(1326-8 Slupp, 1336-58 Slup, 1351→ Nowa S., 1373-4 Slup, 1437, 1442, 1452 in Antiqua Slup, 1464 Stara Slup, 1465, 1466 antiqua Slupp, 1470-80 Slup Antiqua, Antiqua Slup, Slup utraque Nova et Vetus, 1491 utraque Slup, villa antiqua Slup, Sthara Slup, 1504 Sthara Slupp, 1506 Slupij antiqua, 1510 slup antiqua, 1512 Stara Slup, 1519 antiqua Słup, 1529 Antiqua Slupya, Slup Antiqua, utraque Slup, Stara Slup, 1530 Antiqua Slup, Stara Slup, 1553 [1592, 1649] vilula qua Slup [1633, 1669n. Słup, 1699n. Słup antiqua] appelatur, 1564-5 Slup Stara, 1578 Stara Slup, Slup antiqua, 1610n. antiqua Slupia, 1780 w Starey Słupi, 1787 Słupia Stara, 1827 Słupia stara; por. też Nowa S.; Kam. 184; Kop.K 105 oraz Kiersnowska 442n., 448; Nalepa 16-7; Jankowski 88, 26-7, 188; E. Kowalczyk, KHKM 37, 1989, 657-8; Kowalczyk 54-5) 2 km na NE od Nowej Słupi, na prawym brzegu rz. Słupianki; 4,5 km na NE od kl.

1. 1351 z. sand. (Derwich 1992 278), 1442n. pow. sand. (Mp. IV 1434), 1827 pow. opat. (Tabela II 183); 1325-74, 1510, 1517, 1529, 1530-8, 1569, 1577-8 par. własna (MV I 169n.; ASK I/7 190v, 341, 414; I/10 22v, 221v, 778; LR 373), 1439n. → Nowa Słupia, 1564-5, 1629n. par. Nowa Słupia (LS 1564-5 329; RS 1629 64).

2. 1351 → Nowa Słupia; 1452 graniczy z Nową S., wspomniany most w S.S. (AG 3252); 1464 opat i konw. święt. oraz dziedzice → Grzegorzewic zawierają układ w sprawie granic między wsią klaszt. S.S. i Grzegorzewicami, zgadzają się na wspólne pastwisko, nie egzekwować leśnego czyli obornego, a gdy któraś ze stron naruszy ustalenia i zagarnie bydło lub trzodę chlewną wchodzące w szkodę, wówczas 2 poddanych z każdej strony rozsądzi spór z mocą obowiązującą pod karą 3 grz. Zgodzono się na wspólne użytkowanie łączki Smug, tzn. pr. wypasu i przeganiania przez nią trzody chlewnej i bydła do wodopoju (TN XIX 225); 1465 Piotr Dunin z Prawkowic pkom. sand. rozgranicza S.S. należącą do kl. i Grzegorzewice, wieś Katarzyny, c. Zakliki, ż. Mikołaja Chrząstkowskiego chorążego krak. Granica biegnie od narożnicy między wsiami Włochy, → Pokrzywianka, Grzegorzewice i S.S., ulokowanej pod gajem Swarowiec, wzdłuż tego gaju do drogi ze S.S. do → Skał, za nią zaroślami zw. „Crukawa” do drogi ze S.S. do Grzegorzewic, nią do bagna zw. „lawkÿ” dzielącego obie wsie, znaki wiodą po jego obu stronach do narożnicy między S.S., Grzegorzewicami i dziedzictwem „Welschnow” [ob. Wałsnów] (AG 2247);

1470-80 graniczy z Nową S., Grzegorzewicami, Wałsnowem, Jeleniowem, Cząstkowem i Pokrzywianką (DLb. III 230-1, 235); 1658, 1686 rola folwarczna należąca do S.S. w miejscu zw. Swarowiec na granicy S.S. i Pokrzywianki, od lasu czyli granic Grzegorzewic w stronę lasu → Chełm aż do starej drogi między opust. zaroślami (AG 1923); 1780 graniczy od E z Grzegorzewicami, Wałsnowem i Jeleniowem, od S z wsią i m. Nowa S., od W z m. Nowa S., od N z Cząstkowem, → Serwisem i Pokrzywianką. W okolicy dużo lasu, zdatnego głównie na opał, na budynki bierze się głównie drewno jodłowe, sośniny mało i tylko drobna, na Chełmie las modrzewiowy (Inw. Słup. 9-11).

3. Własn. kl. święt.

1351, 1437, 1452 → Nowa S., p. 3.4; 1464, 1465 → p. 2; 1466 → Nowa S., p. 3.4; 1470-80 należy do kl. święt. Duży folw. klaszt, 16,5 łkm., 6 zagr. z rolą, 2 karczmy klaszt. z rolą, 3 młyny, staw rybny. Kmiecie płacą po 1 wiard. czynszu i 4 gr poradlnego, dają po 30 jaj, 2 koguty, pracują po 1 dniu tyg. własnym wozem lub pługiem, odrabiają obie powaby, wysiewając własną 1 miarę żyta i 2 miary owsa. Karczmy płacą odpowiednio 1 kopę oraz 1 wiard. czynszu. Młyn, który ma 1 ł. roli, płaci 2 kopy gr czynszu, drugi, przy stawie, 4 grz., a trzeci, również przy stawie, płaci 2 grz. czynszu i trze tarcicę, wszystkie trzy oddają opactwu zysk ze słodu (DLb. III 231; II 489-90);

1504, 1506, 1510 pobór z 9 ł., od 2 zagr. i z 1/2 karczmy dorocznej (ASK I/7 34v, 102, 130; I/10 22v); 1510 pobór z młynów: Starosłupskiego o 2 kołach, Średniego o 3 kołach, Wielkiego o 2 kołach i stępach, dworskiego o 2 kołach walnych, Sosnowskiego o 2 kołach (ib. I/10 28); 1529 kl. daje pobór z 14 ł., 2 karczem i młyna dziedzicznego o 2 kołach (RP); 1529 należy do stołu opata, płaci 8/8 grz. czynszu (LR 349; → p. 5); 1530-1 pobór z 6,5 ł., młyna dziedzicznego Kiernoszek o 1 kole, młyna wietrznego dorocznego o 2 kołach, dzierżawionego przez Lipa, i 2 karczem (ASK I/10 221v, 465v);

1532 pobór z 6,5 ł., 2 karczem i młyna dorocznego (ib. 599v); 1532 pobór z młyna dziedzicznego Kiernoszek o 2 kołach i młyna dorocznego wietrznego o 2 kołach (ib. 614v, 626); 1538 pobór z 6,5 ł., od 4 komor., z 3 młynów i 2 karczem (ib. III 190v); 1538 kl. święt. uzyskuje 2 grz. od młyna zw. Kiernoszek lub Wielki pod S.S. (ib. 210);

1553 → Nowa S., p. 4; 1564-5 należy do kl. (LS 1564-5 329); 1569, 1571 opat święt. daje pobór z 9 ł., od 1 zagr. z rolą, 1 komor. i z młyna dziedzicznego o 2 kołach (ASK I/7 267, 341, 414); 1577 kl. święt. daje pobór od 24 kmieci na 9 ł., 1 zagr. z ogrodem, 2 komor., z 1 karczmy i 2 młynów dziedzicznych o 2 kołach (ib. 586); 1578 opat święt. daje pobór od 24 kmieci na 9 ł., 2 zagr. z rolą, 3 zagr. z ogrodem, 1 komor. z bydłem, 5 komor. bez bydła i 3 rzemieślników, z karczmy z 1 kwartą roli, młyna dziedzicznego o 1 kole i stęp (ib. I/10 778; Paw. 194); 1610 młynarze Kuligowski i Zdzikowski (→ Nowa S., p. 5B); 1629 opat święt. daje pobór od 24 kmieci na 9 ł., 2 zagr. z rolą, 1 komor. z bydłem, 5 komor. bez bydła, 3 rzemieślników, z 1 kwarty roli karczmy, młyna dziedzicznego o 1 kole i stęp (RS 1629 65);

1658 opat przyłącza do należącej do stołu konw. wsi Pokrzywianka pole Swarowiec, należące dotąd do folw. opata w S.S. (AG 1923); 1662 pogłówne od 17 czeladzi folw. i 169 mkw wsi (ASK I/67 34); 1673 opat święt. daje pogłówne od zarządcy z żoną oraz 139 czeladzi folw. i mkw wsi (ib. 238); 1674 opat święt. daje pogłówne od 15 czeladzi folw. i 134 mkw wsi (ib. 409, 461);

1682 opat Mikołaj Goski w dworze we wsi opackiej S.S. potwierdza postanowienie poprzednika z 1658 r. (AG 1923); 1686 bp krak. potwierdza ww. postanowienie, dwór opata w S.S. (ib.); 1689 w rezydencji opackiej w S.S. zmarli Andrzej Szeligowski, koadiutor opata i prep. wąwol., oraz opat Michał Komornicki (Jonston III/6 114, 115v); [1690-1706] opat Aleksander Wychowski zbudował rezydencje opackie na Świętym Krzyżu i u jego podnóża [w S.S.] (Jabłoński 216); ok. 1780 opat Józef Niegolewski buduje w S.S. dwór z kaplicą, w którym odtąd stale rezyduje (Gacki 105, 107; MDS 159 z datą 1769);

1780 S.S. stanowi centrum zarządu klucza starosłupskiego dóbr stołu opata klaustralnego, złożonego ze S.S., Nowej S. i Paprocie. W S.S. wokół 2 dziedzińców znajdują się: drewn. dwór opacki z 2 pokojami i mieszkaniem dla kapelana, 2 piwnice mur., 2 stajnie z wozowniami, ogród włoski z 8 kwaterami, oranżeria, budynek ogrodniczy, folw. drewn., 4 stodoły, spichlerz, plewnia, browar i gorzelnia, studnia, suszarnia, wołownia i staw rybny. We wsi karczma ze stajnią, kuźnia, staw pod Górą Chełmową z nowym młynem z rolą i łąką, z którego młynarz płaci 150 zł. Do folw. należy 5 niw, 9 łąk, 1 ogród, 1 pastewnik, 10 dymów dworskich, 10 plebańskich, 5 wójtowskich i 35 wiejskich. 7 kmieci (Marcin Mazur, Jan Majcher, Wojciech Mazur, Bartłomiej Giemze, Emeryk Majcher, Grzegorz Kosmala i Łukasz Czaja), z których 2 ostatnich ma po 3/4 ł., bo reszta roli nieużytkowana, 6 półrol. (Adam Szczygieł, Mateusz Dziułka, Franciszek Bekiel, Mikołaj Bakalczyk, Felicjan Kopys, Benedykt Rafalski). Role kostrzewińska i mazurowska worane do niw dworskich. 18 zagr. (Wojciech Kwijas, Franciszek Bakalarczyk, Stefan Kwijas, Wojciech Mazur, Józef Gajec, Franciszek Sala, Stanisław Skiba, Emeryk Bujak, Wincenty Młynarczyk, Kazmierz Kopys, Tomasz Bakalarczyk, Dominik Nalewajko, Mateusz Kłosek, Franciszek Szczygieł, Wojciech Nalewajko, Łukasz Kopys, Marcin Stawnicki → najmuje za 40 zł, Paweł Szczygieł - polowy wolny od powinności), 6 komor. (wd. Nawrotowa, wd. Szczygłowa, Cyprjan Bakalarczyk, Łukasz Majcher, Jan Giemza, wd. Kozuchowa). Kmiecie pracują po 4 dni tyg. sprzężajem w 2 konie i 2 woły, odrabiają po 6 łokci oprawy, płacą po 1 wiard. czynszu, dają po 1,5 kor. żyta, 2 kapłony i 30 jaj, półrol. dają połowę wymiaru, zagr. pracują po 3 dni tyg. pieszo odrabiają po 2-3 łokcie oprawy, komor. pracują po 1 dniu tyg. pieszo. Wszyscy stróżują, sadzą kapustę, komor. obrabiają konopie. Wójtostwo posiada J.P. Stobiecki. Subsidium charita-tivum: wieś 595 zł, wójtostwo 40 zł, dwór 60 zł (Inw. Słup. 1-4, 6-15);

1780-2 → Nowa S., p. 3.4; 1787 liczy 396 mkw, w tym 10 Żydów (Spis I 399; II 118); 1819 folw. S.S. z drewn. dworem, wsią S.S. z browarem, karczmą, młynkiem i wsią Paprocice należy do stołu opata, jako jedyny z jego dóbr we własnej administracji (AOkup. 3v, 90-3, 94-5v, 237); 1819 ma 32 domy, 16,5 ł., sołectwo, pałac, czyli mur. rezydencję opata, złożoną z 6 pokoi, sali i kaplicy, kapelan i goście mieszkali w oficynach (Gacki 75, 245-6, 257); 1827 ma 55 domów i 491 mkw (Tabela II 183).

4. 1351, 1437, 1553 → Nowa S., p. 3.4; 1442 Władysław Warn. przenosi na pr. średz. imiennie wyliczone posiadłości kl. święt., w tym S.S. (Mp. IV 1434; AG 1843; brak Nowej S.); 1680 opat i konw. przekazują wójtostwo, czyli sołectwo w należącej do opata wsi S.S., wakujące po zm. szl. Janie Bakańskim, szl. Janowi Stobieckiemu i jego ż. Katarzynie Bidzińskiej w dożywocie obojga, mają płacić roczny czynsz na ś. Marcina [11 XI] w wysokości 5 fl. na potrzeby zakrystii (AG 1923); 1815 kl. oddaje w 40-letnią dzierż. wójtostwo w S.S. (Gacki 262); 1819 stare sołectwo (ib. 257).

5. Kościół par. pod patronatem kl. święt., okresowo nieparafialny.

1326-8 pleb. Przybysław (MV I 169, 244); 1343 pleb. Zdziszko (KK II 252); 1326-8, 1350-1, 1354-5 par. płaci dzies. pap., taksa 4 grz. (MV I 169, 244; MV II 371, 403, 419); 1328, 1336, 1341-2, 1346-58, 1373-4, 1552-5 par. wymieniona w spisach świętopietrza, płaci 10 sk., w 1341 r. tylko 2 sk.,w l. 1552-5 po 9 sk. (MV I 313, 389; MV II 179, 181, 199, 208, 218, 227, 236, 246, 254, 263, 270, 278, 286, 293, 300; MV IX 18, 38; Gromnicki 350-1); 1439, 1442, 1452-3 → Nowa S., p. 5A; 1471 → Modliborzyce; 1471, 1472, 1474 → Nowa S., p. 5A;

1470-80 drewn. kościół nieparafialny pw. ś. Wincentego, macierzysty dla parafialnego kościoła w Nowej S., w którym siedzibę ma pleb. zarządzający obu kościołami. Z 1/2 wsi dzies. snop. i kon. wart. do 6 grz. należy do kl. święt., a z 1/2 dzies. snop. i kon. też wart. do 6 grz. pobiera pleb. Nowej S., zaś z folw. klaszt. nikt nie bierze dzies. (DLb. II 489-90, 230-1, 243). Okręg par. [!]: Pokrzywianka, Włochy (ib. II 336, 490; III 235);

1491, [1491-3], 1506 → Nowa S., p. 5A; 1529 kościół par. w prepozyturze kiel. z filią w Nowej S., pleb. mgr Bartłomiej. Z pewnych ról dzies. snop. wart. 2 grz. należy do stołu opata święt. Pleb. S.S. posiada opust. karczmę z rolą, dzies. z całego → Jeżowa wart. 6 grz., z pewnych ról miejskich w Nowej S. wart. 3 grz., z niektórych ról folw. opata [w S.S.?], co trzeci rok, wart. 7 grz., z pewnych ról kmiec. w S.S. co trzeci rok, wart. 5 grz., z folw. ryc. w Jeleniowie wart. 15 gr, z folw. w Wilkocinie przemiennie, wart. 1 grz., dzies. kon. z par. wynosi 18 gr, kolęda z Obu S. ma wart. 3 grz., a pleb. dzieli ją ze swoimi wikarymi. Jeden wikary ma dzies. z folw. w Kunowie wart. 4 grz., drugi otrzymuje od pleb. 1 kopę gr, ministrant bierze dzies. snop. z Sosnówki wart. 0,5 grz. oraz otrzymuje od pleb. następne 0,5 grz. Łączny dochód par. wynosi 30/9 grz. (LR 350, 373-4);

1564-5 należy do par. Nowa S. (LS 1564-5 329); 1578 okręg par.: S.S., Cząstków, Jeleniów, → Wólka Milanowska, Podleszany, Pokrzywianka (Paw. 194); 1597 drewn. kościół par. ś. Wincentego, konsekrowany, z 1 konsekrowanym ołtarzem, pleb. Uczyński rezyduje w Nowej S., dom pleb. w ruinie, dom wikarego, wikary Jan Słupski ordynowany przez Dembskiego, sufragana krak., ma 8 grz. bez komendy, rektor szkoły ma z roli 1 osadnika dzies. wart. 2 grz., dzies. z wsi S.S. pobiera na zmianę z opatem pleb. Nowej S. Okręg par.: S.S., Cząstków, Jeleniów, Kunin, Podleszany, Pokrzywianka, Skoszyn, Wałsnów (AVCap. VIII 22-3; LXV 511v); 1610 → Nowa S., p. 5B;

1655 Mikołaj Oborski sufragan krak. konsekruje w kościele w S.S. ołtarz główny pw. ś. Wincentego oraz 3 inne ołtarze: NMP, ś. Anny, ś. Macieja (Kracik 142); 1678, 1684, 1689, 1705 → Nowa S., p. 5A; 1711 drewn. kościół śś. Wincentego i Anastazego, konsekrowany, z 3 ołtarzami konsekrowanymi, dedykacja w 1 niedzielę po ś. Franciszku [4 X], jego filią jest kościół w m. Nowa S., pleb. ten sam, co w m. Nowa S. Wikary świecki otrzymuje od pleb. 100 fl., od 1710 r. jest nim Jan Pawlikiewicz, po rezygnacji z mansjonarii bodzentyńskiej, instalowany przez archid. Jana Tarłę, który odprawia mszę w niedzielę i święta oraz nieszpory, sprawuje sakramenty, głównie chrzest i ostatnie namaszczenie. Jest kantor i rektor szkoły. Mała kaplica prywatna w Cząstkowie obsługiwana w duże święta. Okręg par. jak w 1597 r., ale bez Wałsnowa, liczy 440 osób (AV XII 421-1v);

1738 drewn. kościół śś. Wincentego i Anastazego, macierzysty dla kościoła w Nowej S., z którym jest połączony, ma 3 ołtarze, główny śś. Wincentego i Anastazego, NMP i ś. Anny. Wikarym jest mnich z kl. święt. który prowadzi księgi chrztów, małżeństw i zgonów. Jest organista, dom dla ubogich bez fundacji (AV XXVII 11-2, 436-41); 1747 drewn. kościół śś. Wincentego i Anastazego konsekrowany w 1677 r, inkorporowany do kościoła w Nowej S., erygowany przez Jana opata święt. [którego?], o 3 ołtarzach: śś. Wincentego i Anastazego. NMP Częstochowskiej, NMP Śnieżnej. Obsługiwany przez wikarego spośród zakonników rezydujących w kościele w Nowej S. Organista, szpital dla ubogich. Na uposażenie składają się różne role, w tym zw. Winnicą i 1/2 ł. pod Chełmem, dzies. z roli folwarcznej Czerników, z folw. w Wólce Milanowskiej, z Jeleniowa, z → Czażowa [?], pien. z folw. w Cząstkowie i pewnych ról kmiec., snop. z cz. Wałsnowa, z folw. i od kmieci Skoszyna, łączna wart. 62 fl. (AV XXXV 21-3, 272-8);

1780 drewn. kościół śś. Wincentego i Anastazego, filialny kościoła w Nowej S. Dzies. snop. wytyczna z 3 niw dworskich, Podmiejskiej, Okrąglicy i Czernikowa, należy do pleb. Nowej S., pozostałe grunty dworskie dzies. nie dają. Dzies. z ról poddanych należy w części do prep. szpitalnego, który bierze ją z ról od Chełmu i olszyn przy granicy przegorzowskiej do pól miejskich Nowej S., z pozostałych pobiera pleb. Nowej S. (Inw. Słup. 9); 1787 okręg par.: S.S., Cząstków, Jeleniów, Kunin, Pokrzywianka, Skoszyn, liczy 1054 mkw, w tym 39 Żydów (Spis I 399; II 118); 1819 dzies. z pewnych ról należy do pleb. S. Nowej (AOkup. 10).

6. 1512, 1519 Jan zw. Hutnik ze S.S., woźny sądu z. sand. (TN XXIX 264; BO rps 93 189). [→ S. Nowa].

7. Derwich 1992 wg indeksu; 1997a 60-2.

8A. Odkryto 8 st. hutniczych, S.S. st. 1, 2, 3, 4, 4a, 4b, 4c, 5, dat. ogólnie na OR (Bielenin 1959 289, 291; 1960 241, 262; 1992 247-9).

8B. 3 osady hutnicze, S.S. st. 6, 8 i 9, dat. na środkowy i późny OR, w pierwszej z nich znaleziono denar Faustyny Starszej z okresu po 141 r. (Bielenin 1976 51; 1992 228; Kunisz 258).

8C. Nie potwierdziły się wcześniejsze hipotezy dotyczące funkcjonowania tu 3 osad wśr. (Bielenin 1963 354; 1966 48; 1974 228-9; Dąbrowska 250, 252; Piaskowski 160) - zob. Bielenin 1992.

8D. Niekiedy ze względu na nazwę Słup lokalizuje się tu rycerską wieżę mieszkalną (Kiersnowska 442n., 448) lub grodzisko wśr. (Gąssowski 1960 350; Gąssowscy 94). Nie znaleziono archeologicznego potwierdzenia tych przypuszczeń. (Por. też uwagi T. Wąsowicz Studia Sand. 123 i Jankowskiego 126, 133).

8E. Kowalczyk 81, 116 chyba słusznie łączy nazwę S. ze słupem drogowym stojącym u wejścia do „bramy komunikacyjnej”, jaką tworzyła w tym okresie Przełęcz Jeleniowska.