(XV w.: locus sancte Catherine, heremitorium sancte Catherinae, 1791n. Święta Katarzyna; Kop.K 146) erem, kaplica, kl. Bernard., ob. wieś u północnych podnóży Łysicy, 6 km na SW od Bodzentyna; ok. 13 km na W od kl.
[5.] Erem bened.
1399n. były starosta podolski [?], rycerz Więcław1„Venceslaus” wg Długosza, „Vyaczlavek” wg Jana z Komorowa, „Vaclaus, sive Venceslaus” wg Waddinga. W lit. też Wacławek, Więcławek, Stanisławek, Stanisław. J. Kurtyka przypuszcza, że był on rycerzem małopolskim i „mógł krótko administrować Podolem po śmierci Spytka z Melsztyna i przed przekazaniem tej ziemi w zarząd Świdrygielle” - Urzędnicy podolscy XIV-XVIII W. Spisy, opracowali E. Janas, W. Kłaczewski, J. Kurtyka, A. Sochacka, red. A. Gąsiorowski (Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII-XVIII w. Spisy, III/3), Kórnik 1998, s. 15 założył na miejscu podarowanym mu przez bpa krak.2Wg Jana z Komorowa darczyńcami byli bp krak. oraz Władysław Jag., jednak tereny te należały w tym czasie do bpa kr erem, w którym żył razem z Bened. z kl. święt. Więcław uzyskał dla niego odpust oraz relikwie ś. Katarzyny. Zbudował też na własny koszt mur. kościół św. Katarzyny z wieżą (MPHn. X/2 238; MPH V 219-20); [1422-4?] Władysław Jag. prosi pap., aby pozwolił jego kaznodziei i spowiednikowi, Bened. M[ikolajowi], niegdyś opatowi święt., oraz niektórym z jego współbraci z kl. święt. prowadzić życie eremickie w wybranym przez nich miejscu królestwa oraz głosić wiarę wśród schizmatyków i pogan (Caro II 33 s. 81)3W 1423 r. Władysław Jag. mógł odwiedzić erem ś. Katarzyny, gdzie przebywał jego kapelan Mikołaj Mniszek zw. też Drozdkiem. Wówczas powstał plan założenia nowego eremu, pod „Leżajskiem, por. Derwich 1992 454n; 1426 Sławko, konwers i profes kl. święt., uzyskuje od pap. pozwolenie na prowadzenie życia eremickiego i zamieszkanie w eremie razem z innymi eremitami, z dala od zgiełku opactwa. Ma prowadzić życie zgodne z regułą, a opat nie może go z eremu odwołać ani karać (BP IV 1786);
Przed 1437 [?] po śm. Więcława Bened. święt. opuścili erem, a kościół ś. Katarzyny był obsługiwany przez księży świeckich (MPH V 219); [1437-77] następnie przez 40 lat, aż do przybycia Bernard., miejsce to zamieszkiwała osoba świecka, [pustelnik] Paweł (ib.)4Chronologia wydarzeń bardzo niepewna, opiera się tylko na kronice Jana z Komorowa. Niegdyś proponowałem emendację „quadraginta” na „triginta”, datując opuszczenie tego eremu przez mnichów święt. na ok. 1447 r. - Derwich 1992 465-6. Ob. taka emendacja nie wydaje mi się konieczna. Opuszczenie eremu przez Bened. święt. wiązało się zapewne ze zmianami, jakie zaszły w opactwie po śm. w 1433 r. opata Mikołaja Mniszka zw. Drozdkiem - ib. 443-61;
[1477-80] fundacja kl. Bernard. Zakonnicy przybyli tu już w 1477 r., dokument erekcyjny wystawiono w 1478 r., a konsekracja nowego kościoła, pw. ś. Trójcy, NMP i ś. Katarzyny, wzniesionego przez fundatora, bpa krak. Jana Rzeszowskiego, nastąpiła w 1480 r. (Kl.bernard. 371); ok. 1479 [?] Bened. święt. oddają Bernard, swój dawny erem ś. Katarzyny, w którym niegdyś „Oycowie tego miejsca Profesi, dla ściślejszego z Bogiem przez kontemplacye ziednoczenia przemieszkiwali”, zastrzegając sobie w określone dni świąteczne i uroczystości kościelne pomoc Bernard. z kl. ś. Katarzyny w spowiedzi pielgrzymów licznie przybywających do kl. święt. (Jonston II/29 49v-50; Jabłoński 205; Szepiński 144-5)5Niegdyś przyjmowałem, że ugoda ta miała miejsce dopiero w l. 1490-1, skoro wszyscy kronikarze klaszt. przypisują ją opatowi Maciejowi z Pyzdr (1489-96) -Derwich 1992 465, 504. Wydaje się jednak, że opat ten jedynie zatwierdził tę ugodę oraz zawarł konfraternię z zakonem (o ile i jej nie trzeba datować na ok. 1479 r.). Na wcześniejsze zawarcie ugody wskazuje informacja Długosza kończąca jego Katalog biskupów krakowskich o budowie drogi na Święty Krzyż przez Bernard. z kl. ś. Katarzyny (MPHn. X/2 238). Ponieważ Długosz zmarł już w 1480 r., a kl. Bernard. został ufundowany w l. 1477-8, budowa tej drogi musiała nastąpić w l. 1477-80, najpewniej w 1479 r. A właśnie rok 1479 umieścił Jonston II/29 49v na marginesie informacji o ugodzie z Bernard. Poza tym budowa takiej drogi była potrzebna właśnie w związku z klauzulą umowy, zobowiązującą Bernard., z kl. ś. Katarzyny do regularnych wędrówek na Święty Krzyż; ok. 1479 Bernard. z kl. ś. Katarzyny wybudowali drogę ze swojego kl. do kl. święt. (MPHn. X/2, W. 1974, 238)6Por. przyp. 5 oraz Kl.bernard. 371; Derwich 1992 427; 1489-96 Maciej z Pyzdr opat święt. zawiera konfraternię z zakonem Bernard, i potwierdza ugodę z ok. 1479 r. (Jonston II/29 49v-50; Jabłoński 205; Szepiński 144-5)7Prawdop. w l. 1490-1, por. przyp. 5.
[7.] Katalog Jana Długosza, [w:] Katalogi biskupów krakowskich, wyd. J. Szymański, MPHn. X/2, W. 1974, 238; Memoriale Ordinis Fratrum Minorum a fr. Ioanne de Komorowo compilatum, wyd. X. Liske, A. Lorkiewicz, MPH V, Lwów 1888, 219-20; Spis II 116; Tabela II 214; Johannes de Komorowo, Tractatus cronice Fratrum Minorum observanciae, wyd. H. Zeissberg, „Archiv für Österreichische Geschichte” 49, 1872, 378n.; L. Wadding, Annales Minorum seu trium ordinum a s. Francisco instituorum, t. 14, Romae 1736, 182; Fijałek I 147; Kl.bernard. 371-3; Derwich 1992 427, 442, 455-6, 465-6, 470, 504; M. Derwich, Erem ś. Katarzyny pod Łysicą i Bened. święt., [w:] Księga pamiątkowa profesora Stanisława Byliny, w druku.
Uw. O rozwiniętym w tym rejonie eremityzmie świadczy „siedziba eremity” istniejąca w 1361 r. na południowych stokach Łyśca oraz działający tu w poł. XV w. [?] fałszywy prorok i jego kaplica zbudowana między opactwem święt. a kościołem ś. Katarzyny (→ Święty Krzyż, p. 5D).
1 „Venceslaus” wg Długosza, „Vyaczlavek” wg Jana z Komorowa, „Vaclaus, sive Venceslaus” wg Waddinga. W lit. też Wacławek, Więcławek, Stanisławek, Stanisław. J. Kurtyka przypuszcza, że był on rycerzem małopolskim i „mógł krótko administrować Podolem po śmierci Spytka z Melsztyna i przed przekazaniem tej ziemi w zarząd Świdrygielle” - Urzędnicy podolscy XIV-XVIII W. Spisy, opracowali E. Janas, W. Kłaczewski, J. Kurtyka, A. Sochacka, red. A. Gąsiorowski (Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII-XVIII w. Spisy, III/3), Kórnik 1998, s. 15.
2 Wg Jana z Komorowa darczyńcami byli bp krak. oraz Władysław Jag., jednak tereny te należały w tym czasie do bpa kr.
3 W 1423 r. Władysław Jag. mógł odwiedzić erem ś. Katarzyny, gdzie przebywał jego kapelan Mikołaj Mniszek zw. też Drozdkiem. Wówczas powstał plan założenia nowego eremu, pod „Leżajskiem, por. Derwich 1992 454n.
4 Chronologia wydarzeń bardzo niepewna, opiera się tylko na kronice Jana z Komorowa. Niegdyś proponowałem emendację „quadraginta” na „triginta”, datując opuszczenie tego eremu przez mnichów święt. na ok. 1447 r. - Derwich 1992 465-6. Ob. taka emendacja nie wydaje mi się konieczna. Opuszczenie eremu przez Bened. święt. wiązało się zapewne ze zmianami, jakie zaszły w opactwie po śm. w 1433 r. opata Mikołaja Mniszka zw. Drozdkiem - ib. 443-61.
5 Niegdyś przyjmowałem, że ugoda ta miała miejsce dopiero w l. 1490-1, skoro wszyscy kronikarze klaszt. przypisują ją opatowi Maciejowi z Pyzdr (1489-96) -Derwich 1992 465, 504. Wydaje się jednak, że opat ten jedynie zatwierdził tę ugodę oraz zawarł konfraternię z zakonem (o ile i jej nie trzeba datować na ok. 1479 r.). Na wcześniejsze zawarcie ugody wskazuje informacja Długosza kończąca jego Katalog biskupów krakowskich o budowie drogi na Święty Krzyż przez Bernard. z kl. ś. Katarzyny (MPHn. X/2 238). Ponieważ Długosz zmarł już w 1480 r., a kl. Bernard. został ufundowany w l. 1477-8, budowa tej drogi musiała nastąpić w l. 1477-80, najpewniej w 1479 r. A właśnie rok 1479 umieścił Jonston II/29 49v na marginesie informacji o ugodzie z Bernard. Poza tym budowa takiej drogi była potrzebna właśnie w związku z klauzulą umowy, zobowiązującą Bernard., z kl. ś. Katarzyny do regularnych wędrówek na Święty Krzyż.
6 Por. przyp. 5 oraz Kl.bernard. 371; Derwich 1992 427.
7 Prawdop. w l. 1490-1, por. przyp. 5.