych spisów poborowych z powiatów sandomierskiego, radomskiego i wiślickiego76Nie przeprowadzono kwerendy w spisach poborowych innych powiatów, por. też przyp. 14, a także wszystkie małopolskie spisy podatkowe wydane drukiem.

Wiele ciekawych danych przyniosły spisy pogłównego z lat 1662 i 1673-167477ASK I/67. Spis ludności diecezji krakowskiej z r. 1787 jest dostępny w dwóch wydaniach: w pierwszych wydawca podał tylko nazwę i przynależność parafialną miejscowości oraz sumaryczną liczbę jej mieszkańców, w drugim znajdziemy liczbę mieszkańców z uwzględnieniem płci oraz dzieci do i od 7 lat. W Materiałach cytowano tylko sumaryczną liczbę mieszkańców według wydania drugiego oraz nazwę miejscowości według wydania pierwszego78W wydaniu drugim jest ona uwspółcześniana. Jak już wspomniano, uwzględniono także wykazy liczby mieszkańców i ilości domów według spisu z 1827 r.79Por. Tabela

*

Tytuł hasła stanowi obecna nazwa miejscowości, chyba że dzisiejsza nazwa jest sprzeczna z powszechnie przyjętą nazwą „historyczną”80Dlatego Grzegorzewice (a nie Grzegorzowice), Ostrów Mały (a nie Mściska), Ostrów Wielki (a nie Ostrów), Stradecz (a nie Stradcz), Ułęż Dolny i Górny (a nie Ułęż), Węgierce (a nie Węgierzec), Zaszczytów (a nie Zastów Polanowski) lub też dana miejscowość nosi obecnie kilka nazw81Dlatego Chotcza (a nie C. Górna i C. Dolna), Czerników (a nie C. Karski i C. Opatowski), Doły (a nie D. Biskupie i D. Opacie), Michałów (a nie M. Górny i M. Dolny), Niedźwiada (a nie N. Duża i N. Mała), Opatkowice (a nie O. Cysterskie, O. Drewniane, O. Murowane i O. Pojałowskie), Rajec (a nie R. Szlachecki i R. Poduchowny), Rzepin (a nie R. Pierwszy, R. Drugi, R. Kolonia i R. Dól), Wola Solecka (a nie W.S. Pierwsza i W.S. Druga) – wówczas hasło umieszczono pod nazwą „historyczną”. Jeśli osada już nie istnieje, tytuł hasła stanowi najpowszechniejsza forma jej nazwy. Inne nazwy miejscowości oraz ich odmiany uwzględniono w odsyłaczach umieszczonych w porządku alfabetycznym.

Po tytule następuje w nawiasie data pierwszej wzmianki z najstarszą formą nazwy oraz możliwie pełne i reprezentatywne zestawienie późniejszych form nazwy z datami. Po średniku zestawiono główną literaturę onomastyczną lub zestawiającą formy nazwy. Po nawiasie następuje geograficzna lokalizacja osady, ze wskazaniem (tylko przy osadach istniejących) odległości w kilometrach od najbliższej ważnej miejscowości, a także od najbliższego ośrodka zarządu dóbr klasztornych i od opactwa, czyli Świętego Krzyża.

W punkcie 1 podano występujące w źródłach wzmianki na temat: charakteru obiektu (oprócz wsi), jej przynależności ziemskiej (gdy pojawia się w źródłach przed powiatową), powiatowej i parafialnej, z rejestracją ich zmian do 1827 r., włącznie z podaniem daty pierwszej wzmianki źródłowej.

W punkcie 2 rejestrowano kwestie graniczne oraz wiadomości o obiektach fizjograficznych nieposiadających własnych haseł (rzeki, jeziora, lasy, zarośla, role itp.) oraz o drogach.

Na początku punktu 3 podano82Zaniechano tego w wypadkach bardzo krótkich opisów krótkie określenie typu własności z zaznaczeniem ewentualnych dat nabycia lub zbycia jej przez opactwo. Następnie w porządku chronologicznym zestawiono wszystkie znane informacje na temat właścicieli osady i stosunków gospodarczych (oprócz kwestii uwzględnionych w punkcie 4). W wypadku trwałego podziału własności w obrębie osady, odrębne typy własności opracowano w punktach 3A, 3B itp.

W punkcie 4 zestawiono informacje dotyczące kwestii lokacji i związanych z nią urządzeń na terenie osady. Gdy niemożliwe było wyodrębnienie tych wiadomości z całości dziejów gospodarczych osady, punkty 3 i 4 łączono. Jak wiadomo, przywileje generalne władców przenoszące wszystkie posiadłości opactwa na prawo niemieckie miały charakter formalny i nie zawsze szła za nimi rzeczywista lokacja dokonana przez klasztor. Dlatego też podobne przywileje (np. z lat 1351, 1442, 1553) są zazwyczaj cytowane w punkcie 3.

Punkt 5 rozpoczyna83Zaniechano tego w wypadkach bardzo krótkich opisów krótka informacja o biorcach dziesięciny, rozszerzana w wypadku wsi parafialnych. Dalej zestawiono wiadomości na temat dziejów kościelnych osady. Są to przede wszystkim kwestie dziesięcinne. Tutaj opracowano dzieje parafii i prepozytur klasztornych.

Rzadko pojawiający się punkt 6 zawiera wyszczególnienie osób pochodzących z osady, a także różnych wydarzeń historycznych i klęsk elementarnych niewzmiankowanych wcześniej.

Punkt 7 przynosi zestawienie znanych, ale niewykorzystanych w haśle wzmianek źródłowych oraz podstawową literaturę nt. osady. Punkt ten ma szczególne znaczenie w wypadku osad położonych na Lubelszczyźnie, o czym dalej.

Punkt 8 stanowi zestawienie wiadomości o znaleziskach archeologicznych na obszarze osady.

*

Zakres tematyczny wymienionych punktów został ograniczony w wypadku osad położonych na terenie ziemi lubelskiej, które zostały ostatnio dobrze opracowane w odrębnych słownikach84Por. SHGL; Osady, Derwich 1992a. Aby uniknąć powtórzeń oraz umożliwić sprawne korzystanie z Materiałów, zastosowano kilka modyfikacji.

Od nowa, zgodnie z przedstawionym schematem, opracowano dzieje włości ziemskich opactwa w kluczu braciejowickim (główne to Boiska, Braciejowice, Głodno, Goszcza, Kępa Gostecka, Niedźwiada i Zakrzów) oraz Opatkowic pod Łęczną.

W pozostałych wypadkach po tytule hasła podano w nawiasie tylko datę pierwszej wzmianki źródłowej, czasami, po średniku, przytaczając inne, pominięte we wcześniejszych publikacjach formy jej nazwy oraz cytując literaturę na ten temat. Bez oddzielnego zaznaczania punktu podano tylko ogólną informację o przynależności powiatowej i parafialnej osady.

Zrezygnowano z punktu 2.

Bez oddzielnego zaznaczenia punktu 3 podawano informację o typie własności. Jednakże w wypadkach, gdy dana osada była przez pewien czas własnością klasztoru, opracowywano ten tylko okres w ramach tym razem wyróżnionego w nawiasie kwadratowym punktu [3].

Zrezygnowano z punktów 4 i 6.

Punkt 5 opracowano od nowa, ale tylko w zakresie posiadłości dziesięcinnych danej osady – pomijano zatem dzieje parafii, o ile taka tu istniała. Wyjątek stanowi Wąwolnica, gdzie w punkcie 5 opracowano dzieje tutejszej prepozytury klasztornej (od momentu inkorporacji parafii do opactwa w 1458 r.).

W punkcie 7 zestawiono cały odnaleziony, ale niewykorzystany materiał źródłowy dotyczący danej osady, głównie dotyczący dziejów nowożytnych, oraz literaturę przedmiotu.

Punkt 8 opracowano od nowa.

*

W nawiasach kwadratowych zamieszczano własne uwagi oraz np. daty niezaczerpnięte bezpośrednio z podstawy źródłowej. Kwestie wątpliwe lub budzące szczególne zainteresowania opracowywano w umieszczonych pod hasłem uwagach lub w przypisach. Podwójną rolę odgrywają strzałki (→). Po pierwsze, informują, że dana miejscowość posiada w Materiałach odrębne hasło – zaznaczano jednak w ten sposób tylko pierwsze wystąpienie tej miejscowości w danym haśle. Ta sama zasada jednokrotności odwołania w danym haśle stosowana była także do osad o odmiennej nazwie historycznej i dzisiejszej. Po drugie, strzałki te odsyłają do określonego hasła po dodatkowe informacje. Ze względu na częste powtarzanie się podobnych zapisek, system odsyłaczy okazał się niezbędny. Starano się jednak ograniczyć go do rozsądnego minimum, a w sytuacjach uzasadnionych (np. pierwsza wzmianka o danej miejscowości czy o jej właścicielu, duże znaczenie danej informacji) decydowano się na powtórzenia. Często w takich wypadkach zamieszczano informację skróconą – zawsze wówczas czytelnik znajdzie odesłanie do hasła, w którym zamieszczono pełną zapiskę.

W konstrukcji Materiałów starałem się zachować pewną elastyczność, dostosowując schemat haseł do specyfiki materiału.

1 Por. np. L. Milis, Anielscy mnisi i ziemscy ludzie. Monastycyzm i jego znaczenie w społeczeństwie średniowiecznym, przekład J. Piątkowska (Dziedzictwo średniowiecza), Kr. 1995 (wydanie oryginalne w 1992 r.); K. Kaczmarek, Czy w roku 1309 mieszkańcy Moch naprawdę zabili mnichów z klasztoru w Wieleniu?, [w:] Klasztor w społeczeństwie średniowiecznym i nowożytnym, red. M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz (Opera ad historiam monasticam spectantia, Ser. I., Colloquia, 2), Opole-Wrocław 1996, s. 425-426.

2 M. Derwich, Monastycyzm w kulturze Polski średniowiecznej. Uwagi problemowe, [w:] Klasztor w kulturze średniowiecznej Polski, red. A. Pobóg-Lenartowicz, M. Derwich (Sympozja 9), Opole 1995, s. 17-28; Idem, Monastycyzm w dawnych społeczeństwach europejskich. Zarys problematyki, [w:] Klasztor w społeczeństwie..., s. 43-52.

3 M. Derwich, Monastycyzm benedyktyński w średniowiecznej Europie i Polsce. Wybrane problemy (Acta Universitatis Wratislaviensis, 2019, Historia, 135), Wrocław 1998, s. 28-34.

4 Szeroko o tym M. Derwich, Stan i potrzeba badań nad wspólnotami monastycznymi w Polsce średniowiecznej, NP 89, 1998, szczególnie s. 57 n.

5 Ich znaczenie dobrze pokazały prace nad monografią opactwa świętokrzyskiego, por. Derwich 1992.

6 Por. M. Derwich, Stan..., s. 22-27.

7 Została ona przeprowadzona w ramach projektu badawczego KBN nr 1 P108 067 07 pt. Dzieje monastycyzmu benedyktyńskiego na ziemiach polskich. Grupa tyniecka i Śląsk, a udział w niej wziął także Pan dr Przemysław Wiszewski.

8 Zob. np. katalogi posiadłości w pracach R. Kozłowskiego, Rozwój uposażenia klasztoru cysterskiego w Byszewie (Koronowie) do końca XIV w., W.-Poznań 1972, s. 191-242, i Z. Perzanowskiego, Opactwo benedyktyńskie w Lubiniu. Studia nad fundacją i rozwojem uposażenia w średniowieczu, W. 1978. s. 111-137.

9 SHGK, I/1, s. VIn.

10 Derwich 1992.

11 Por. M. Derwich, Opactwo świętokrzyskie w epoce przedrozbiorowej, [w:] Klasztor na Świętym Krzyżu w polskiej kulturze narodowej, red. D. Olszewski, Kielce, w druku.

12 O niej P. Gach, Opactwo i sanktuarium benedyktynów na Świętym Krzyżu w XVIII i XIX w., [w:] Z przeszłości opactwa łysogórskiego, Poznań 1995, s. 41-66.

13 Por. o nim Derwich 1992, s. 47-141.

14 Kwerendę przeprowadził Pan dr Przemysław Wiszewski w ramach prac nad wspomnianym wyżej projektem badawczym (por. przyp. 7).

15 Dziękuję w tym miejscu za pomoc Panu drowi Januszowi Kurtyce.

16 Specjalne podziękowania kieruję pod adresem Pana dra Franciszka Sikory i Pana dra Janusza Kurtyki.

17 Zob. Derwich 1992, s. 115-128.

18 Por. dalej, Wykaz skrótów i symboli dokumentacyjnych.

19 O nim Derwich 1992, s. 276-278.

20 Oryginał: AG, nr 1795. S. Kuraś (ZDM VI, nr 1519, s. 11-12) opublikował tylko dokument transumujący, wystawiony przez Władysława Jagiełłę.

21 Oryginał: AG, nr 1891, kopia: TN VII, nr 99, s. 442-44.

22 BN akc. 9797, k. 11-14v.

23 Pol., nr 105, s. 231-233.

24 Gacki, s. 198-199.

25 Derwich 1992, s. 278.

26 Por. ib., s. 321.

27 AG, nr 1843.

28 Pol., nr 212, s. 418-120, z kopiarza słupskiego (BN akc. 9797, k. 6-11).

29 Mp. IV, nr 1434, s. 408-410, z kopii Naruszewicza (TN XVII, nr 158, s. 563-564.

30 AG, nr 1909.

31 AOkup., k. 3v-6v. Inne dane w oparciu o inne źródła przytaczają J. Bieliński, Królewski Uniwersytet Warszawski 1816-31, t. 1, W. 1907, s. 389; P.P. Gach, Mienie polskich zakonów i jego losy w XIX w., Rzym 1979, s. 20 oraz Gacki, s. 327-328, 253-254, 265, 270.

32 ZDW II, nr 390, s. 69-72 z oryginału (por. AG, nr 1816).

33 ZDKK II, nr 508. s. 661-663 na podstawie wydania A. Halbana, Rozdział majątku klasztornego pomiędzy opata i mnichów w klasztorze św. Krzyża na Łysej Górze w r. 1427, KH 9, 1895, s. 661-663, opartego na kopii znajdującej się w rękopisie Lat.I Q c. 38, który spłonął w 1944 r. w Warszawie. O podziałach tych por. Dervich 1992, s. 462-464, 510-512.

34 AG, nr 1896.

35 Ib., nr 1907.

36 Zob. AG, nr 1913-1915, 1917; Gacki, s. 250-251.

37 AG, nr 1923 i Gacki, s. 251.

38 Jonston, lib. III, cap. 7, k. 149; Gacki, s. 90, 252.

39 AG nab. 936.

40 Por. Inw.Bol.

41 Por. Inw.Rzep.

42 Por. Inw.Słup.

43 Por. Inw. Wierzbąt.

44 Wszystkie wspomniane inwentarze zamierzam w przyszłości wydać drukiem.

45 Por. MV I; MV II; MV IX; Gromnicki. O nich i o ich wartości w zakresie poznania dochodów danej instytucji por. Kowalski, s. 87-88.

46 Por. Derwich 1991, s. 42 i J. Bieniak, Udział duchowieństwa zakonnego w procesie warszawskim w 1339 r:, [w:] Klasztor w kulturze..., s. 482n.

47 Por. Ludat.

48 Ludat, przedmowa, datuje je na lata 1462-1467 (por. np. s. XXIX, XXXIX).

49 Też ib., s. XXXV.

50 Ib., s. XXVn., XXXIX.

51 Por. AKH 10; Inw. 1582; Inw. 1598; Inw. 1631.

52 Derwich 1992, s. 138-140.

53 Por. dalej.

54 Sygn. 194-197.

55 Regestrum Ecclesiae Cracoviensis. Studium nad powstaniem tzw. Liber Beneficiorum Jana Długosza, W. 1966.

56 Ib., s. 18.

57 M. D. Kowalski, Uposażenie krakowskiej kapituły katedralnej w średniowieczu, Kr. 2000, s. 62.

58 S. Kuraś, Regestrum..., s. 20.

59 Ib., s. 24; M.D. Kowalski, Uposażenie krakowskiej kapituły..., s. 65.

60 S. Kuraś, Regestrum..., s. 34.

61 Ib., s. 40n.

62 Ib.,s. 25, 34, 43-5.

63 DLb. III, s. 228, 238. Por. Derwich 1992, s. 138, 215, 355n., 377n.

64 DLb. III, s. 227-230 i S. Kuraś, Regestrum..., s. 36.

65 DLb. III, s. 230-255 i S. Kuraś, Regestrum..., s. 36.

66 Por. sub voto Wąwolnica.

67 DLb. III, s. 255-258.

68 DLb. III, s. 238-241, 243 oraz np. s. 244, 248-249, 251, 253.

69 Por. np. transakcje dotyczące: Jagnina, Milejowie i Wierzbątowic (DLb. I, s. 394; II, s. 341, 471; III, s. 232, 324 i dokumenty Mp. IV, nr 1359; ZDM II, nr 554), Janowic [sand.] (DLb. II, s. 471; III, s. 232 i dokumenty ZDM II, nr 542; Mp. IV, nr 1306 oraz PSB V, s. 392), Bielowa (DLb. II, s. 463, 490; III, s. 233 i dokumenty Mp. IV, nr 1403, 1406), Pokrzywianki i Wlonic (DLb. II, s. 490; III, s. 235, 251 i dokumenty Mp. IV, nr 1389, 1402), Pawłowa i Wojsławia (DLb. II, s. 484; III, s. 236 i dokumenty AG, nr 1860, 1862), Prawęcina (DLb. II, s. 477; III, s. 237 i dokumenty Mp. IV, nr 1344, 1380; ZDM II, nr 561), Dziurowa (DLb. I, s. 441; II, s. 484; III, s. 238 i dokumenty MS I, nr 1209; Hube, nr 16; Gacki, s. 217n.).

70 Por. LR oraz Derwich 1992, s. 140. O zasadach i rzetelności liczenia dochodów w trakcie tej taksacji pisał ostatnio Kowalski, s. 88-89.

71 LR, s. XIII.

72 Ib., s. 349-352.

73 Ib., s. 171-172, 373-374,440.

74 Ib., s. 361, 366-367.

75 Por. Derwich 1992, s. 140 oraz RP 1629, s. 17-24.

76 Nie przeprowadzono kwerendy w spisach poborowych innych powiatów, por. też przyp. 14.

77 ASK I/67.

78 W wydaniu drugim jest ona uwspółcześniana.

79 Por. Tabela.

80 Dlatego Grzegorzewice (a nie Grzegorzowice), Ostrów Mały (a nie Mściska), Ostrów Wielki (a nie Ostrów), Stradecz (a nie Stradcz), Ułęż Dolny i Górny (a nie Ułęż), Węgierce (a nie Węgierzec), Zaszczytów (a nie Zastów Polanowski).

81 Dlatego Chotcza (a nie C. Górna i C. Dolna), Czerników (a nie C. Karski i C. Opatowski), Doły (a nie D. Biskupie i D. Opacie), Michałów (a nie M. Górny i M. Dolny), Niedźwiada (a nie N. Duża i N. Mała), Opatkowice (a nie O. Cysterskie, O. Drewniane, O. Murowane i O. Pojałowskie), Rajec (a nie R. Szlachecki i R. Poduchowny), Rzepin (a nie R. Pierwszy, R. Drugi, R. Kolonia i R. Dól), Wola Solecka (a nie W.S. Pierwsza i W.S. Druga).

82 Zaniechano tego w wypadkach bardzo krótkich opisów.

83 Zaniechano tego w wypadkach bardzo krótkich opisów.

84 Por. SHGL; Osady, Derwich 1992a.