ŚWIĘTY KRZYŻ

pierwotnie Łysiec, następnie Łysiec lub Łysa Góra, a od 2 poł. XIV w. także Ś.K. Sporadycznie nazywany Golgotą, Kalwarią, Olimpem, Świet[l?]ną Górą (Derwich 1994)1Tak w rękopisie z 1787 r., co wydawca słusznie poprawił na Lisecz, drugi co do wysokości wierzchołek Łysogór, najwyższego pasma Gór Świętokrzyskich, 593 m npm, siedziba opactwa Bened.

Nazwa.

a) Nazwa góry w źr. średniowiecznych.

1166-7 de calvo monte, de Caluo monte (Mp. II s. 9; Semkowicz 70); 1189, 1206 de monte (KK I s. 8; Balzer 6); 1208 de Calvo monte (Balzer 7); 1210 de Caluomonte (Mp. II s. 21); 1223 de caluo monte (KK I s. 23); 1233 de caluo Monte (Tyn. s. 37); 1259/1260 κο Лысцю [...] гοроду (PSRL II 854); 1269 de caluo monte (→ Nazwa. c); 1270 de Lÿsech (→ Nazwa. c); 1286 Calui montis (→ Nazwa. c); 1308 Calvi montis (Mp. I s. 167); 1311 in Lyszecz (MPH IV 738); 1319 de Lisecz (→ Nazwa. c); 1326, 1339n. de Caluomonte, Caluimontis (→ Nazwa. c); 1328 de Lysecz (ZDM IVs. 54);

Wybór:

1344 Calui Montis, quod wlgariter Lysiec vocitur (→ Nazwa. c); 1351 de Lÿssiecz (→ Nazwa. c); 1363 de Lysech (→ Nazwa. c); 1370 versus Lysecz (Mp. III s. 242); 1374 incipiendo a sancta Cruce; in Caluomonte (ib. s. 277); 1376-86 in loco castri Calvimontis (MPHn. VIII 48); 1393-4 in Lisecz, Lissecz, Lisszecz (Rachunki wg indeksu); 1396 monasterii Calvi Montis alias Lisecz (BP III 454); 1405 in Calvo Monte alias Lipecz1Tak w rękopisie z 1787 r., co wydawca słusznie poprawił na Lisecz (ZDM VI s. 241); 1412 de Monte s. Crucis (Rachunki 403); 1417 Calui Montis alias ad Sanctam Crucem in Liszecz (ZDM I s. 410); 1439 [ścieżka] versus sanctam Crucem; prope monte (Mp. IV s. 337); 1441 in Calwo monte alias w Lysczu (SP II 2904); 1442 de Caluomonte alias de S. Cruce (AG 1846); ok. 1447-50 ad montem [...], cui nomen Calvarie (MPH III 300); 1454-5 ad sanctam crucem in Calvomonte; ad sanctam crucem ad Calvum montem et Calvo monte Cracoviam; ad Calvum montem ad sanctam crucem (ib. IV 449, 471, 479); 1459 in monte Caluo (MPHn. X/2 73);

ok. 1455-80 Calwaria, mons excelsus; in monte Calvarie (DHn. I 101); in iugum alpium, que Calwarie vocantur (ib. 255); apud Calvarie Montem (ib. X 13); in iugum montium, qui Calvariae vocantur (DLb. III 227); in monte arduo et nemoroso Calvariae situm est (ib. 229); in Lysszecz Calvimontis, in alto loco (DHn. II 292); in Calvum Montem (ib. X 331 n.); ad Sanctam Crucem in Calvo montem (DH XII 50, 305);

Por. też: 1564 na Lysey gorze (M. Bielski, Kronika, tho test..., Kr. 1564, list 345v); 1584 na Łysej górze, na Łysą górę do świętego Krzyża, na górę Łysą (Paprocki 36, 46, 112, 616, 771).

b) Nazwa Góry w nowożytnych kronikach dziejów kl.

1536 in Caluo monte; Montem caluum reperit, in quo erat castrum quoddam Lysiecz vocatum; versus Caluum montem; veniens in montem caluum (Narratio A2, 2v, 6v, 7v);

[ok. 1538] ku klasztorowi Lysey gory [...] na gorze Golgota (ktora sie wykłada Lysa gora) (Powieść Ungl. 4); [1554-67] o tym iako Drzewo Swiętego Krzyża na tę Gorę iest przyniesione; na łysey gorze; miesce iedno, Lysa gora wezwane od Zamku Lysiec ktory na niey był, który też tak zwano iż sie zdaleka bielał; ku klasztorowi Lysey góry [...] na gorze Golgota (ktora sie wyklada Lysa gora) (Powieść Sch. Al, A2, A3v); 1600 in monte Caluo seu vt quibusdam placet, Calwariae nuncupato (Warszewicki 103); montem Caluariae [...] in monte Golgotha, qui mons Caluariae latin appellatur (ib. 104v); nomen Montis S. Crucis [...], mons Sanctae Crucis (ib. 105); 1604 na tey górze Lysey w klasztorze; na tey gorze Lysey ktorą teraz świętokrzyską zową (Ruffin A2, A4); 1631 Gora Lysiec; na Gorze Lyßey; na tę gorę łysą (Krótkie A2v, A6); 1690 Czemu te Gorę Swiętokrzyską, Swietną Gorą, Łysiec albo Łysą Gorą nazywaią?; gorę Swiętokrzyską nazywa Kalwaryą. Częścią, iż na tey gorze, wymurowany był Zamek ktory Łysiec zwano: ktory się z tey gory tak wysokiey, na wszystkie strony świata świecił, y murami swoiemi bielał: a tak oną swoią świetnością y białością iakoby Kalwaryą iaką, to iest Łysość między gęstemi lassami pokazował, iakosz do tych czas tę swoię łysość y swietność pokązuie: dla tego tesz świetną gorą y Łysą abo Łysiec y Kalwaryą iest od Długosza przezwana. Częścią, iż tu na tey górze, przy pomienionym Zamku Łysiec nazwanym wybudowana była Bałwochwałnica; to iest Bożnica, abo Kościół Poganski, przy którym także wymurowane były, zacne y znaczne budynki, Pałace, Pokoie, które potym (iako się niżey powie) ogień piorunowy rostrzaskał, rozwalił, y spalił. Zaczym, z onych murów rozwalonych kamienie gorę tę pokryły: tak dalece, iż się drzewu, na tym mieyscu rodzić y krzewić niedopuściły. Y lubo insze góry okoliczne, tey gorze przyległe, gęstemi się lassami, y wysokiemi drzewami pokrywały; wierzch iednak tey góry zawsze był ogołocony, nieiaką łysość abo Kalwaryą pokazuiąc; dla tey przyczyny, Długosz nazywa ią Kalwaryą. Jako tedy dla swoiey łysości, Łysiec, albo Łysa gora, y Kalwarya: tak dla swoiey świetności, ktorą na wszystkie strony świata świeci między tak wielkiemi y wysokiemi gorami; między tak gęstemi lassami y drzewami wysokiemi, świetna gora iest słusznie nazwana (Kwiatkiewicz 1-2); [ok. 1704-7] Calvus Mons a calvitie appelatus, cujus situs vicinus Olympo inter densas sylvas et proceras arbores (Jonston I/1 77v).

c) Nazwa opactwa w źr. średniowiecznych i kronikach klaszt.

1166/7, 1208, 1210, 1223, 1233 [abbas] de Caluo monte (→ Nazwa. a); 1189, 1206 [abbas] de monte (→ Nazwa. a); 1269 ccclesiam sancte trinitatis de caluo monte (APK.ZR 21; Mp. I 78); 1270 ecclesie Sanctae trinitatis, monasterio videlice ordinis sancti Benedicti de Lÿsech (AG 1781; Mp. II 476); 1286 Monasterio Calui montis [...] pro uilla condam Calui montis [należąca] (AG 1782; Pol. 62); 1308 domui Calvi montis (Mp. I 138); 1319 ecclesie sancte trinitatis monasterij de Lisecz (AG 1782; Mp. II 576); 1326 conuentus [...] Monasterium de Caluomonte (AG 1783; Mp. II 592); 1339 abbas Caluimontis (Mp. III 660); 1344 monasterij Calui Montis, quod wlgariter Lysiec vocitur (KK I 576);

1344, 1369, 1375, 1380, 1393, 1402, 1404, 1407, 1409, 1412, 1416, 1427n., 1452n., 1494n. monasterii C[c]aluimontis [lub Calvi montis] (BP II 155; III 10, 1114, 1119, 1124, 1358; 1830; AG 6313, 3246; Mp. I 318; III 830; IV 1023, 1069, 1085, 1112, 1158, 1243; AGZ VII 24; TN XXII 50);

1351 Ecclesie sancte Trinitatis Monasterii de Lÿssiecz (AG 1795; Pol. 105; Derwich 1992 278); 1361 abbas Caluimontis sancte Crucis (Mp. III 742); 1363 monasterii Calvimontis de Lysech (BP II 1186, 1178); 1366 abbatis Sancte crucis Caluimontis, ad quod monasterium (AG 1786; Mp. III 795); 1374 domus sancte Crucis (Mp. III 864); 1374 Monasterij Tinecensis et [...] de Caluomonte Abbates (ib. I 319); 1396 monasterii Calvi Montis alias Lisecz (BP III 454); 1398 monasterii in Calvo Monte (ib. 557); 1404 monasterij de Lysiec (Mp. IV 1085); 1405 monasterium S. Crucis in Calvo Monte alias Lisecz (ZDM VI 1681); 1417 conventus Calui Montis alias ad sanctam Crucem in Liszecz (ib. I 323); 1423 monasterii sante Crucis Calui montis (AG 1813-4; Mp. IV 1209);

1428, 1454, 1465, 1469, 1482 monasterium [lub abbas] sancte Crucis (Mp. IV 1259; TN XX 1; AC II 624; AG 1878; MPH III 413);

1433 monasterii S. Crucis de Calwomonte (ZDM II 452); [odtąd forma ta występuje - obok formy monasterii [de, in] Calvi montis - najczęściej, także w wariantach bez „de”, np. 1437, 1439n., 1464-8n. (AKP 1, s. 226; Mp. IV 1351; AG 1863, 2247, 1865, 1869; Pol. 221; TN XIX 225, XX 68-9), niekiedy zastępowanego przez „in”, np. 1440-1, 1459, 1467, 1485 i in. (Mp. IV 1359, 1403; AG 1868, 6316; MPHn. X72 73)], sporadycznie Monasterio Montis Calvi sanctae Crucis [np. 1500, testament Stanisława z Wojczyc (AG 5106)];

1442 abbas Calvomonte alias de S. Cruce (ZDK XII 427); 1442, 1446 monasterij sancte Crucis et eius conuentui in [de] Caluo monte (AG 1423, 5847; Mp. IV 1423, 1476);

ok. 1460-80 [monasterium:] Calvi montis (DH XII 516, 648; DLb. III 229); Ca!vi m[M]ontis Sanctae Crucis (DH XI 307n.; DLb. III 228n.), S[s]ancte Crucis Calui montis (DHn. II 286; VII 247; XI wg indeksów; DLb. III 228n. i wg indeksów); Sanctae Crucis (DH XI 471; XII 543, 696; DLb. III 231n.);

1461 ecclesia antiqua Sanctae Crucis dicta Lissecz (Derwich 1992 182);

1462 monasterii Sanctae Crucis in Calvomonte; in monasterio nostro Calvimontis ad Sanctam Crucem; monasterii Calvimontis; in Calvomonte; ad Calvum montem seu monasterium Sanctae Crucis; in monasterio nostro Sancte Crucis Calvimontis (CU II 202-3, 206-7); 1463 Monasterij Calwi montis ad Sanctam Crucem (AG 1860); 1496 abbas CalvoMontanus Sanctae Crucis (ib. 2661);

1536 ad monasterium Calui montis [Caluÿ] Monasterio caluimontis; Monasterium [...] calui Montis (Narratio A6, 7); ok. 1538 ku klasztorowi Lysey gory (Powieść Ungl. 4); [1554-67] ku klasztorowi Lysey gory; do klasztora na Lysą gorę; klasztor zawichostki y Lysey gory (Powieść Sch. A7, A8v); 1600 Caluimontanum Monasterium; Monasterio Sanctae Crucis (Warszewicki 106, 106v); 1604 Klasztor Świętego Krzyża na Gorze Lysey; Klasztor Swiętokrzyski na Lysey Gorze (Ruffin C2, C3v); 1631 klasztor Swiętokrzyski (Krótkie A8)2Por. też Derwich 1994 zestawienia na s. 125-9; Idem, Łysiec, Łysa Góra czy Święty Krzyż?, cz. 1, „Ikar” 3, 1995, nr 10 (26), 33-4; cz. 2, ib., nr 11 (27), 33-6.

1. ok. 1460 z. sand. (DHn. I 101), 1538n. pow. sand. (ASK I/7 210), 1827 pow. opat. (Tabela I 288); 1538n. par. [Nowa] Słupia (ASK I/7 210).

2. Granice ogólnie.

I. od posiadłości ryc. na N i E od kl. i masywu Łyśca (por. opisy granic wsi Baszowice, Bielów, Bostów, Hucisko, Łomno, Mirocice, Paprocice, Stara Słupia, Serwis, Wymysłów i m. Nowa Słupia); II. od posiadłości bpa krak. na W i S oraz bpa włocł. na S od kl. i masywu Łyśca tudzież klucza podłysogórskiego dóbr klaszt. (por. opisy granic wsi Bartoszowiny, Bussecz, Mirocice, Nowa Huta, Paprocice, Raszkowice, Rataje, Rudka, Senno, Stara Huta, Szklana Huta, Trzcianka, Zerzęcin);

[1360-66] rozgraniczenie dóbr kl. święt. oraz kluczy bodzentyńskiego i kiel. posiadłości bpa krak. (DHn. IX 334; MPHn. X/2 199)3Wg legendy podczas oznaczania granic oślepnąć miał bp krak. Bodzanta. L. Łętowski, Katalog biskupów, prałatów i kanoników krakowskich, t. 1, Kr. 1852, 275 i Gacki 240 datują rozgraniczenie na ok. 1360 r; 1464 Piotr Dunin z Prawkowic pkom. sand. i Jan Płaczkowski komornik z. odnawiają granice wsi Jeziorko, Bieliny i Lechów należących do bpa krak. oraz Nieskurzów, włości bpa włocł. (Gacki 241); 1469 kapituła krak. pośredniczy w ugodzie między Janem bpem krak. a Michałem opatem święt. w ich sporze m.in. o graniczne łąki, postanawia, że granica zostanie wyznaczona przez delegatów kapituły w oparciu o wskazania starców z okolicznych wsi, a do tego czasu, tzn. w tym roku, obie strony powstrzymują się od zbierania siana ze spornych łąk, zaś opat święt. uwolni domowników, sołtysów i poddanych bpa z kluczy bodzentyńskiego i kiel., a zwłaszcza Jana Pniewskiego, Alberta prokuratora kiel. i Świętosława burgrabię bodzentyńskiego, których uwięził „occasione mortis cuiusdam monasterii sui professi et monachi, detencionisque conversi” (AC II 624); 1476 Piotr Dunin z Prawkowic pkom. sand. i star. łęczycki wyznacza granice między wsiami Bieliny i Lechów należącymi do Jana Rzeszowskiego bpa i kapituły krak. a posiadłościami Michała opata i konw. święt. Granica biegnie od narożnicy położonej w dąbrowie Rudka, między wsiami bpa krak. Jeziorko i Dębno a włościami kl. święt., przez Rudkę do lasu, czyli do bagna lub do „Gozdu”, podgórzem (Podgorzym) zw. „Okały” [Skały?] do lasu zw. „Kociec”, stąd do lasu „Czemny” i dalej do ścieżki lechowskiej (Lechowska), wzdłuż niej na S od strumienia „Grdzonow”, wzdłuż niego przez las → „Buzecz” na E, w nim, na końcu → „Sennow”, usypano kopiec graniczny, dalszej granicy do kopców klucza brokowskiego (Brocoviensis) nie usypano z powodu nieobecności bpa włocł. (BO rps 93 220v-1); 1619, 1639, 1678, 1797n. kolejne spory o granice (ZDP rps 1464 13, 35-7, 45n.); 1800 odnowienie kopców granicznych między dobrami kl. święt. a kluczem bodzentyńskim, ob. należącym do rządu, a szczególnie między wsią rządową Jeziorko i klaszt. Bielów (ib. 60-6n.; Lefebvre V/6 173v).

Lit. Derwich 1992 305-15.

2A. Opisy szczytu.

1259/60 [wojsko tatarsko-ruskie] „Potom że poidosza ko Łysciu gorodu i priszedszem’ że im’ k niemu i ob’ stupisza; gorod’ że biasze w lesie, na gorie, cerkwi że biasze w niem’ kamiena swiatoje Troicie, gorod’ że nie twierd’ biasze, wziasze że i togo, izsiekosza że wsie ot’ mała do wielika” (PSRL II 854-5); 1376-86 opactwo zostało ufundowane „in loco castri Calvimontis” (MPHn. VIII 48)4Interpretacja wzmianki zob. Derwich 1992 192-8; ok. 1460 „góra Kalwaria, skrzepła z prawie zawsze tu panującego zimna i otoczona częstymi mgłami, deszczami i śniegami, mając w wielu miejscach pieniące się źródła. Ongiś była bardzo rozsławiona z Cyklopów (jeżeli da się wiarę dawnemu ludowemu podaniu), o czym zresztą świadczą bardzo znaczne kupy kamieni ze zrujnowanego zamku, który miano stawiać na górze. [...] potężne zamczysko, mające tak długie ściany i tak wielkie, jak na ów wiek, głazy tak olbrzymim wysiłkiem. Olbrzymiego skupiska głazów tej potwornej budowli i potężnych zwalisk ruin nie mogły zakryć ani ciernie, ani kolce zielska, ani gęste tu drzewa i mchy”. [...] „[Jeleń] wbiegł na szczyt gór, które nazywają Łysą Górą [!], a nad które nie ma w Polsce wyższych. Tu porzuciwszy jelenia zaczęli podziwiać ruiny starych budowli, które skutkiem potopu i długiego czasu zsypały się w bryły skalne, jakie jeszcze i dziś oglądamy” (DHr. I 157; II 328; DHn. I 101; II 255, 292); 1467 „Monasterium istud infra nemora et magnas siluas consistit” (AG 1868); 1468 → p. 3; 1470-80 Bolesław Chrobry i Emeryk, dostawszy się „in iugum montium, qui Calvariae vocantur, ubi quondam habitatio erat famosa cyclopum [...] veterum habitationum, quae et diluvio universali, et tempora antiquitate in saxorum molem concretae visuntur, devenissent, coeperunt mirari locum in maximae arcis figuram et habitum. [...] Monasterium [...] in monte arduo et nemoroso Calvariae situm est, ex quo in omnem regionem circumwicinam spatiosus et extensus et quiis oculis non potest terminari, habetur prospectus” (DLb. III 227-9); 1508 → p. 5C; 1536, [ok. 1538] → p. Nazwa, b; 1575 „W środku zaś Małopolski leży Łysiec, rzekłbyś łysa głowa czy łysina. Na tym szczycie wznosi się klasztor...” (Kromer 29); 1577 „Templum hoc et ruinosa loca” (Articuli 14); 1585 „Mons Crucis [...] Cernitur templum illud et monasterium fere decem milliribus, vsque adeo mons in alta rupe eminet” (Sarnicki D4); 1599 „Nam praeter quod ab vniuersali totius orbis diluuio, vt credere par est, innumera lapidum congerie oppletus est, ipsa etiam arte instar munitionis alicuiusin summitate montis Calui erectae, conspicuus admodum a longe apparet, et ex vestigiis antiquis, ceu quibusdam vallibus et propugnaculis vallatum aliquando fuisse licet videre. Circa quem locum varia ferarum genera, et vix non omnes omnium nominum syluestres aues, et delicatiores quique pisces in copia capiuntur, adeo vt non modo ad inhabitantium, sed etiam ad eo confluentium voluptatem, et Regni adeo ipsius dignitatem, abudendatissimum...” (Warszewicki 103v); 1604 pielgrzymi odwiedzający opactwo pytają się „co za przyczyna rozwalenia owych murow, także wałow z niepodobną ludzką pracą szeroko i dosyć wysoko w około Klasztoru vsypanych [...]” [Łysa Góra była miejscem schronienia w czasach pogańskich i dlatego] „ią też trzema wałami kamiennemi dosyć szeroko y wysoko prawie z podziwieniem ludzkim, tylko dwoie mieysca na kształt dwu bron zostawiwszy osypali [...] położeniem swym, zwłaszcza kiedy ieszczc szersze y gęstsze puszcze były, y osypaniem wałów mocnych...” była obronna (Ruffin A2v, A4n.); 1631 → p. 6F; 1632 „Pośrodku Małej Polski sterczy jedna tylko góra, Łysą zwana, na której wznosi się klasztor sławny [...], nad którą w całej Polsce wyższej nie znajdziesz” (Starowolski 1976 60, 81); 1650 „Syluae magnac circa [...] Monasterium in Monte et sub Montae sitae” (AG 1953); 1690 rycina w dziele Kwiatkiewicza, k. 2, na której widoczny m.in. mur lub parkan otaczający klasztor oraz opis ib., s. 1-4, w cz. jak 1604, w cz. → Nazwa. b; [ok. 1704-7] „Calvus Mons a calvitie appelatus, cujus situs vicinus Olympo inter densas sylvas et proceras arbores [...] assiduo pene rigoris frigore excelssimus, frequentiores nivis nebulas producens, scaturientes in plerisque locis habens fontes, cui ingentessimam quondam lapidum acervi arcem impositam ignibusque coelo tonante delapsis fulmine ictam in lateribus Montis prostratam, et Gigantes Cyclopesque post universae terrae diluvium eam inhabitasse narrantur...” (Jonston I/2 77v); [1737] „Fortece Svoiey, którą też trzema wałami kamiennemi, z wielką pracą y kosztem na koło gory otoczyli y obsypali, szerokością y wielkością nad podziwienie ludzkie, którym się y teraz pilnie przypatrującym y uważającym toż rośnie zadumienie, że tak wielkiey pracy czas łakomy nie pożarł, y nie zgładził. Dwoie tylko mieysca nakształt dwóch bram, w tych wałach y okopach zostawiwszy. Sama zaś Gora naturalnie głazami wielkiemi iest obsypana, y obroniona, przystępu łatwego nie pozwalaiąc; y owszem od Pułnocy, swoią wysokością y przykrością iest wielce cięszka y nie dostępna, od Wschodu y Miasteczka Słupi, ma drogę teraz nową, y ścieszkę dawną, od Południa nie tak w prawdzie przykra, ale gęstemi lasami, dołami, do wolnego przeyścia zatrudniona. Na Zachód ma nie co rowniny, ale do żadney prace Domowey niesposobney, dla głazow, w które ta gora obfituie: przeto by naywybornieysze ziarno pracy ludzkiey uschnąć musi, y nie raz zasiane wzrostu nie wzięło. Są y zimna ale nie mrozy ustawiczne, albo śniegi leżące, iako na gorach Dostryniskich w Szwecyi, lub na Karpacie w Węgrzech: prędzey w prawdzie zawitaią, dłużey trwaią, dla czego frukty jakiekolwiek swey pory doyść nie mogą. Ma iednak y ciepło ale nieuprzykrzone, gdy na nosie ani mucha ani komar nie usiędzie: Wieią y miłe fawoniusze nie tylko mrożne Akwilony. [...] Często się trafia y na tey gorze, że Słońce iaśniey przyswieca, lubo na dole nie pogoda, y gęste mgły, iako też y opak, a naybardziey gdy dzdzyste chmury o Klasztor się obiiaią, lub gdy w gorą mgły się zbiiaią. To zaś nayosobliwszego iest, że na tey gorze oczy się dobrze maią choć o kilkanaście mil prospektem kontentować mogą” (Jabłoński 11-2 oraz rycina na k. 2, na której widoczny m.in. mur z cegły lub ciosów otaczający claustrum); 1792 „Góra ta po większey części ze skały złożona, w daleko większym wydziale przysypane jest kamieńmi, których potrzaskanie, nieregularna forma, stosy nierówne, dowodzą gwałtownie niegdyś wzruszonej tej góry powierzchnie. Dosyć rozsądny jeden Benedyktyn powiadał mi, że kawałki lawey w lesie znajdował; stary przeor to samo potwierdzał: zdaje się więc że wulkany były w tem miejscu. [...] Powiadano mi dawniej w Warszawie, że widać zwaliska pogańskiego kościoła; lecz na miejscu będąc ani śladu nie widziałem, ani najmniejszej wiadomości zasięgnąć w tey mierze nie mogłem. Lecz to pewne, że umyślnie zrobione, w znacznej od siebie odległości będące kamienne wały, służyły za obronę temu miejscu, czy to zaś pogańska ręka sypała? mniemania w tey mierze byłyby próżne” (T. Czacki, List do Mikołaja Wolskiego, szambelana i przyjaciela króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, Ordyna Druskienickich źródeł. Pismo zbiorowe..., Grodno 1846, zesz. 8, 17-8); 1819, 1844, 1862-73 → p. 3; 1881 → p. 6F; XIX w. liczne opisy5Zestawienia Gacki 1-4; Derwich 1992 24-9; XX w. liczne opisy6Zestawienie Derwich 1992 29-32, por. np. Dybczyński 104-14; Gąssowscy 11-23; S. Wieczorek, Święty Krzyż. Monografia krajoznawcza, W. 1974; Jastrzębski 3-4 . Zob. też p. 8 oraz ryciny: „Kłosy” 43, 1886. s. 40; TI 1899, s. 247.

Lit. Gacki 8-14; Derwich 1992 19-23; Idem, Najważniejsza Góra Lechitów, „Ikar” 3, 1995, nr 12(28), 33-5.

2B. Drogi na Ś.K.

1410 droga z → Nowej Słupi na Ś.K., później zw. Drogą Królewską, obok droga towarowa, później zw. Drogą Zieloną, można na nią było wjechać wozem ciągniętym przez woły lub lekkim powozem konnym (→ Nowa Słupia, p. 6D; Jabłoński 11, 116-7; K. z Tańskich Hoffmanowa, Przejażdżka w Sandomierskie, [w:] Dzieła Klementyny z Tańskich Hoffmanowej, W. 1876, (1828) 271; Gacki 13-4; X...a, Z wędrówki po ciernistych drogach, „Wędrowiec” 29, 1891, t. 2 132, 148); 1437 ścieżka z Bielowa na Ś.K., przecinająca granicę między Bielowem a Mirocicami (Mp. IV 1351); 1508 → p. 5C; 1595-1608 z fundacji opata Michała Maliszewskiego powstała tzw. niegdyś Brama Królewska i Droga Krzyżowa z Nowej Słupi na S.K. (Gacki 90-1; Sczaniecki 1985 146); [1737] → p. 2A; poł. XIX w. istnieje ścieżka z Baszowic (Gacki 13; W. Zapadłowski, Wędrówki po ziemi świętokrzyskiej, TI 1882, s. 151) oraz droga z → Wólki Milanowskiej (Gacki 13); 1887 w budowie droga z opactwa na W od Kielc (J. Siemiradzki, Z wycieczki w góry świętokrzyskie, TI 1887, s. 182); XX w. ścieżka z Łaz (Bielenin 1959 308).

Uw. Wg E. Gąssowskiej i Z. Woźniaka (Łysa Góra, IA. Badania 1979, W. 1980 193-4) we wczesnośredniowiecznym wale otaczającym wierzchołek Ś.K. (→ p. 8Ab) istniały pierwotnie dwa przejścia (bramy): na E, w kierunku Nowej Słupi, między dzisiejszymi drogami Królewską i Zieloną, oraz na S, w kierunku Wólki Milanowskiej. Pierwsze z nich wskazuje miejsce przebiegu pierwotnej, najstarszej wersji Drogi Królewskiej ze Słupi. Nie wiadomo, czy właśnie te dwie „bramy” mieli na myśli W. Ruffin i J. Jabłoński (→ p. 2A, 1604, [1737]). W ich czasach musiały już istnieć przejścia przez wał na N, na polanę → Bielnik i dalej do Bielowa, Baszowic i Mirocic, oraz na S, w kierunku Wólki Milanowskiej, na południowe zbocze S.K., gdzie Bened. wykorzystywali dobrze nasłonecznione polanki na uprawę ziół, mieli też (wg Dybczyńskiego 113) 2 sadzawki i ujęcie wody pitnej. Por. też Gąssowscy 28n.

3. Własn. kl. święt.

1394 karczma na Ś.K., w której mieszkają pracujący w kościele klaszt. malarze ruscy (Rachunki 192, 197, 207); 1427 Mikołaj opat, dzieląc majątek klaszt., przeznacza na potrzeby konw. czynsz z karczem na Ś.K., ile by ich zakonnicy nie pobudowali, zastrzegając dla siebie dochody z targu corocznego (ZDM II 390); 1468 Kazimierz Jag., dowiedziawszy się od opata Mikołaja, że corocznie, na Zielone Świątki, przybywają na Ś.K. tłumy ludzi obojga płci na jarmark roczny niezatwierdzony żadnym przywilejem, podczas którego przy głośnej muzyce trąb, piszczałek, bębnów i innych instrumentów zabawiają się tańcem ze śpiewkami, klaskaniem i innymi żartami, a nadto dochodzi do kradzieży, zabójstw i innych nieprawości, to zaś wszystko bezcześci owo miejsce, gdzie winno ciągle rozbrzmiewać słowo boże, i zakłóca trwającą w dzień i w nocy służbę bożą [w kl.], na prośbę tegoż opata znosi jarmark, ustanawiając w jego miejsce w mieście Słupi [Nowej], położonym pod Ś.K., 2 jarmarki tygodniowe: na Zielone Świątki i na ś. Wawrzyńca [10 VIII], a także zakazuje dostarczania na szczyt Ś.K. w te dni piwa i innych trunków, wyłączywszy jednak spod zakazu karczmę z dawna tu istniejącą, która ma funkcjonować na dotychczasowych zasadach (AG 1869; Pol. 222)7Interpretacja por. Derwich 1992 488-9;

1470-80 k. opactwa, na górze [tzn. Ś.K.], znajduje się karczma bez roli, przeznaczona bardziej dla wygody przybywających tu osób niż na potrzeby kościoła, która płaci opactwu 2 grz. czynszu, zaś pod Ś.K. znajduje się inna karczma posiadająca role w kierunku Bodzentyna, która płaci także 2 grz. czynszu. Poza tym na Ś.K. znajduje się łaźnia klaszt., obsługiwana przez łaziebnego z Nowej Słupi. Kmiecie z należącego do bpa włocł. Piotrowa dają podwody na Ś.K. (DLb. III 230; I 628); 1529 do stołu opata należy młyn Lip, płacący 2 grz. czynszu8Położony pod Starą Słupią, por. Stara Słupia, p. 3, 1530-1, a do stołu konw. należą: karczma pod kl. płacąca 1 grz. czynszu, 2 młyny pod Ś.K.9Położone u północnego zbocza Ś.K płacące łącznie 4 grz. czynszu oraz huta szkła pod Ś.K. [→ Szklana Huta] płacąca 3 grz. czynszu (LR 350); 1610, 1611 → Nowa Słupia, p. 5B; 1650 gospoda na Ś.K., z której czynsz należy do stołu konw. (AG 1913); 1787 kl., podklasztorze i inne chałupy mają 71 mkw (Spis I 399; II 118); 1815 do kl. należy m.in. las podgórny (Gacki 265);

1819 20 osób familii świeckiej: zakrystian, organista, 2 kapelmistrzów, felczer, stolarz, murarz, kowal, szewc, krawiec, praczka, piekarz, kucharz, kuchta, wołowiec, mularz, 2 palaczy, kredensowy, lokaj przeora (AOkup. 18-9); 1819 „Wychodząc z kl. przez ogród stał gmach murowany, zw. Hospiturat czyli Dom gościnny. [...] Pod tym domem urządzono browar piwny. Na końcu ogrodu znajdował się dom dla sług klaszt. i pomieszczenia na sprzężaj potrzebny do posługi domowej. Domostw za murami klasztoru opasującymi nie było wcale na Górze, oprócz jednej karczemki”. Służba klaszt.: „organista, zakrystian, furtian, kapelistów dwóch, snycerz, stolarz, kowal, szklarz, felczer, krawiec, szewc, kucharz, piekarz, mularz, wołowiec, palaczów dwóch. Bez wątpienia było ich więcej, póki kl. nie przeczuwał upadku. Kapelę [muzyczną] już 1818 r. rozpuszczono. Służba wiele izb i cel zajmowała w kl.: niektórzy mieszkali w Nowej Słupi i stamtąd przybywali na czas pełnienia swoich obowiązków” (Gacki 75-6);

1827 na szczycie znajdują się 2 domy i 12 mkw (Tabela I 288); 1844 tu, na szczycie, „oprócz kościoła z klasztorem, są różne zabudowania, ogrody i łąki” (Baliński 309); 1862-73 „Szczytu gdzie stoi kościół i kl. Świętokrzyzki będzie do 10 morgów rozległości. Równia to mniej więcej pochyła, długości staj 5, a szerokości blizko półtora staja wynosząca. Mieści się na niej kościół z klasztorem, dzwonnica i hospiturat murowane, oraz drewniane: szopa i chałupka (dawniej karczemka). Resztę zajmują ogród, pola i krzaki. Łąki i sadzawki są poniżej pierwszego pasa [tzn. na → Bielniku?]” (Gacki 10-1); 1881 → 6F; 1886 stara, zarzucona sadzawka klaszt.10Na → Bielniku? (Z przejażdżki po kraju. Listy Andriollego do Adama Pługa, „Kłosy” 43, 1886, s. 42); 1912 na południowym zboczu Ś.K. 2 sadzawki, na E od nich rumowisko skalne z polanką ze źródlaną wodą pitną (Dybczyński 113).

Uw. O hodowli ryb w okolicy kl. wspomina już w 1599 r. K. Warszewicki (→ p. 2A). Nasłonecznione polanki na południowym stoku Ś.K. używane były przez Bened. jako zielniki → uprawiano tu zioła lecznicze na potrzeby apteki klaszt. potwierdzonej w XVIII w. (Derwich 1992 534-7).

5A. Kościół i kl. Bened.

a) Fundacja.

Wg tradycji z lat 60-tych XIV w. opactwo pw. ś. Trójcy fundował „in loco castri” Bolesław Krzywousty zaraz po 1132 r. (MPHn. VIII 48; Derwich 1992 192-8)11Por. też M. Derwich, Janko z Czarnkowa a Kronika Wielkopolska, „Acta Universitatis Wratislaviensis”, „Historia” 50, Wr. 1980, 158, 162; [koniec XIV w.] wg autora Rocznika świętokrzyskiego tzw. młodszego ś. Emeryk, książę węgierski, mąż córki Mieszka I, ofiarował podczas panowania Mieszka już istniejącemu opactwu na Ś.K. relikwiarz z cząstkami Drzewa Krzyża Ś. (MPHn. XII 6-7; → p. 5Ba); 1427 Mikołaj opat. święt., dokonując podziału majątku klaszt., stwierdza, że fundatorami kl. byli książę Bolesław i komes Wojsław (ZDM II 39)12Por. Derwich 1992 199-203; [poł. XV w.] wg autorów III i IV redakcji Katalogów bpów krak. opactwo święt. założył Wojsław w l. 1014-23, gdy bpem krak. był Poppo (MPHn. V/2 42, 54), wg autora redakcji V tychże Katalogów fundatorem w tym samym czasie był Zbysław (Sbislaus), a Wojsław uposażył już istniejące opactwo podczas rządów następnego bpa krak., Gompona, w l. 1023-32, dając mu pewne wsie i folwarki (ib. 81-2)13Ib. 212-20; [ok. 1460] wg Długosza opactwo wraz z kościołem pw. ś. Krzyża fundował w miejscu zamku Cyklopów w 1006 r. Bolesław Chrobry za namową swego krewniaka i gościa ś. Emeryka, królewicza węgierskiego, który ofiarował „temu miejscu krzyż dwuramienny zawierający dużą cząstkę drzewa Pańskiego obramowaną skromnie srebrem”, pochodzący z daru cesarza z Konstantynopola dla jego ojca, Stefana, króla węgierskiego. W 1022 r. Wisław h. Zabawa uposażył już istniejące opactwo ś. Krzyża częścią swoich posiadłości. Także w czasie rządów Bolesława Chrobrego „Woyslaus [...] fundatoris intencione pro vite solitarie devocione fundamenta claustri iecit et erexit, vel, ut verius loquar, iactis dudum et erectis insigne augmentum prestitit” (DHn. I 101; II 255-6, 286, 292)14Ib; 1470-80 w 1006 r. Bolesław Chrobry za namową ś. Emeryka królewicza węgierskiego, swego gościa i krewnego, fundował opactwo pw. ś. Trójcy oraz kościół klaszt. pw. ś. Trójcy i ś. Krzyża i sprowadził doń mnichów z opactwa na Monte Cassino, zaś Emeryk podarował im „bifurcatam crucem, notabilem portionem ligni Dominici continentem, modico et tenui argento parum deaurato desuper obductam, parenti suo Stephano Hungariae regi a Graecorum caesare Constantinopoli pro insigni munere transmissam, quam [...] Emericus in pectore ex donatione parentis gestare consveverat”. Kl. ten uposażył później pewnymi posiadłościami ze swej ojcowizny komes Wisław h. Zabawa, zaś abp krak. Poppo wydzielił mu ze swego stołu liczne dzies. snop. (DLb. III 228-9)15Ib. 254-5; [2 poł. XV w.] opactwo zbudowano w 1020 r. (glosa marginalna, BCz. rps 1315 23916Do Rocznika świętokrzyskiego młodszego. Cytują ją J. Wiesiołowski, Kolekcje historyczne w Polsce XIV i XV w., Wr. 1967, 78 i Derwich 1992 259 przyp. 655. Powstała między 1464 a 1475 r. na podstawie dzieł Długosza i Katalogu biskupów krakowskich (ib. 259 i przyp. 655-6)); [koniec XV w.] wg autora nieznanej „cronica vulgaris Polonici que est apud dominum Odrovąszch in Russia” Stefan król węgierski po chrzcie i małżeństwie z bratanicą (filiastra) ś. Zygmunta zamienił na kl. bened. zamek zw. Łysa Góra z lasami i wsiami, który otrzymał w posagu, a w którym przebywała aż do ślubu jego przyszła małżonka (MPHn. XII 6; Zathey s. 472)17Derwich 1992 256 i jak w przyp. 10; 1536, ok. 1538 „Dąbrówka [...] kazała zbudować kościół i poświęcić [...] Świętej Trójce. Tamże wezwawszy sześć mnichów zakonu ś. Benedykta [...] z Zozea miasta czeskiego, zbudowała im klasztor niewielki i nadała im część imienia z posagu swego, który potem klasztor wielki a sławny król Bolesław Chabry na prośbę tejże Dąbrówki, matki swojej [...] roku szóstego po koronacyjej więtszym imieniem nadał i dostatkiem więtszym zmurował”18O tzw. legendzie czeskiej por. Derwich 1992 260-8. „W historyjach dziejów polskich od dawnych lat znajduje się, iż szóstego roku po tysiącu lat od narodzenia bożego klasztor zakonu ś. Benedykta na Łysej Górze założył [...] Bolesław Chabry”. Ś. Emeryk, zięć i gość Bolesława Chrobrego, w 1003 r. ofiarował temu klasztorowi relikwiarz z 5 cząstkami Krzyża ś. oprawionymi w srebro, który ś. Helena podarowała swemu synowi „z najwyborniejszych części krzyżowych”, ten zaś podarował go pap. Sylwestrowi, a pap. Benedykt przesłał go Stefanowi królowi węgierskiemu. Przy przekazaniu relikwii asystował Emerykowi bp krak. Lampert, a „opat miejsca onego, ubrawszy się też w odzienie kapłańskie, zabieżał ze wszystką bracią aże pod górę, gdzie dziś jest zbudowana kaplica ku czci wszystkim świętym” (Narratio A1-A1v, A5v-A6v, tłumaczenie - Powieść 269-70, 274-7)19Derwich 1992 256-7 i p. 5Ba. O źródle por. ib. 116-8. Ostatnio w Bibliotece Głównej UMK w Toruniu odnaleziono druk łacińskiego pierwowzoru Powieści, tzw. Narratio..., dotychczas znane tylko z fragmentu, J. Tondel, Unikatowy druk z oficvny Unglera, „Narratio fundationis monasterii Montis Calvi”, w zbiorach Biblioteki Głównej UMK w Toruniu, [w:] Studia o działalności i zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, cz. IV (Acta Universitatis Nicolai Copernici), Toruń 1988, 107-11; 1593 na pytanie o fundatorów i patronów zadane przez wizytującego opactwo kardynała Jerzego Radziwiłła, administratora bpstwa krak., zakonnicy święt. odpowiedzieli, iż „ex traditione ecclesiam eadem esse tituli SS. Trinitatis, sed literas erectionis et fundationis iam pridem intercidisset, ex quibus id melius constare posset”. Jednakże wizytatorzy, przeszukawszy dokumenty i katalog, znaleźli dok. z 1427 r. w sprawie podziału dóbr klaszt. „ex qua constet fundatores eiusdem ecclesie et monasteri fuisse Boleslaum ducem Poloniae et Woislaum comitem” (BJ rps 3544 154-5)20O nowożytnej tradycji klaszt. na temat fundacji por. Derwich 1992 203-12, 238n; 1599n. kronikarze klaszt., począwszy od Warszewickiego, a na Szepińskim skończywszy, rozwijali i uszczegółowiali wersję fundacji opactwa zaprezentowaną w 1536 r. Dziejopisarze nieklasztorni przyjmowali zazwyczaj wersję wypadków podaną przez Długosza, → [ok. 1460], 1470-80; niedatowane glosy z XV-wiecznych kodeksów święt., wynotowane przez G. Lefebvre'a, pochodzące najwcześniej z przełomu XV/XVI w., zapewne z XVI-XVIII w.: 1. opactwo pw. ś. Trójcy i ś. Krzyża założył ś. Emeryk za zgodą Bolesława Chrobrego, a właściwie podarował mu relikwię ś. Krzyża i wyjednał wiele przywilejów od pap. Sylwestra IV, zaś pierwszymi fundatorami kl. byli król Bolesław Chrobry i komes Wojsław w 1025 r. (Lefebvre VI/2 184v-521Z kodeksu nr 304, k. 163, pisanego przez Benedyktyna Mikołaja [Włoskiego] w 1434 r, czyli z kodeksu Lat.Qu.I.51, opis Brückner cz. 2, 349-51; Zbiory 356-7; Derwich 1992 258); 2. kl. ś. Trójcy na Łysej Górze został założony w 969 r. przez Dąbrówkę, ż. Mieszka I, która sprowadziła doń mnichów bened. z kl. ś. Prokopa w Czechach, zaś relikwię ś. Krzyża, którą posiadał od swojej prababki Heleny „Constantini”, podarował opactwu w 1038 r. Emeryk, s. ś. Stefana i mąż córki Mieszka II, syna Bolesława Chrobrego (Lefebvre VI/3 185n.22Z kodeksu nr 118 zawierającego „historiam Lombardicam seu legendam auream”; Derwich 1992 258); 3. ś. Emeryk, s. ś. Stefana króla węgierskiego, zięć Mieszka, księcia Polski, podczas polowania w okolicy Kielc ofiarował w 1037 r. kościołowi i zakonnikom ś. Benedykta na Łysej Górze „alias Lysecz” ś. Krzyż przechowywany w pektorale (Lefebvre VI/14 210v23Z kodeksu nr 313 in 4°, pisanego ręką profesa święt. Andrzeja ze Słupi w 1477 r., a zawierającego żywoty świętych wpisane po Vita S. Emerici I, II; Derwich 1992 258).

b) Fundatorzy, patroni.

1269 Bolesław Wstydl. wraz z żoną wydają przywilej w sprawie wsi → Grzegorzewice należącej do „eiusdem cenobii nostre” na Łysej Górze (Mp. I 78); 1286 Leszek Cz. bierze pod opiekę kościół ś. Trójcy na Łysej Górze „a nostris maioribus constructam” (Pol. 62); 1427 Mikołaj opat święt., wydzielając z majątku klaszt. oddzielny stół konw., stwierdza, że robi to m.in. „pro animabus fidelium defunctorum huius loci”, zwalnia dobra zakonników od obowiązku dostarczania sepów, także w wypadku „adventu domini regis, regine, sive cuiuscumque hospitis vel patroni genero predicto descendentis”, oraz wznawia liturgię żałobną „pro defunctis fundatoribus et benefactoribus supradictis”, m.in. w Suche Dni „misam defunctorum cum pheretro exornato tumulis predictorum fundatorum defunctorum ante altare S. Michaelis, ubi corpora generis predicto comitis descendentis requiescunt...” (ZDM II 390); 1458 król nadaje pr. patronatu i prezenty nad kościołem par. w → Wąwolnicy kl. święt., który „per predecessores nostros colende memorie Polonie reges ad laudem et ad honorem omnipotentis Dei eiusque matris Marie virginis benedicte super omnes exiguis admodum et levibus proventibus sunt dotati et in eiusdem fundati et erecti...” (Mp. V/E 5); 1509 Zygmunt St. powiadamia Jana bpa krak., że jako „patronus et tutor conventus et Monasterij [...] legittimus” zatwierdził erekcję Piotra, profesa święt., na opata tego kl. (MK XXIV 132; MS IV/2 9044); 1536 Zygmunt St., do którego należy pr. patronatu nad opactwem święt., potwierdza zawartą dzięki jego interwencji ugodę między kl. święt. a Hieronimem Łaskim (AG 1892; → Koniemłoty); 1585 opactwo zostało fundowane przez członków rodu Dębno (Sarnicki D4); 1593 fundatorzy → p. 5Aa. W kościele konwentualnym nie wolno dokonywać pochówków osób spoza konw., oprócz „sucessoribus fundatorum eiusdem ecclesie vel insigniorum fundatorum” oraz pielgrzymów, zakonnicy muszą odprawiać liturgię żałobną „pro fundatoribus” (BJ rps 3544 156); 1690, [1737] w kl. odprawiany jest w dniu 1 X anniwersarz za duszę Bolesława Chrobrego fundatora i dobrodzieja, a w dniu 7 X anniwersarz za duszę „hrabiego” Wojsława dobrodzieja, ofiarodawcę kilku wsi (Kwiatkiewicz 33, 59; Jabłoński 42, 198); 1599n. → p. 5Aa24Por. Derwich 1992 203-11, 224-30.

c) Wezwanie25Por. też lit. zestawioną do p. Nazwa.

Przy fundacji → p. 5Aa; 1259/60, 1269-1351, 1386 kościół klaszt. pw. ś. Trójcy (PSRL II 854n.; Mp. I 78; II 476, 576; Pol. 62, 105; ZDM VI 1519); 1361n. opactwo ś. Krzyża na Łysej Górze (Mp. III 742n.); 1393-4 kościół ś. Krzyża (Rachunki 156, 202-3, 164, 197); [poł. XV w.] kościół i kl. pw. ś. Krzyża (MPHn. X/2 69, 72, 73); 1461 rekoncyliacja starego kościoła ś. Krzyża (ecclesia antiqua Sancte Crucis dicta Lissecz), usunięty został wielki ołtarz pw. śś. Trójcy, Benedykta i Wawrzyńca, ołtarz w starym kościele po prawej stronie od S dedykowano śś. Barbarze i Katarzynie, po lewej stronie śś. Mikołajowi, Wojciechowi i wszystkim Wyznawcom, trzeci, od N, śś. Emerykowi (Hemrici) i Janowi Chrzcicielowi, czwarty, od S, śś. Michałowi [→ p. 5Ab, 1427], Stanisławowi patronowi i Łukaszowi Ewangeliście. W kaplicy ś. Krzyża ponownie poświęcono ołtarz wraz z epitafium pochowanych tu braci. W nowym kościele [tzn. przedłużeniu starego] konsekrowano ołtarz za wejściem z krużganków, ołtarz wielki oraz dwa kamienne ołtarze w jego rogach (Lefebvre VI/5 188; Łoś, Semkowicz 8-9; Derwich 1992 182-3); por. też 1584: „Kościół ś. Trójce na Łysej górze”, „w klasztorze świętej Trójce na Łysej Górze, który teraz zową Świętego Krzyża”, „Na Łysej Górze w kościele u ś. Krzyża, „na górę Łysą do klasztora ś. Trójce” (Paprocki 46, 384, 575, 771).

d) Dokumenty do poł. XIV w.

1269 → Grzegorzewice, p. 3; 1270 Bolesław Wstydl. i jego ż. Kunegunda, oglądnąwszy i rozważywszy przywileje i wolności kl. nadane mu przez ich przodków, udzielają opactwu licznych wolności oraz potwierdzają nadanie warzonki z warzelni soli w Bochni, zamieniając je [w zamian za → Osieczek?] na wieczysty czynsz 5 grz. rocznie (Mp. II 476; AG 1781; → Braciejowice, p. 3); 1286 Leszek Cz. bierze pod opiekę kościół pw. ś. Trójcy na Łysej Górze i potwierdza z niewielkimi zmianami wolności oraz czynsz 5 grz. srebra z pieczyn z Bochni, nadane opactwu przez jego wuja Bolesława w zamian za ofiarowaną mu przez opata Jakuba wieś Osiek [ob. Osieczek] (Mp. III 62; → Braciejowice, p. 3); 1308 → Czerników, p. 3; 1319 Władysław Łok. transumuje dokumenty z l. 1270 i 1286 oraz przenosi wszystkie posiadłości kl. na pr. niem. (Mp. II 576; AG 1782); 1326 → Celejów; 1328 → Lublin, p. 3A; 1339 → Rzepin, p. 3; 1344 → Kraków, p. 3A; 1351 Kazimierz Wlk. przenosi na pr. średz. imiennie wyliczone posiadłości kl. święt. [tzn. 1 m. i 29 wsi]: Pietrzejowice, Przezwody i Trębaczowice w z. krak., Szczeglin [cz.], Wojsław, Koniemłoty, Święcicę, Wolę Pluskaną [ob. Serwis], Modliborzyce, Jagnin, Wlonice, Kraszków [cz.], Szczegło [cz.], Worowice [cz.], m. Słupię [Nową] z przyległą wioseczką Słupia [Stara], Zakrzów [cz.], Rataje [ob. Wólka Milanowska], Mirocice, Rzepin, Rzepinek, Żerniki [cz.?], Boleszyn i Braciejowice w z. sand., Ciepłą w z. rad., Celejów, Opatkowice [lub.], Węgierce [cz.?] i Długie w z. lub., a także [dopisane po formułach końcowych] Głodno (AG 1795; Derwich 1992 278; Pol. 105; Gacki 199).

e) Przywileje generalne.

1270, 1286, 1319, 1351 → 5Ad; 1366 Kazimierz Wlk. dla sfinansowania wydatków na budowę kl. nadaje opactwu święt. obszerny imm. ekonomiczny (Mp. III 795; AG 1786); 1386 Władysław Jag. transumuje dok. z 1351 r. (ZDM VI 1519); 1423 tenże potwierdza okazany przez jego spowiednika i kaznodzieję, Bened. święt. Mikołaja Mniszka, przyw. Kazimierza Wlk. [z 1366 r.] uwalniający posiadłości kl. od wszelkich ciężarów (Pol. 196; Mp. IV 1209; AG 1813-4); 1440 Władysław Warn. potwierdza przywilej ojca z 1423 r. (Pol. 211; Mp. IV 1360; AG 1828); 1442 tenże przenosi na pr. średz. wymienione posiadłości kl. święt. [wymienione 26 wsi, w rzeczywistości kl. posiadał 29 wsi i 1 m.]: Starą Słupię, Pokrzywiankę, Rzepin, Rzepinek, Lenartów Most, Florencję, Boleszyn, Milejowice [cz.], Wierzbątowice, Janowice [sand.], Kraszków [cz.], Modliborzyce, Wolę [ob. Serwis], Baszowice, Mirocice, Bielów, Koniemłoty, Święcicę, Tuklęcz i Wojsław w z. i pow. sand., Pietrzejowice i Przezwody w z. i pow. krak., Braciejowice, Głodno i Zakrzów w z. i pow. lub. oraz Mniszek w z. sand. i pow. rad. [pominięto Wólkę Milanowską, cz. Szczegła, cz. Worowic, m. Nową Słupię] (Pol. 212; Mp. IV 1434; AG 1843); 1455 Kazimierz Jag. transumuje dok. z 1440 r. (Pol. 211; AG 1854); 1457 tenże odnawia i zaostrza ustawę Kazimierza Wlk. o przechodach wojsk (Jonston II/27 43v; TN XIX 77; Tyn. 221)26Dok. ten znajdował się w archiwum klaszt., co pośrednio wskazuje, że Bened. święt. byli zainteresowani jego egzekwowaniem; 1464 tenże zakazuje oprawcom sądzić kmieci kl. święt. i wymagać od nich stacji oraz nadaje opactwu pr. król. obory, czyli pr. zajmowania cudzego bydła w szkodzie (Pol. 221; APK.ZR 144); 1491 Kazimierz Jag., widząc przywileje swoich poprzedników, uwalnia posiadłości kl. święt. od podatku 2 gr, zwalnia także od niego kupioną niedawno przez opactwo wieś Dziurów (AG 1881; Gacki 220-1); 1494 Jan Olbr. własnoręcznie potwierdza przyw. z 1453 r. (Pol. 236; AG 1854); 1499 tenże uwalnia dobra opactwa na okres 3 lat od wszelkich powinności i podatków ze względu na ich zniszczenie w wyniku działań wojennych (MS II 1360); 1502 Aleksander Jag. potwierdza wszystkie wolności opactwa święt. (ib. III 506); 1506 tenże transumuje dok. z 1286 r. i zamiast 5 grz. srebra przyznaje opactwu 5 bałwanów soli rocznie z żupy bocheńskiej (Pol. s. 137-9; AG 1884); 1507 Zygmunt St. potwierdza wszystkie wolności opactwa święt. (AG 1909); 1510 Zygmunt St. transumuje dok. z 1455 r. wraz z jego potwierdzeniem z 1494 r. (Pol. s. 471-3; AG 1886); 1535 Zygmunt St. transumuje dok. z 1351 r. (AG 1891; Gacki 224-5); 1546 → Czażów, p. 3; 1553 Zygmunt A. transumuje przyw. Władysława Jag. z 1423 r., Kazimierza Jag. z 1455 r., Zygmunta St. z 1507 r. oraz tegoż z 1535 r., przy czym zmienia treść dyspozycji dok. Kazimierza Wlk. z 1351 r., zawartego w przyw. Zygmunta St. z 1535 r., w ten sposób, iż przenosi z pr. polskiego na pr. niem. wszystkie posiadłości kl. wyliczone przez aktualnego opata święt., a mianowicie: m. Nową Słupię, wioseczkę Starą Słupię, Pokrzywiankę, Czażów, Skały, Wólkę Milanowską, Rzepin, Rzepinek, Pawłów, Dąbrowę [cz.], Zawadę [cz.], Dziurów, Wanację, Boleszyn, Prawęcin, 1/2 Dołów, Kraszków [cz.], Janowice, Milejowice [cz.], Jeżów, 1 kmiecia w Szczegle, 1 kmiecia w Worowicach, Baszowice, Mirocice, Bielów, Serwis i Modliborzyce w z. sand., Pietrzejowice i Przezwody w z. krak., Braciejowice, Goszczę, Boiska, Zakrzów, Michałów i Dziurów [?, wymieniony ponownie] w pow. rad. oraz Głodno i 1/2 Niedźwiady w pow. lub. [opuszczono Hucisko i Wierzbątowice], czyli 1 m. i 35 wsi [w rzeczywistości kl. posiadał 37 wsi], w tym 8 w cz. (AG 1909); 1592 Zygmunt III Waza transumuje dok. Zygmunta z 1553 r. (ib.; Gacki 235); 1633 Władysław IV Waza transumuje dok. ojca z 1592 r. (AG 1912); 1649 Jan Kazimierz transumuje dok. poprzednika z 1633 r. (ib. 1928); 1669 Michał Korybut Wiśniowiecki transumuje dok. Jana Kazimierza z 1649 r. (ib. 1920); 1685 potwierdzenie dok. z 1286 r. (ib. 1921); 1685 Jan III Sobieski transumuje dok. z 1669 r. (ib. 1922); 1699, 1740 August II Mocny i August III transumują dok. z 1669 r. (→ p. 5Ai); 1766 Stanisław August Poniatowski transumuje dok. z 1740 r. (→ p. 5Af); 1785 za pomocą kolejnych potwierdzeń przyw. Władysława Jag. z 1423 r. [z l. 1592, 1699, 1766] kl. święt. odpiera żądanie kapitana Kacpra Czarnka, któremu król nadał w dożywocie sepy z dóbr opactwa święt. (Gacki 235);

Lit. na temat immunitetu - Derwich 1992 411-30.

f) Nadania solne.

1270 Bolesław Wstydl. z żoną potwierdzają nadanie warzonki z warzelni soli w Bochni i zamieniają je [w zamian za Osieczek?] na wieczysty czynsz 5 grz. rocznie (Mp. II 476; AG 1781); 1286 Leszek Cz. potwierdza czynsz 5 grz. srebra z pieczyn z Bochni, nadany opactwu przez jego wuja Bolesława w zamian za ofiarowaną mu przez opata Jakuba wieś Osiek (Mp. III 62); 1409 Władysław Jag., zważywszy, że opactwo za dawnych czasów pobierało roczny czynsz 5 grz. z soli bałwanowej, który odebrano mu za panowania Kazimierza Wlk.27W 1369 r.?, por. SP I s. 217n, teraz, powodowany szczególną łaską dla opata i braci kl. święt., nadaje im sól grubą wart. 5 grz. rocznie, którą co roku wydawać ma im z żup solnych żupnik król. (ib. IV 1112 AG 1805);

1427 Mikołaj opat, dzieląc dobra klaszt. na stół opacki i mniszy, przekazuje na utrzymanie konw. 1 bałwan soli rocznie, który każdorazowy opat ma przekazywać czeladzi w folwarkach konw. na wyrób przetworów mlecznych, a także wszystkie ewentualne nowe nadania lub zapisy solne, przy czym te ostatnie do kl. dostarczą, zgodne ze zwyczajem, mkcy wsi opata, a konw. użyje wedle potrzeby (ZDM II 390); 1442 kl. święt. otrzymuje z żup bocheńskich sól bałwanową wart. 5 grz. rocznie (H. Zeissberg, Kleinere Geschichtsquelle Polens im Mittelalter. Eine Nachlase, Wien 1887 s. 19-20, nadbitka z „Archiv f. österreichische Geschichte” 55);

1470-80 czynsz 5 grz. srebra z żup w Bochni ustanowiony w 1270 r. w zamian za wieś Osiek i potwierdzony w 1286 r. pobierało opactwo do czasu koronacji Władysława Jag. W 1409 r. tenże zmienił sumę 5 grz. srebra na 5 grz. „communis pecuniae” i polecił wydawać opactwu sól tej wartości, którą i ob. dają mu w bałwanach wart. 3 grz. Kmiecie klaszt. z Koniemłotów, Tuklęcza i Święcicy [?] mają przewozić sól z Koniemłotów do Słupi [Nowej?] (DLb. III 242, 238-9); 1487 Kazimierz Jag., bawiąc w kl., ofiarowuje konw. święt. jednorazowo 8 bałwanów soli (Paw. 134);

1506 Aleksander Jag. transumuje dok. z 1286 r. i zamiast 5 grz. srebra przyznaje opactwu 5 bałwanów soli rocznie z żupy bocheńskiej (Pol. s. 137-9; AG 1884); 1508 Zygmunt St., zważywszy, iż kl. święt. napotkał na wiele trudności w egzekwowaniu należnej mu z żup bocheńskich soli wart. 5 grz. srebra, a ponadto żupnicy wydawali mu zazwyczaj mniej soli, niż by się należało, nakazuje Andrzejowi z Kościelca i jego następcom, żupnikom bocheńskim, wydawać opactwu corocznie 5 bałwanów krakowskich soli (TN XXVIII 48; Gacki 222); 1518 opactwo otrzymuje rocznie 5 bałwanów soli z żup wielickich (Opis żup krak. z roku 1518, wyd. A. Keckowa i A. Wolf, KHKM 9, 1961, nr 3, zesz. dod., s. 35/529);

1555 Jakub Uchański, bp chełmski, jako komisarz SA przypomina, że opat ma m.in. dawać co roku konw. dla czeladzi folw. 1 bałwan soli na wyroby mleczne, zarządza, aby opat przekazywał konw. 2 bałwany soli, a sobie zatrzymywał 3 bałwany, ma on także m.in. z 72 grz. uzyskiwanych z młynów odkładać corocznie po 10 grz. na wykup sprzedanych bezprawnie włości (AG 1896; Gacki 250); 1564 opactwo uzyskuje z żup wielickich 5 bałwanów soli rocznie (LK 1564 II 115); 1650 → 5Ag; [1649-53] przy kolejnej modyfikacji podziału dóbr klaszt. konw. otrzymuje ponownie 2 bałwany soli rocznie, które poddani konw. mają odbierać z Pietrzejowic (Gacki 250; AG 1913-5, 1917); 1655 Jan Weichard żupnik krak., odpowiadając na pismo opata święt., który z 5 bałwanów soli wydawanych corocznie opactwu z kopalni Królestwa Polskiego przeznaczył 2 bałwany na stół wspólny, tzn. konw., wydaje urzędowe świadectwo, że opat i kl. ś. Krzyża byli i są w posiadaniu 5 bałwanów soli i że odbierają je co roku z żup wielickich (Gacki 271-2); 1685 Jan III Sobieski potwierdza przywileje klaszt. z l. 1286, 1506 i 1508 obejmujące nadanie z żup bocheńskich 5 bałwanów soli rocznie wart. 5 grz. srebra, uzyskane za dobra Osiek, polecając żupnikom bocheńskim nadal wydawać opactwu po 5 bałwanów soli rocznie (AG 1921; Gacki 226); 1690 kl. otrzymuje 5 bałwanów soli rocznie z żup wielickich (Kwiatkiewicz 60); [1697-1733] za panowania Augusta II Mocnego opactwo zamiast 5 bałwanów soli zaczyna otrzymywać 25 solówek rocznie, tak też do 1772 r. (Gacki 213); 1699 August II Mocny transumuje dok. z 1685 r. (AG 1924); 1701-28 zakonnicy otrzymują po 22 beczki soli rocznie z żup Kunegundy, odbierane z Puław, jako należność za dzies. z dóbr janowieckich (Gacki 284-5; → Janowiec); 1740 August III transumuje dok. z 1699 r. (AG 1927; Gacki 235); 1766 Stanisław August Poniatowski transumuje dok. z 1740 r. (AG 1927-9); 1772 w wyniku I rozbioru opactwo traci sól z żup solnych (Gacki 273); 1783 nieskuteczna prośba opactwa o wynagrodzenie mu straconego dochodu solnego z dóbr Bened. tyn. pozostałych w granicach Królestwa Polskiego (ib.).

Lit. Derwich 1992 370-3.

g) Wykazy posiadłości, dochody.

1325-7, 1350-1 [1334-6]28Por. Ciepła, przyp. 2, 1354-5 dochody opactwa otaksowane na 100 grz. (MV I 119; MV II 318, 390, 406); 1351 → p. 5Ad; 1427 podczas wizytacji opactwa przez bpa krak. Zbigniewa Oleśnickiego Mikołaj opat święt. wydziela konwentowi jako tzw. stół wspólny prepozyturę w Mniszku, cz. Rajca, Braciejowice, Głodno i Zakrzów z jazem, źreb w Węgiercach, Opatkowice [lub.], opust. staw k. Lublina, razem z wszystkimi dochodami, w tym sepem, przy czym bracia sami finansują rozgraniczenia. Mnisi otrzymują także dziesięciny „retro Wisła in terra Lublinensi et aliis in districtu Radomiensi” oraz wszystkie ofiary wiernych składane w kościele klaszt., kaplicy ś. Krzyża i w drewn. kościele Wszystkich Świętych, oprócz tych w monecie, kruszczu i broni. Mnisi mają dawać na swój stół oraz dla chorych i familii mięso, masło, jaja i pieprz, pozostałe produkty daje opat. Mnisi sami finansują ubiór, ale opat daje 50 grz. na niektóre szaty, a także wino na potrzeby liturgii [→ Sandomierz, p. 3A], 2/3 miodu, cz. soli [→ p. 5Af)], czynsz z karczmy na szczycie i z innych, jeśli tu powstaną, oprócz czynszu z jarmarku rocznego na szczycie, z łaźni w Słupi [Nowej], której łaziebnik służy mnichom. Opat żywi braci po 3 dni w święta Bożego Narodzenia, Wielkanocy i Zielonych Świątek, a po 1 dniu w święta Obrzezania, Objawienia [Trzech Króli], Wniebowstąpienia, Bożego Ciała, Wszystkich Świętych oraz w święta NMP, troszczy się o budynki, zapewnia podejmowanie gości. Opat określa zasady wychodzenia braci do dworu klaszt. w Słupi [Nowej?] oraz liturgii mszalnej (ZDM II 390); 1442 → p. 5Ae; [1433] → p. 5Ah;

1447 kardynał Zbigniew Oleśnicki podczas wizytacji kl. uzupełnia i poprawia podział dóbr na stół opata i konw. M.in. do konw. należą ofiary wiernych w postaci koni, zapisy testamentowe są dzielone między opata i braci, opat ma obowiązek przekazać braciom beczkę wina z winnicy w Sandomierzu. Reguluje udział opata w pracach budowlanych w posiadłościach mnichów, zasady prezentowania na prebendy należące do stołu konw. oraz płacenia podatków i kontrybucji, które konw. płaci w 1/3, a opat w 2/3, a także zarządzania opactwem - opat musi radzić się 4 wybranych mnichów - oraz dyscypliny klaszt. (ZKK II 508); 1453 Teodoryk Buczacki kaszt. kamieniecki i star. podolski z czci do ś. Krzyża nadaje wieczyście opactwu święt. 1 źrebca dwuletniego rocznie, prosząc spadkobierców o poszanowanie jego woli (TN XVIII 133);

1470-80 oprócz Łysej Góry z okolicą [→ p. 3] do opactwa należy 1 m. i 33 wsie [w rzeczywistości 35-6 wsi], w tym 6 w cz., tzn.: Nowa i Stara Słupia, Boleszyn, Wierzbątowice, Janowice [sand.], Wólka Milanowska, Baszowice, Bielów, Mirocice, Lenartów Most, cz. Milejowic, cz. Kraszkowa, Modliborzyce, Pokrzywianka, Rzepin, Rzepinek, cz. Worowic, cz. Szczegła, Pawłów, cz. Jeżowa, Prawęcin, Dziurów, Koniemłoty, Święcica, Tuklęcz, Pietrzejowice, Przezwody, Bostowska Wola, Braciejowice, Zakrzów, Goszcza, Boiska, Głodno i cz. Niedźwiady [opuszczono Hucisko, Serwis, może Florencję], dzies. snop. z 18 własnych posiadłości, w tym 6 w cz., z posiadłości innych właścicieli: z 53 wsi i ich cz. aktualnie, z 11 z dopiskiem „ex antiquo”, z 3 niegdyś i z 4 może niegdyś, a także z wsi należących do prepozytury wąwol. [opuszczono Białobrzegi, Podgrodzie, Wolę Solecką] (DLb. III 230-58; I i II wg indeksów);

1499 → p. 5Ae; 1508 kl. święt. nie płaci podatku 1/4 czynszu (Paw. 464); 1510 Jan bp krak. jako komisarz Jana abpa gnieźn. i synodu piotrowskiego delegowany do kl. święt. na prośbę opata Piotra skarżącego się, że wskutek zniszczeń dóbr opackich i konw. przez zaciężnych oraz najazd tatarski opactwo nie jest w stanie podołać obciążeniom wynikającym ze starej taksy jego dochodów, stwierdza, że taksa ta, wynosząca z dawna 100 grz. srebra, rzeczywiście przewyższa aktualne dochody opactwa wynoszące z czynszów, dzies. i innych dochodów w sumie nie więcej niż 180 grz., licząc po 48 gr na grz., dlatego też obniża ją do 40 grz. srebra (AG 1887);

1529 opactwo posiada 1 m. i 32 wsie [w rzeczywistości 35 wsi], 7 młynów, 2 karczmy, hutę szkła, dochód z cła sand. oraz dzies. z 53 miejscowości [w rzeczywistości z 68, nie licząc prepozytury wąwol.] w tym 13 własnych [w rzeczywistości 17], łączny dochód wynosi 380/4 grz.29Po przeliczeniu 360/38 grz. Do stołu opata należą: Koniemłoty, Święcica, Tuklęcz, m. Nowa Słupia, Stara Słupia, Rzepin, Rzepinek, Wanacja, Pawłów, Dziurów, Boleszyn, Prawęcin, Doły [cz.], Szczegło [cz.], Pełka, Janowice [sand.], Worowice [cz.], Wólka Milanowska, Pokrzywianka, Jeżów [cz.], Pietrzejowice, Przezwody [opuszczono cz. Kraszkowa, cz. Milejowic, Wierzbątowice], młyny: Lip, Idziego pod m. Nową Słupią, w Rzepinie, nowy w Milejowicach, w Dołach, dochód z cła sand. [pomyłka9Położone u północnego zbocza Ś.K należał do konw.] oraz dzies. snop. z 6 własnych posiadłości [pominięto z folwarków w Prawęcinie, Przezwodach i Wlonicach], dochód wynosi 181/28 grz. Do konw. należą Modliborzyce w dzierż., Baszowice, Wola [ob. Serwis], Mirocice, Bielów, Braciejowice z karczmą, Zakrzów, Goszcza, Niedźwiada [cz.], Głodno, Boiska, karczma na szczycie Łyśca, 2 młyny pod Ś.K., huta szkła [opuszczono Hucisko] oraz dzies. snop. z 47 wsi [pominięto dzies. z Głodna, Lucimi, Parchatki, Podgórza, Podgrodzia, Przyłęku, Rogowa, Świesielic, Wilkowa, Witoszyna, Zawady i cz. folw. w Modliborzycach oraz całą prepozyturę wąwol.], dochód wynosi 169/18 grz., w tym z dzies. 136/20 grz. (LR 349-52);

1538 opactwo płaci pobór: od 48/36 grz. czynszu z m. Nowa Słupia, od 50 fl. czynszu z cła sandomierskiego, od 2 grz. czynszu z łaźni, od 4 grz. czynszu z warsztatu przyklasztornego (villaria officina), od czynszu z młynów, po 2 grz. od młyna zw. Kiernozek lub Wielki pod Starą Słupią, młynów Idzik i Bujak w Nowej Słupi, młyna Kuczorek, młyna Doły we wsi Tworków [ob. → Doły], młyna we wsi Dąbrowa i po 1 grz. z młyna we wsi Skały i młyna zw. Księżek w Mirocicach (ASK I/7 210); 1553 → p. 5Ae; 1555 → 5Af;

1649 Stanisław Sierakowski opat święt., pragnąc wypełnić zobowiązania wynikające z rozdziału dóbr klaszt., zobowiązuje się dawać konw. co roku po 100 kor. żyta przeznaczonego na chleb na stół wspólny oraz 2 bałwany soli, które poddani konw. mają odbierać z Pietrzejowic (AG 1923; Gacki 250); 1650 tenże modyfikuje zasady rozdziału dóbr klaszt. na stoły opacki i wspólny, anulując swój akt z 1649 r. i zmieniając wcześniejsze postanowienia. Konw. w zamian za rezygnację z cz. Milejowic oraz zwolnienie opatów od ciążącego na nich dotąd obowiązku dostarczania mu zboża na chleb na stół wspólny otrzymuje Pokrzywiankę z dzies. folwarczną z Wlonic i miejscem zw. Huta Śliwki, z ich wszystkimi pożytkami, w tym z folw. i młynem oraz z pr. wolnego wyrębu w lesie → Chełm, poza tym do konw. należą: wolny wyrąb w lesie klaszt. na i pod Ś.K., wspólnie z poddanymi opata, wsie: Modliborzyce, Boiska, Goszcza, Braciejowice, Zakrzów, Głodno, cz. Niedźwiady, Baszowice, Mirocice, Bielów, Serwis, Wólka Milanowska, podwójne Hucisko, jedno na N od kl. [ob. Hucisko], drugie na S od kl. [ob. Trzcianka], razem z ich pożytkami, sepem i poradlnym, czynsz z cła sand. oraz z wsi Włochy, Wielogóra, Zielonka, z kamienicy w Lublinie fundacji „Noscouianaem”, z placu (area) łaźni słupskiej [w Nowej Słupi] oraz z gospody na Ś.K., dzies. snop. z wsi w woj. sand. i lub. wymienionych w DLb., ofiary składane przy ołtarzu ś. Krzyża w kościele konwentualnym oraz w kościele Wszystkich Świętych, a także 2 spośród 5 bałwanów soli uzyskiwanych corocznie przez opactwo, przy czym poddani opata przewiozą je z żup solnych do należącej do opata wsi Przezwody, a stąd do kl. musi je zabrać konw. (AG 1913-5, 1917);

1650-1 do konw. należą: Baszowice z dworem, folw., młynem średnim, kowalem, Bielów z tkaczem, Hucisko, Wólka Milanowska z młynem i byłym sołectwem, Mirocice z młynem, kołodziejem i krawcem, Pokrzywianka z młynem i stępami, Trzcianka, Żerwikaptur [ob. Serwis] z młynem, stępami i foluszem, młyn w Wymysłowie, Modliborzyce z 2 karczmami i wiatrakiem, Boiska, Braciejowice, Głodno, Goszcza i Zakrzów - wszystkie z karczmami, Niedźwiada [cz.], karczma w Głogowie i karczma w Zaborowie, w sumie 15 wsi, 9 karczem, 1 wiatrak, 6 młynów, 2 stępy, 1 folusz, kołodziej, kowal, krawiec i tkacz. Zakonnicy posiadali dzies. z 53 wsi, w tym 11 własnych, z tych 53 wsi 17 oddawało dzies. snop., w tym wszystkie własne i król., a pozostałe płaciły ryczałt, w sumie 1667 fl. [po obliczeniu 1643 fl.]. Do konw. należały liczne wyderkafy, w 1652 r. [?] obliczane na 559 fl. dochodu, następnie [ok. 1686 r.] na 2466 fl. (AG nab. 936); 1686 → Pokrzywianka, → Prawęcin;

1690 w aktach kamery apostolskiej opactwo otaksowane na 166 fl. (Jonston III/7 132v); 1789 wg lustracji dóbr ogólny dochód kl. wynosił 49 489 zł: z wsi stołu konw. – 22 573 zł, z wsi stołu opata – 19 040 zł, razem z dóbr - 41 613 zł; za dzies. - 9000 zł, z wyderkafów [liczono zaniżone 1% = 3,5 zł] - 976 zł. Nałożono na kl. podatek ofiary 20% (Gacki 327); 1789 dochód z dóbr w pow. rad. wynosi 12 377 zł (Osad.rad. I 36); 1815 ofiara wynosiła 25 055 zł [czyli dochód szacowano na 123 275 zł?], subsidium charitativum wynosiło 10 254 zł, podymne z gromadami 6954 zł. Kl. posiadał lasy: a) las podgórny, b) las pod Rzepinem, c) lasek mały nad Wisłą i na Kępie Gosteckiej, d) lasek milejowski. e) lasek pod Pietrzejowicami (Gacki 327, 265);

1819 wg akt okupacji kl. posiada 20 folw. i 37 wsi, 1 m. Do stołu opata należy 1 m., 8 folw. i 15 wsi: m. Nowa Słupia, folw. Stara Słupia z wsiami Stara Słupia i Paprocice, folwarki Wierzbątowice i Milejowice z wsiami Milejowice, Kraszków, Jeżów, Janowice [sand.] [opuszczono cz. Szczegła i cz. Worowic], folw. Boleszyn z wsiami Boleszyn, Prawęcin, Doły [Opacie] i pertynencją Zagaje, folw. Pawłów z wsią Pawłów, folw. Rzepin z wsiami Rzepin, Rzepinek, Zawada, cz. Dąbrowy, folwarki Stara i Nowa Huta. Z tych wszystkie, prócz folw. Stara Słupia, w dzierż. Do stołu konw. należy 12 folw. i 22 wsie: folw. Baszowice z wsiami Baszowice, Mirocice, Bielów, Hucisko, Serwis, Szklana Huta, Bartoszowiny, folw. Wólka Milanowska z wsiami Wólka Milanowska i Trzcianka, folw. Pokrzywianka z wsią Pokrzywianka, folw. i wieś Skały, folw. i wieś Czażów, folw. i wieś Modliborzyce, folw. Boiska z wsiami Boiska i Kłudzie, folw. i wieś Kępa Gostecka, folw. Braciejowice z wsiami Braciejowice i Zakrzów, folw. Głodno z wsią Głodno i cz. Niedźwiady, folw. i wieś Pietrzejowice, folw. i wieś Przezwody. Z nich we własn. administracji tylko folwarki w Baszowicach, Wólce Milanowskiej, Boiskach, Braciejowicach i Głodnie. Grunt pod Sandomierzem, dawna winnica. Łącznie aktywa kl. wynoszą 132 424/29 zł, pasywa 192 606 zł (AOkup. 3v-6v). Inne dane przytaczają J. Bieliński, Królewski Uniwersytet Warszawski 1816-311 W. 1907, 389 i P.P. Gach, Mienie polskich zakonów i jego losy w XIX w., Rzym 1979, 20, a także Gacki 327-8, 253-4, 265, 270 [wg niego łącznie kl. posiadał 1 m., 20 folw. i 42 wsie, w tym 7 w cz., 2 osady, 1 pertynencję, 1 kopaniny, grunt pod Sandomierzem. Do kl. należały dzies. z ok. 56 wsi, w tym 19 własn. i 37 obcych, z tego 4 zamienione na % od kapitału].

Lit. Derwich 1992 321-70, 510-2.

h) Dokumenty pap. i soboru bazylejskiego. Odpusty.

1363 kleryk krak. Jakub z Sułowa otrzymuje rezerwatę na beneficjum należące do kollacji opactwa święt. (BP II 1186); 1363 kleryk krak. Jakub Deszlow prosi pap. o prowizję na beneficjum jw. (ib. 1178); [1380] za czasów opata Jana opactwo święt. zarezerwowane przez pap. Grzegorza XI papiestwu; Mikołaj wybrany przez konwent, zatwierdzony przez papieża Urbana VI (ib. III 10-1); [1382-4, 1412-22, 1445-61, 1473-80] „Bodzęta abp gnieźn. Mikołaj Trąba także prymas Polski, Jan krakowski, Zbigniew kuiawski, Dobrogost Poznański, Jerzy Laodyjski bpi, wszystkim wiernym któregokolwek dnia lub nocy na Cmentarz, albo do kościoła przychodzącym, iałmużny czyniącym, albo jakikolwiek pobożny uczynek pełniącym, 40 dni Odpustu” udzielili (Jabłoński 187);

1396 pap. Bonifacy IX nadaje beneficjum należące do rozdawnictwa opata święt. Franciszkowi s. Pawła, klerykowi krak. (BP III 454); 1398 pap. Bonifacy IX ustanawia konserwatorów dla kl. święt. (AKH 9 s. 198); 1398 tenże ustanawia bpów płockiego i poznańskiego oraz opata święt. konserwatorami praw i dóbr bpstwa wileńskiego (BP III 530); 1398 tenże mianuje swym kapelanem Pawła, opata święt. (ib. 557); 1407 pap. Grzegorz XII nadaje beneficja należące do rozdawnictwa opata święt.: Wojciechowi s. Marcina z Buska i Adamowi s. Wojsława z Wirzchowiska, klerykom krak., oraz Andrzejowi s. Jakuba klerykowi gnieźn. (ib. 1114, 1119, 1124); 1412 pap. Jan XXIII nadaje beneficjum należące do rozdawnictwa opata święt. Mikołajowi s. Michała z Opatowa (ib. 1358); [1412-22] → [1382-4]; [1417-31] nieznana bulla pap. Marcina V dla kl. (Kwiatkiewicz 71; Jabłoński 183); 1419 pap. Marcin V na prośbę Władysława Jag. oraz Witolda wyłącza mnichów i nowicjuszy święt. spod ekskomuniki i interdyktu, gdyby taka kiedykolwiek została na nich nałożona, oraz, z powodu wielkiego napływu pielgrzymów, udziela pełnego odpustu dla odwiedzających opactwo w święto Nawiedzenia NMP [25 III] oraz w okresie jego oktawy (ib. IV 420-1);

[1422-4] Władysław Jag. prosi pap. [Marcina V], aby zezwolił M[ikołajowi], niegdyś opatowi kl. święt., swojemu spowiednikowi i kaznodziei, oraz niektórym z jego współbraci z tegoż kl. prowadzić życie eremitów i głosić wiarę wśród chrześcijan, schizmatyków i pogan (Caro 33); 1426 → Święta Katarzyna;

[1433] Hieronim [Jan Silvanus] z Pragi, legat soboru bazylejskiego, biorąc pod uwagę skargi mnichów oraz stwierdziwszy małą liczebność konw. i rozluźnienie dyscypliny zakonnej, zaleca Mikołajowi opatowi nie przeciążać nielicznych zakonników zbyt rozbudowaną liturgią, nie wykonywać niezgodnych z regułą zarządzeń wizytatorów, strzec zgodnego z regułą porządku dnia i zachowania podczas godzin kanonicznych, nie pozwalać zakonnikom spowiadać kobiet i rozmawiać z nimi bez świadków, wykorzenić własność prywatną, nie karać post factum, nie umniejszać wydzielonego mnichom majątku (BN rps 3014 209-10)30Por. Derwich 1992 445-6;

1442 sobór w Bazylei na prośbę Macieja opata i konw. kl. święt. mianuje na okres 10 lat archidiakonów krak. i lub. oraz kantora kościoła NMP w Sandomierzu konserwatorami, sędziami i assesorami kl. w celu obrony jego praw, dóbr i dochodów (AG 1846; BP V 1588; Gacki 227-8); [1445-61] → [ 1382-4]; 1451 [?] Zbigniew kardynał i bp krak. nadaje 100 dni odpustu każdemu, kto odwiedzi opactwo święt. w święta Chrystusa Pana, NMP, Apostołów i innych świętych, a także tym, którzy przyczynią się do budowy kościoła, złożą jałmużnę i zmówią jeden raz Zdrowaś Mario (Jabłoński 186 z datą 1471); 1456 pap. Kalikst V zleca opatowi święt. przyłączenie par. w Tuchowie do kl. tyn. (Tyn. 218); 1458 pap. Pius II poleca opatowi święt. wykonać ww. rozporządzenie (ib. 223); 1459 pap. Pius II powiadamia bpa krak., że Szymon, s. Jana, mnich bened. z kl. ś. Krzyża na Łysej Górze otrzymał dyspensę od pap. Kaliksta III i prosi bpa o wzięcie go pod opiekę i obronę przed oskarżeniami (VMP II 169; BP VI 1463); 1462 pap. Pius II zezwala na inkorporację kościoła par. ś. Mikołaja pod Krakowem, znajdującego się pod patronatem kl. tyn., do U. Kr. i zleca wykonanie tego postanowienia opatowi święt. (CU II 201); 1463 Michał opat święt. wykonuje ww. zlecenie (ib. 202-3, 206-7); 1465 → Janowice [sand.]; 1467 → Jeżów; 1467 pap. Paweł II poleca opatowi kl. w Wąchocku czuwać, aby dzies. z nowo skolonizowanych przez opactwo święt. terenów leśnych należały do tegoż kl., ponieważ położony jest on wśród pustkowi i puszcz, napływa doń wielu ludzi, wśród których mnisi prowadzą akcję charytatywną (AG 1868; Wiś.Ił. 371-2);

1471 Michał opat święt. wraz z Jakubem z Dębna posłuje w imieniu króla m.in. do Rzymu, oracja łacińska Michała wygłoszona przed pap. (Derwich 1992 479-82); 1471 pap. Paweł II poleca Jakubowi kustoszowi przemyskiemu rozpatrzyć skargę opata święt. o zatrzymanie dzies. klaszt. przez Jana z Oleśnicy, Łukasza ze Słupczy, Grota z Ostrowa, Piotra Potoczkę i in. (CE III s. 585-6); 1471 → Wąwolnica; 1471 pap. Paweł II udziela odpustu wiernym odwiedzającym kl. święt. w dniu ś. Emeryka [2 IX] wyznawcy, patrona miejscowego, i ś. Heleny cesarzowej [18 VIII] (Jonston II/27 44); 1471 → Koniemłoty, → Modliborzyce;

1472 Kazimierz Jag. zakazuje Jakubowi kustoszowi przemyskiemu sądzić poleconej mu przez pap. sprawy opata święt. przeciw Janowi z Oleśnicy, ponieważ nie może dopuścić udawania się do sądów zagranicznych z pominięciem krajowych (CE III dod. 77); 1472 → Koniemłoty, → Wąwolnica; [1473-80] → [1382-4]; 1481 pap. Sykstus IV udziela Andrzejowi ze Słupi [Nowej?], przeorowi święt., pozwolenia udzielania odpustów [?] w zamian za to, że kl. ten udzielił posiłków pieniężnych zakonowi maltańskiemu na wojnę przeciw Turkom (W.A. Maciejowski, Piśmiennictwo polskie od czasów... W. 1851, 349); 1487 pap. Innocenty VIII wyznacza komisję do odzyskania dóbr odpadłych od kl. (Jonston II/28 48); 1500 pap. Aleksander VI bierze pod opiekę SA kl. ś. Krzyża na Ś.K. wraz z jego dobrami i potwierdza wszystkie wolności nadane mu przez jego poprzedników (Kwiatkiewicz 71; Wiś.Op. 479); 1502 Fryderyk kardynał, arcbp gnieźn. i bp krak., nadaje opactwu 100 dni odpustu pod warunkami jak w → 1451 r. (Jabłoński 187; Gacki 46); 1506 → Koniemłoty;

1565 pap. Pius IV, ponieważ do kl. napływają tłumy wiernych ze względu na przechowywane tu cząstki Krzyża Ś. ofiarowane temu miejscu przez ś. Emeryka, nadaje zupełne odpusty wszystkim prawdziwie pokutującym i wyspowiadanym albo mającym zamiar się wyspowiadać, którzy odwiedzają kościół tutejszy w dniu każdego święta: Znalezienia [3 V] i Podwyższenia Krzyża Ś. [14 IX], Zielonych Świątek, ś. Trójcy, poświęcenia tego kościoła i jego oktawy, Poczęcia NMP [8 XII], ś. Benedykta [21 III], Wszystkich Świętych [1 XI] i ś. Emeryka [2 IX], od pierwszych aż do drugich nieszporów i do zachodu słońca, a następnie zmówią trzykrotnie pacierz i pozdrowienie anielskie oraz inne modlitwy za zjednoczenie Kościoła i pokój między chrześcijanami. Poza tym zezwala opatowi i przeorowi, a za pozwoleniem opata także zakonnikom i duchownym świeckim, spowiadać ludzi przybywających do kościoła lub do kl. dla zdobycia odpustów oraz udzielać im rozgrzeszenia od wszelkich grzechów, wyjąwszy wymienione w bulli „Coenae Domini”, i naznaczać jako pokutę pielgrzymkę do kościołów śś. Piotra i Pawła w Rzymie i ś. Jakuba w Compostelli (Ruffin C3v-4; Gacki 46-7);

1595 pap. Klemens VIII poleca opatowi święt. przejrzeć wszystkie nadania swoich poprzedników, szczególnie tego bezpośredniego, i odzyskać dobra klaszt. nieprawnie rozdane (AG 1906): [1592-1605] tenże nadaje ołtarzowi ś. Krzyża w kl. święt. przywilej na wybawienie dusz z czyśćca, pod warunkiem, że jeden z zakonników święt. w szatach żałobnych odprawi tu mszę ś. (Jabłoński 185); 1604, 1631 święto ś. Emeryka jest obchodzone w kl. w dniu 2 IX (Ruffin C4; Krótkie B3); 1645 → p. 5Bb; 1651 opat Stanisław Sierakowski, powołując się na trwający w kl. kult ś. Emeryka wyznawcy i patrona tego miejsca, uzyskuje od SA dekret wprowadzający w opactwie jego święto z oktawą (Jonston III/4 101v);

1652 na kapitule generalnej Kongregacji Montekasseńskiej w kl. ś. Jerzego w Wenecji opactwo święt. przyłączone zostaje do tejże kongregacji, korzystając z wszelkich jej przywilejów, odpustów i zasług. W opactwie wprowadzony zostaje habit Kassyński, a profes święt. Maciej Sykulski przywiózł z Rzymu kaptur (Kwiatkiewcz 70: Jonston III/4 101v-2; Jabłoński 183; Szepiński 258); 1653 → Pokrzywianka, p. 5; 1654 pap. Innocenty X uwalnia opactwo święt. od wszelkiej jurysdykcji zwierzchników zakonu cyst. (Jonston III/4 100; Szepiński 257)31Efekt rządów opackich Macieja Lesieckiego → p. 6A; [1682-9] opat Michał Komornicki mianowany przez SA komisarzem do spraw przestrzegania reguły w polskich kl. bened. (Jabłoński 215; wg Jonstona III/5 115v - tylko w opactwie w Tyńcu);

[1700-21] pap. Klemens XI potwierdza przywileje poprzedników, 12 razy w roku oraz przez cały adwent, wielki post i w piątki marcowe udziela odwiedzającym kl. odpustów zw. Stacjami miasta Rzymu. Udziela też odpustu zupełnego tym, którzy raz w roku przybędą do kościoła ś. Krzyża na Ś.K. któregokolwiek dnia i godziny. Rozszerza również przywilej na wybawienie dusz z czyśćca nadany ołtarzowi ś. Krzyża przez pap. Klemensa VIII, rozciągając go na wszystkich kapłanów odprawiających mszę ś. przed tym ołtarzem w jakimkolwiek kolorze szat (Jabłoński 185; Gacki 47); 1704 tenże nadaje 10 lat odpustu w pewne święta kościołom na Ś.K., w Wąwolnicy, Koniemłotach, Słupi [Nowej?] i Wierzbniku (Jonston III/7 150v); 1709 tenże w brewe „ex iniuncto” potwierdza powstanie kongregacji benedyktyńskiej ś. Krzyża w Polsce, udzielając jej przywilejów kongregacji bawarskiej (M. Kanior, Powstanie kongregacji benedyktyńskiej ś. Krzyża w Polsce, „Analecta Cracoviensia 8, 1976 295-319, szczególnie 313-4); [1723-30] nieznana bulla pap. Benedykta XIII dla kl. święt. (Jabłoński 183).

i) Sprawy wewnętrzne [wybór].

- Podziały majątku na stół opacki i mniszy oraz wizytacje bpa.

1427 → p. 5Ag; 1433 → p. 5Ah; 1447 → p. 5Ag; 1464 (Gacki 249); 1486 wizytacja (AKH 6 s. 68 nr 259); 1555 (AG 1896); 1574 wizytacja (Gacki 60-1); 1577 wizytacja (Articuli 12-4); 1593 wizytacja (BJrps 3544 154-8; Sczaniecki 1985 118n., fragmenty w przypisach); 1594 → Wólka Milanowska, p. 3; 1611 wizytacja (dorsa: AG 1786, 1796, 1822-3, 1828, 1830, 1842, 1845, 1848, 1851, 2246, 1880, 5705, 1884, 1897, 1907); 1649, 1650-1, 1653 (Gacki 250-1: AG 1913-5, 1917; Kwiatkiewicz 72; → p. 5Ag; → Pokrzywianka, p. 3); 1658, 1682, 1686 (Gacki 251; → Jeżów, p. 3; → Pokrzywianka, p. 3: → Prawęcin, p. 3); 1686 → Czażów, p. 3; [1697-1700], 1703, ok. 1706 → Pietrzejowice, p. 3; 1780-2 → Nowa Słupia, p. 3.4; → Pietrzejowice, p. 3; → Wierzbątowice, p. 3B.

Lit. A. Halban, Podział majątku klasztornego pomiędzy opata i mnichów w kl. ś. Krzyża na Łysej Górze w 1427, KH 9, 1895, 657-63; Derwich 1992 462-3, 510-2.

- Zwyczaje, dyscyplina, liturgia.

[1418-21] „Constitutiones antique monasterii s. Crucis”, kopia sporządzona w 1472 r. przez Bened. święt. Pawła z Krakowa z tekstu zwyczajów klaszt. opracowanego na polecenie opata Mikołaja Drozdka przez Bened. święt. Wojciecha Łysego na podstawie obserwowanych przez niego i spisanych zwyczajów zreformowanych opactw benedyktyńskich w Cluny, Melk i na Monte Cassino (Lefebvre VI/11 191-200v)32Por. Derwich 1992 443-54; Idem, Réforme et la vie quotidienne dans les abbayes bénédictines en Pologne au XVe siecle, [w:] La vie quotidienne des moines et chanoines réguliers au Moyen Âge et Temps modernes. Actes du Premier Colloque International du L.A.R.H.C.O.R., Wrocław-Książ, 30 novembre-4 decembre 1994, dir. M. Derwich (Travaux du L.A.R.H.C.O.R., Colloquia 1), Wr. 1995, 275-86; 1438 prezbiter Mikołaj Forstek z Tczycy, mnich święt., za zgodą przełożonego, prosi pap. o pozwolenie na studia na wydziałach teologii i prawa w celu uzyskania magisterium (BP V 845): 1439 prezbiter Mikołaj s. Stefana Forstka, mnich święt., za zgodą przełożonego prosi pap. o zezwolenie na studia na wydziale prawa (ib. VI 974); 1450 prezbiter Piotr Pekten, mnich święt., który oddając się kontemplacji w celi klasztornej, poczuł tak wielkie chucie cielesne, że odciął sobie nożem genitalia (ib. VI 346); [poza tym por. wyżej podziały majątku, wizytacje, a także napisany w 1491 r. przez opata Macieja z Pyzdr list polecający dla zakonnika Grzegorza udającego się do opactw kongregacji ś. Justyny (BKór. rps 816 96; SP I s. XXV; Zathey 489)];

Lit. Sczaniecki 1985 128-42; Derwich 1992 rozdz. V; dla XVIII w. zagadnienie to opracował M. Kanior (liczne artykuły).

- Opaci, mnisi → p. 6A-C.

j) Działalność.

Por. Derwich 1992 rozdz. V; Idem, Działalność benedyktynów łysogórskich w XV wieku, KH 97, 1990, zesz. 3-4, 37-57; Idem, L’Abbaye de Sainte-Croix sur le mont Łysiec au XVe siécle. Le probléme des activités des bénédictins en Pologne du bas Moyen Âge, „Studi Medievali” 3e série 32, 1991, fasc. II, 789-805.

Budowlana - por. M. Sulimierska-Laube, Łysa Góra, woj. Kielce, kościół i klasztor pw. ś. Krzyża, W. 1958-9, mps w archiwum O. Oblatów na Ś.K.; Eadem, Benedyktyński klasztor ś. Krzyża na Łyścu w okresie gotyckim, „Biuletyn Historii Sztuki” 25, 1963, 183-201; Trajdos 23-9; Derwich 1992 173, 521-3; A. Frejlich, Zabytkowy zespół sakralny na Świętym Krzyżu, [w:] Z przesz. 67-74; → p. 8B.

5B. Relikwia ś. Krzyża.

a) Ofiarodawca, data ofiarowania.

[Wg legendy ś. Emeryk, faktycznie zapewne Władysław Łok. ok. 1306 r.] → 5Aa-b oraz Derwich 1992 238-59; Idem Polska legenda o świętym Emeryku, PH 81, 1990 zesz. 3-4, 423-46; Idem, Zu Translation der HI. Kreuz-Reliquie auf den Berg Łysiec. Genese, Fortentwicklung und Pragmatik einer spätmitellalterlichen Klosterlegende, [w:] „De ordine vitae”. Zu Normvorstellungen, Organisationsformen und Schriftgebrauch im mittelalterlichen Ordenswesen, hrsg. von G. Melville (Vita regularis. Ordnungen und Deutungen religiosen Lebens im Mittelalter, 1), Münster-Hamburg-London 1996, 380-402.

b) Kult do końca XV w., następnie wybór.

1287 wg legendy interwencja Rusinów ocaliła przed Tatarami przechowywaną na Ś.K. relikwię ś. Krzyża (MPHn. XII 53; M. Derwich, Legenda herbu Dębno. Wersja tatarska, „Herald” 1990, zesz. 1, 28-33); 1306 bp krak. Jan Muskat przysięga wierność Władysławowi Łok. na Drzewo Krzyża Ś. [na Ś.K.?] (MV III s. 84); 1308 Władysław Łok. m.in. przez wzgląd na cześć ś. Krzyża potwierdza nadanie opactwu cz. → Czernikowa (Mp. I 138); 1311 Tomka, dziewczyna z Piotrowic, chorująca na febrę trzeciaczkę, słysząc o zasługach relikwii ś. Krzyża w kl. na Łyścu, udała się doń i została uleczona, jednakże po niedługim czasie choroba powróciła i ustąpiła dopiero dzięki ś. Kindze (MPH IV s. 738);

1319, 1351 władcy potwierdzają przywileje kl. przez wzgląd na cześć ś. Krzyża (Mp. II 576; Pol. 105; Derwich 7992 278); 1370 [też z datami 1372, 1384-5] wg legendy Litwini po splądrowaniu opactwa nie mogą wywieźć relikwii ś. Krzyża z Polski dzięki sprawionemu przez nią cudowi (DHn. I 102; X 15; PSRL XVII 507-8; M. Stryjkowski, O początkach, wywodach, działalnościach..., W. 1978, 287, 300-1; Idem, Kronika Polska, Litewska..., II, W. 1856, 45-6, 69; Ruffin C2n.; M. Derwich, Legenda herbu Dębno. Wersja litewska, „Herald” 1991, zesz. 1, 24-29);

1386 wg legendy z końca XV w. jeszcze nieochrzczony Władysław Jag. zetknął się w opactwie na Ś.K. z relikwią ś. Krzyża, która okazała mu swoją moc, on zaś podarował kl. wotum w postaci złotej ręki (Trajdos 20-1; Derwich 1984 176; → 1690) [1385-1434] Władysław Jag. okazuje specjalną cześć i kult relikwii święt.: podarował srebrne naczynie, z którego pielgrzymi pili wodę obmytą o Drzewo ś. Krzyża, fundował polichromię wnętrza kościoła, jego ołowiany dach, organy, często odwiedzał opactwo, szczególnie „ad nullam expeditionem transiverit, nisi loco per priu pedestri itinore visitando”, otaczał opactwo opieką, utrzymywał bliskie kontakty z opatem Mikołajem Mniszkiem vel Drozdkiem (MPHn. X/2 69; DLb. III 229; Trajdos 22n.; Derwich 1984; 1992 wg indeksu; Borkowska 184n; → Nowa Słupia p. 6Da oraz wyżej p. 5Af);

1394 książę Jerzy Olgierdowicz zw. Garbatym, br. Władysława Jag., zwolniony z więzienia, odwiedza opactwo święt. (Rachunki 238); 1412 do opactwa zawitała królowa Anna Cylejska (ib. 403); 1427 do uposażenia konw. należeć mają m.in. wszystkie ofiary składane „circa adoracionem ligni vivifici S. Crucis” (ZDM II 390); 1432 dzięki cudowi ś. Krzyża pewien pan ze Sławnik, walczący w wojskach Świdrygiełły, uciekł z niewoli Zygmunta Kiejstutowicza (Jabłoński 81-2); 1446 bp poznański skazuje Jana pleb. Smolic za zabicie brata m.in. na pieszą pielgrzymkę do Bożego Ciała w Poznaniu i do ś. Krzyża na Ś.K. (AC II 1209);

1447-72 specjalna cześć Kazimierza Jag. i jego rodziny dla relikwii ś. Krzyża na Ś.K., → Nowa Słupia p. 6Db oraz np. M. Bogucka, Kazimierz Jag. i jego czasy, W. 1981, 227; Lalik 406; Borkowska 187; 1450-8 powstały w kl. spis 73 cudów relikwii ś. Krzyża (Jabłoński 79-81, 85-9, 97-8, 101-4, 107-8, 110-1, 117-23, 125-8, 133-9, 149, 154-6, 161); 1453 → P. 5Ag; 1454-5 trzy pielgrzymki do grobu Prandoty bpa krak. poprzedzone pielgrzymkami do ś. Krzyża na Ś.K. (MPH IV 449, 471, 478); 1458 → Wąwolnica; 1459 → Goszcza, p. 3;

ok. 1460 „Z powodu niej [tzn. cząstki Krzyża Ś.] miejsce to [Ś.K.] cieszy się rozległą czcią i stale jest uczęszczane przez ludzi upraszających pomocy w swych potrzebach przez zasługę Świętego Krzyża (DHn. I 101; II 256; opis relikwii → p. 5Aa); 1467 do kl. „pauperum et aliorum miserabilium personarum concursus habetur” (AG 1868); 1470-80 opat Michał z Kr. „lignum Dominicum de argenteo in fulvi auri vasculum transposuit...”, kl. „pretiosissimo ut praemisimus vivificae Crucis ligno celebre, et multitudine ad illud adorandum et quotannis et quot diebus utrisque sexus populi confluencia famosum”. Kleryk Jan s. Pełki z Gór h. Janina, zabiwszy nocą konwersa będącego zakrystianem, ukradł kosztowności klaszt., lecz wpadłszy w obłęd, nie zdołał uciec i, złapany, osadzony został przez Zbigniewa kardynała i bpa krak. w karcerze bodzentyńskim (DLb. III 229); ok. 1479 → Święta Katarzyna;

1492-1572 specjalna cześć kolejnych przedstawicieli dynastii Jagiellonów okazywana ś. Krzyżowi (→ Nowa Słupia p. 6Dc-f; F. Papée, Jan Olbracht, Kr. 1936, 7-8; Borkowska 186-8); 1500, 1506-18 powstały w kl. spis 46 cudów relikwii ś. Krzyża (Jabłoński 82-3, 89, 104-5, 122-3, 128-130, 139-142, 149, 151-2, 154, 158-90); 1505 bp przemyski Maciej Drzewicki odwiedza opactwo, „by pomodlić się o zdrowie dla niewiele lepiej czującego się monarchy” (H. Rybus, Prymas Maciej Drzewicki. Działalność kościelna w diecezji przemyskiej, W. 1968, 36); 1506 wota Aleksandra Jag. rozesłane do ś. Stanisława w Kr., do ś. Krzyża na Ś.K., do NMP w Częstochowie (Akta Aleksandra króla polskiego..., wyd. F. Papee, Kr. 1927 s. 543) 1518-56 na Ś.K. wraz z dziećmi i mężem pielgrzymuje królowa Bona Sforza, która, wedle miejscowej tradycji, ofiarowała zdjęte z własnej głowy klejnoty zdobiące ob. relikwię (Jabłoński 191); 1527 → 1570; 1535 bp krak. Piotr Tomicki ofiarowuje 4 wota woskowe z polichromią i napisami, w tym 1 na S.K. (BOrps 170 25v; TN LIII s. 561; Ruffin C4v; J. Kieszkowski, Przyczynek do kulturalnej działalności Piotra Tomickiego, „Sprawozdania Komisji Historii Sztuki” 7, 1906, szp. CCLXXXV);

1566 Benedykt Herbest odwiedził „też świętą onę, u Opatowa Łysą Górę, gdzie iest cząstka krzyża Pańskiego” (B. Herbest, Odpowiedź na Confessią 1567, opis podróży w strony rodzinne, [w:] M. Wiszniewski, Historya literatury polskiej 1, Kr. 1845, 579); przed 1580 Zofia c. Stanisława Odrowąża i Anny mazowieckiej co roku boso pielgrzymuje na Ś.K. (Gacki 42); 1570 [1527!], 1579, 1583, 1597-9 siedem cudów relikwii święt. spisanych z tabliczek wotywnych (przez Ruffina C4v-D2); 1574 wg inwentarza skarbca klaszt. znajdował się tu „krzyż wielki złoty, w którym chowa się drzewo żywota, 29 kamieniami drogimi ozdobiony, z podstawą srebrną” (Gacki 60; -1690); 1575 kl. „sławny z nazwy Świętego Krzyża i jego drzewa - relikwii” (Kromer 29); 1585 „Locus celebris ab peregrinationes, quae voti causa suscipiuntur religionis ergo” (Sarnicki D4);

1593 kardynał Jerzy Radziwiłł administrator bpstwa krak. i wizytator opactwa „kazał był dobyć ze złota tych stuczek piąci drzewa Krzyża naświętszego, na których znać iescze było krople krwie odkupienia Odkupiciela naszego” (Ruffin D4v). Wg akt tej wizytacji „Quod nimirum [abbatia] sicut celebritate propter particulam ligni S. Crucis ibidem asseruatam, ita et fidelium ex partibus variis illuc confluentium concursu alias monasteriis antecellerat [...] Mandavit quoque, ut coram venerabilis Sacramento et ligno S. Cruci pas foneatur...” W kl. i kościele wolno grzebać m.in. „peregrinorum, quod circa sua vota reddenda ilic mori contigerit” (BJ rps 3544 154-6);

1597 „całując Krzyż w poyśrzodku gdzie go ze złota widać, językiem się z wiarą mocną drzewa Krzyża świętego dotknął” (Ruffin D1); 1599 Krzysztof Warszewicki, który spędził w opactwie święta Bożego Narodzenia, wspomina niedawne [w 1596 r.] odwiedziny kardynała Konstantyna Gaetani oraz „Visitant illud et [...] visitauerunt semper clari et perillustres viri: sicut ex eorum picturis, tabulis et clenodiis templo donatis, tam aureis quam argenteis, quae passim conspiciuntur, apparet. [...] Magna quidem in illo Sanctae Crucis Monasterio, ab antiquissimis temporibus miracula constat esse fuisseque semperdicta...”, relacjonuje cud, dzięki któremu złapany został laik Walentyn, który ukradł „magnam partem Clenodiorum, quae Christi fideles in honorem Divinitatis templo illi offerebant” (Warszewicki 106-7; Gacki 42; Sczaniecki 1985 127, 136, 146);

1601, 1608, 1611, 1630, 1631, 1633, 1634, 1635, 1640, 1645, 1647, 1653 cuda relikwii ś. Krzyża spisane z wotów (przez Jabłońskiego 94, 105, 111-2, 135, 145, 150, 161-2); ok. 1604 liczne wzmianki o pielgrzymach i cudach relikwii (Ruffin np. A2-2v, C4v; → p. 2A); 1606, 1607 [po bitwie pod Guzowem] Zygmunt III dwukrotnie pielgrzymuje na Ś.K. (S. Łubieński, De motu civili, [w:] Idem, Opera posthuma, Antverpiae 1643 s. 102, 135); 1610 po zdobyciu Smoleńska Zygmunt III przesłał do opactwa święt. za pośrednictwem swego s. Władysława wota, tzn. „trzy posągi srebrne znakomite, to iest: na krzyżu srebrnym osoba Chrystusa Jezusa ukrzyżowanego, a po bokach tego Crucifixa Panna Marya Matka bolesna y Święty Jan Ewangelista, odlewane, które po dziś dzień w Ołtarzu Kaplicy Świętego Krzyża zostaią” (Kwiatkiewicz 83; Jabłoński 78-9, 196-7; → 1690); 1626 inskrypcja na relikwiarzu: „Hoc auro inclusum lignum vitae tempore Buguslai Episcopi Abbatis33Tzn. Bogusława Radoszewskiego Anno MDCXXVI” (Corpus 113); 1632 „klasztor benedyktynów, sławny imieniem i drzazgą Krzyża Świętego”, „opactwo benedyktynów słynne z kultu drzewa Świętego Krzyża: lud bowiem z całej Polski gromadzić się tu ma zwyczaj dla składania ofiar pobudzony sławą łask, których tam nieprzerwanie można doznawać” (Starowolski 1976 60, 70, 81), 1642-50 kanclerz Jerzy Ossoliński odwiedza opactwo, od niego „Theka szczyrozłota na zwysz trzy ćwierci, nakształt monstrancyey z promieniami ex voto Krzyżowi Świętemu ofiarowana...” (Kwiatkiewicz 84);

1645 bp krak. Piotr Gembicki przybył w dzień Znalezienia Krzyża Ś. [3 V] na Ś.K., gdy był „wielki concurs ludzi, iako przy takowey Vroczystości pod czas dawnego pokoiu, dla odpustu zgromadzonych”, chcąc porównać swoją relikwię z relikwią w kl. święt. Jednak, po przeniesieniu ś. Krzyża do zakrystii, w obecności całego konw. i dostojników sprowadzony przez niego złotnik, mimo pomocy, cudownie „żadney szruby, ani sztyftu dobyć y odszrubować nie mógł, iuż y piełką piełował, od którey się złoto bardziey polerowało”. Co widząc, bp zamiaru poniechał, ofiarowując kl. swoje autentyczne Drzewo z Krzyża Ś. przywiezione z Rzymu, które, oprawne w złoto i kryształ, „po dziś dzień iest w schowaniu przy naszym Krzyżu Świętym” (Kwiatkiewicz 85-7); 1650 do opata należeć mają m.in. wszelkie ofiary składane przez wiernych „circa adorationem Signi s. Crucis”, a do konw. ofiary składane przy ołtarzu ś. Krzyża (AG 1913-5, 1917); 1650 w instrukcji przekazanej jadącym do Rzymu zakonnikom przykazano im argumentować, że „dla nawiedzenia i uczczenia Krzyża świętego, ze wszystkich stron świata licznie gromadzą się pielgrzymi; co dzień też tłumnie bywają zebrania ludu przystępującego do sakramentów pokuty i stołu Pańskiego, słuchając Mszy ś. i kazań” (Gacki 47); [2 poł. XVII w.] por. twórczość Wespazjana Kochowskiego (J. Nowak-Dłużewski, Wespazjan Kochowski jako pierwszy regionalny poeta kielecki, [w:] Pamiętnik kielecki. Przeszłość kulturalna regionu, Kielce 1947, 230-3, 248-53; M. Derwich, Najważniejsza góra Lechitów, „Ikar” 3, 1995, nr 12, 33-5);

1655 trzech kapłanów wyznaczonych przez kapitułę ukrywa przed wojskami szwedzkimi skarbiec klaszt. „y Krzyż święty”, a następnie uchodzi z kraju (Kwiatkiewicz 87n.); 1661 Jan Kazimierz wraz z żoną odwiedzają opactwo (Jonston III/5 105; Szepiński 257; Gacki 41);

1662 chcąc podziękować za ocalenie przed zarazą, książę Kazimierz Florian Czartoryski, bp włocł., wraz z całym dworem wyrusza w wigilię Wszystkich Świętych [31 X] pieszo, przez lasy, z Piórkowa na Ś.K. Przebywa w opactwie 3 dni, a na jego prośbę i za zgodą kapituły zakonnej „otworzony był Krzyż Święty, y wyięty wszystek ze złota swego na Ołtarzu [...] w kaplicy swoiey, i na Corporale złożony [...] Za tą okazyą [...] widzieliśmy to Błogosławione Drzewo Krzyża Chrystusowego, którego iest pięć stuczek wszystkiego, a te się w tym krzyżu złotym zamykaią: który iest nakształt karawaki rozdwojony. W Krzyżu zwierzchownym w samey głowie są trzy cząstki we trzech rogach abo końcach na przeciwko sobie położone, na których iakoby świeża krew iest oczywista Chrystusa Pana naszego, tak iakoby kiedy kto świeżo krwią stal abo żelazo poleie, iakosz to Drzewo święte iest koloru modrożelezistego, w drugim krzyżu tymże poniższym, iest cały krzyż, z krzyża Chrystusa Pana wyrżnięty, takiey grubości y długości, iako samo złoto pokazuie, pod tym zaś krzyżem iest część piąta w samey rękojeści, iakoby słupek kwadratowy; wszystkie pięć sztuczek, są krwią Chrystusową skropione” (Kwiatkiewicz 90-3);

1690 dzieje i opis relikwiarza: „Z tey potem breły złota, abo ręki złotey [podarowanej przez Władysława Jag.] zrobiono krzyż złoty abo Thekę, w którą kładziono to Drzewo Krzyża Świętego przez wiele bardzo lat, y w niey ie wystawiano na Ołtarzu, przy Mszach świętych i Nieszporach”. Następnie opat Stanisław Sierakowski „dał zrobić z swego srebra ołtarzyk mały szczerosrebrny, y do onego Thekę proporcyonalną oualis figurae z promieniami srebrną wszystke pozłocistą nakształt małey Monstrancyiki, w którey się po dziśdzień Drzewo Krzyża Świętego (mało co przedtym samo we złoto oprawione od J. M. Xiędza Bogusława Radoszowskiego Opata Świętokrzyskiego) [→ 1626] wkłada y wystawia, przy Mszach świętych y Nieszporach, tak w Vroczyste święta; iako też we dni powszednie, przy konkursach ludzkich. Ten Krzyż złoty od Jagiela Króla, z ręki iego zrobiony, od tych czas iest w skarbcu y schowaniu: V którego iest spodek abo stolec do połowy srebrny pozłocisty staroświecką robotą. Na tym stolcu krzyż złoty (z pomienionej ręki Jagiellowey) nakształt karawaki zrobiony sposobnie dla Krzyża Świętego wkładania, na bokach tego krzyża z obu stron, są dwa posągi małe, także złote: to jest, Panna Marya Matka Bolesna, y święty Jan Ewangelista, oboie złote” [→ 1574, 1610], „To też pamięci godna [...], iż wody proste, wódki y wina, przez dotykanie puryfikaterzem tego Krzyża krwią Jezusową skropionego, przy pewnych modlitwach poświęcone, chorym i słabym ludziom na zdrowiu wielkie pociechy y pomoc daią” (ib. 63-4, 93);

1704 dwu kapłanów na polecenie kapituły ukrywa skarbiec i relikwię, zburzenie kaplicy s. Krzyża (Jabłoński 91; Szepiński 262); 1709, 1718, 1722, 1725, 1727-8, 1730-2 powstały w kl. spis 38 cudów relikwii ś. Krzyża (Jabłoński 96-100, 109, 114-7, 124, 130-2, 135-6, 145-8, 150-3, 162-7); ok. 1723 relikwia przeniesiona ze zlikwidowanej kaplicy ś. Krzyża do kaplicy Oleśnickich (Jabłoński 188);

W latach następnych, także w XIX i XX w., trwa kult, pojedyncze i zbiorowe pielgrzymki, odpusty.

c) Wizerunki relikwii.

1604, 1690, [1737] na k. tytułowych wyżej cyt. prac Ruffina, Kwiatkiewicza, Jabłońskiego; poza tym jej wizerunek występuje jako h. opactwa na zwornikach i wspornikach krużganków kl. święt., powstałych w l. 50-tych XV w., oraz na pieczęciach klaszt.: z 1447 r. (mało czytelnie, ZDM III 756 - jest to pierwsza znana pieczęć kl., ponieważ 2 pieczęcie z 1369 r., opisane przez Gackiego 154, dziś nie istnieją, a już w jego czasach były czytelne tylko w niewielkim fragmencie), z l. 1463n. (CU II 202-3, 206-7; Gacki 154). Z wizerunków tych wynika, że relikwiarz miał już w 1 poł. XV w. kształt tzw. krzyża lotaryńskiego: dwie równoległe belki, górna krótsza, prostopadłe do trzonu.

Lit. M. Derwich, Łysogórski ośrodek pielgrzymkowy w Polsce średniowiecznej i nowożytnej. Zarys problematyki, [w:] Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy, red. H. Manikowska, H. Zaremska (Colloquia Mediaevalia Varsoviensia, 2), Warszawa 1995, 277-87: P.P. Gach, Opactwo i sanktuarium benedyktynów na Świętym Krzyżu w XVIII i XIX wieku, [w:] Z przesz. 41-67.

5C. Kościółek pw. Wszystkich Świętych na szczycie Ś.K.

1427 do stołu konw. należą m.in. ofiary składane „in eclesia lignea Omnium Sanctorum sub monte” (ZDM II 390); 1508 Stanisław z Sarnowa podczas pielgrzymki na Ś.K. w intencji odzyskania wzroku „gdy na Górę tę wstępuje, z podróżnego niewczasu zmorzon snem pod Bożą Męką spoczął [...] daley w gorę postępuie, pod kościółkiem Wszystkich Świętych, widzi Kościół [...] odrzuciwszy muniduktora, sam czworonogi gramoli się do Kościoła...” (Jabłoński 123); 1536, ok. 1538 → p. 5Aa; 1593 wizytator zleca przeniesienie pierwotnego sakramentarium jako nieodpowiedniego formą i miejscem dla kościoła klaszt. „ad aliam ecclesiam infra montem” (BJ rps 3544 15534Chodzi o kościółek lub kościół w → Nowej Słupi);

1599 wg legendy bp krak. Lambert odebrał od Emeryka relikwię ś. Krzyża „in loco, in quo hodie omnium sanctorum templum aedificatum est [...] et usque ad summitatem, vbi aliud templum sanctissimae Trinitatis est dedicatum [...] deportauit” (Warszewicki 104v); 1604 jw., bp odbiera relikwią „gdzie do tych czasów tamże na górze na pamiątkę tego iest kościółek drzewiany” (Ruffin B4); 1650 do stołu konw. należą ofiary składane w kościele Wszystkich Świętych (AG 1913-5); 1690, [1737] „gdzie teraz iest kościół drzewiany Wszystkich SS. od onych czas, na te pamiątkę wybudowany” (Kwiatkiewicz 30; Jabłoński 33); 1780 rozebrany, z drewna zbudowano organy (Sob. 107); 1811 trwa podanie, „że kościółek modrzewiowy, który dopiero przed kilku laty rozebrano, był zbudowany przez Bolesława Chrobrego (Niemcewicz 11);

1827 w Nowej Słupi rozdawane są przez pleb. krzyże poświęcone z drewna modrzewiowego z pierwszego kościoła zbudowanego przez Mieszka I („Kurier Warszawski” 1827, nr 160, s. 662); 1859 „Pierwotny kościółek modrzewiowy Mieczysława stać miał poniżej dzisiejszej świątyni, tam gdzie widne jeszcze sztachety, w początku bieżącego wieku znaleziono nawet szczątki tego kościoła i drzewo z niego użyto na organy i stalle nowej świątyni” (O. Flatt, Góra Świętokrzyska, [w:] Księga świata, cz. I, V, W. 1859, 201); 1881 → p. 6F; por. też Gacki 22.

5D. Eremy.

1361 opat zezwala sołtysowi nowo lokowanej wsi Rataje założyć staw rybny i młyn „circa habitaculum heremitae” (Mp. III 742); 1399-przed 1437 [?] → Święta Katarzyna; [1422-4?], 1445, [1447?] → Leżajsk; 2 poł. XV w. [?] fałszywy prorok z apostołami i Marią Magdaleną, który wybudował sobie kościół na Ś.K., pół mili od kl. Bernard, ś. Katarzyny (MPH V 220)35Por. S. Bylina, Mesjasz z Gór Świętokrzyskich, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 33, 1988, 5-25; 1599 już prawie od 3 lat życie eremickie „circa Monasterium” wiedzie pewien Kaszub (Warszewicki 107); 1595-1601 opat Michał Maliszewski zbudował „oratoria anachoritis” k. kl., tzn. może domki podobne do kamedulskich (S. Grochowski, Lavacrum animae, Kr. 1601, 5v; Sczaniecki 1985 136).

6A. Opaci i koadiutorzy [w nawiasach daty wg Jonstona; znak [?] przy imieniu oznacza, że historyczność postaci jest wątpliwa].

1116-7, 1189 Miłowan (Mp. II 374; Semkowicz 69; KK I 4; Sczaniecki 1978 27-8);

1206, 1208-10 Szymon (Balzer 6 przyp. 1; R. Grodecki, Mistrz Wincenty, bp krak., „Rocznik Krakowski” 19, 1923, 35-6);

1222/3 Lutfryd (KK I 15; R. Grodecki, Dzieje klasztoru premonstrateńskiego w Busku w wiekach średnich, „Rozprawy AU”, „Wydz. hist.-filoz.” 57, Kr. 1913, 67; od 1224 r. opat tyn. Sczaniecki 1978 30-5);

1233 Bogusław (Tyn. 15);

[zm. 1259/60] Stanisław [?], krewny Bolesława Wstydl.?, męczennik, święto 17 VII (postać zapewne legendarna, Jonston I/12 117v-26; Jabłoński 199; Szepiński 138; S. Sczygielski, Calendarium Benedictinum, Kr. 1663, 143; Hagiografia Polska, 2, Poznań 1972, 713);

1269, 1270 (1264-zm. 17 XII 1285) Jakub (Mp. I 78; II 476; Pol. 62; Elenchus 186v; Jonston II/2 12-4; Jabłoński 200; Szepiński 140; PSB XXIX 587-8);

1286 (1286-zm. 1309) Racibor (Pol. III 62; Elenchus 186v; Jonston II/2 12-4; Jabłoński 200; Szepiński 140; Gacki 80; PSB XXIX 587-8);

1319 (1310-zm. 1325) Stefan (Mp. II 576; Jonston II/3 14-5; Szepiński 140; Elenchus 186v i Jabłoński 200: ok.1314);

1326, 1334-636Por. Ciepła przyp. 2 (1326-zm. ok. 1334) Strzeżko (Mp. II 592; MV II 318; Jonston II/4 15v; Szepiński 140; Elenchus 186v i Jabłoński 200: ok. 1326; Sczaniecki 1978 54);

1325-7, 1328 (1335-zm. ok. 1339) Wilhelm (MV I 119, 189; ZDM IV 908; Jonston II/5 16; Szepiński 140; Elenchus 186v i Jabłoński 200: ok. 1335);

1335 (1347-zm. 19 XII 1350) Dezydery (Tyn. 54; Jonston II/7 17-8; Elenchus 187; Jabłoński 200; Szepiński 140: ok. 1347, po Janie);

1339, rezygnacja przed 1345 (1340-zm. 1346) Jan (Lites 113, 135; Mp. III 660; Tyn. 64; Jonston II/6 16v-7; Jabłoński 200; Elenchus 187 i Szepiński 140: w 1339);

po 1339, rezygnacja przed 1343 Henryk (BP II 72, 155; Sczaniecki 1978 60-4);

1344 Bartłomiej (KK I 576);

1351 (1351-zm. 1365) Świętosław (Pol. 105; Elenchus 187; Jabłoński 200; Szepiński 140; Jonston II/8 18-9);

1361 (1372-zm. 1373) Ninogniew (Mp. III 742; Jonston II/12 24-5; Szepiński 140 i Jabłoński 200: po Stefanie);

1366, 1368, 1369 (1365-zm. 1372 w wieku 62 lat) Stefan (ZDK I 64; Mp. II 795, 830; MV IX 54; Szepiński 140; Jonston II/9 19-24; Elenchus 187: ok. 1366; Jabłoński 200: 1371-7);

1374, przeniesiony na opactwo tyn. w 1374 (1373-zm. 1379) Wojciech (Mp. III 864; 1318-9; Szepiński 140; Sczaniecki 1978 71-4; Jonston II/ 13 25-5v);

od 1374 (1378) Jan (Mp. I 319; Sczaniecki 1978 64-71, 75-6; Jonston II/14 25v-6; Jabłoński 200 i Szepiński 140: po Ninogniewie); [1374-8] za czasów opata Jana opactwo zarezerwowane przez pap. Grzegorza XI nadawstwu papiestwa (BP III 10);

(1378-zm. 1381) Wojciech [?] (Jonston II/15 26; Jabłoński 200; Elenchus 187: zm. 1382);

1380, 1386 Mikołaj (BP III 10-1; ZDM VI 1519; Jonston II/16 26-6v; Szepiński 141)37Prawdop. identyczny z Mikołajem Drozdkiem vel Mniszkiem, opatem od 1413 r;

1393, 1396, 1398-1400 (19 XI 1386-zm. 1393) Paweł (Mp. IV 1023; ZDM IV 1125; BP III 557, 640; SP VIII 7808, uw. 265/69, 277/48, 325/13, 342/20; Jonston II/17 27-7v; Szepiński 141: z datą 1393; Elenchus 187 i Jabłoński 200: bez daty, po Wojciechu, przed Santkiem);

(1393-zm. 31 XII 1393) Santko [?] (Jonston II/18 27; Elenchus 187; Jabłoński 200; Szepiński 141: bez daty);

(1394-1400) Stefan [?] (Jonston II/19 28; Jabłoński 200: po Mikołaju Bostowskim);

(1400-zm. VI 1401) Mikołaj Bostowski h. Bielina38Wszyscy kronikarze przydają mu mylnie herb Szeliga (Jonston II/20 28v-9; Szepiński 141; Elenchus 187 i Jabłoński 200: bez daty; Derwich 1997 156-7);

1402-4 (VII 1401-zm. 1405) Maciej (Mp. IV 1069, 1085; AGZ VII 24; Jonston II/21 29: zw. Bol; Jabłoński 200; Elenchus 187: zw. Grot, 1402-4);

1406-12 (1405-zm. 1413) Jan39Po zrzeczeniu się tytułu opata był (1422, 1428-zm. 1434) przeorem kl. Augustianów w Kr. W. Kolak, Klasztor augustianów przy kościele ś. Katarzyny w Krakowie, Kr. 1982, 37, 93; Derwich 1992 442 (ZL 1409 15, 31; SP II 1296; Elenchus 187, Jonston II/22 29v-30); Jabłoński 200 i Szepiński 141: zw. Katarzynka);

1416, 1417 [po raz pierwszy], ok. 1423 były opat, 1427-33 [po raz drugi] (wybór 15 IX 1413-rezygnacja 1421, ponownie wybór 1424-rezygnacja 1426, ponownie wybór 1427-zm. 16 IX 1433) Mikołaj40Zakładając, że Wojciech, opat lubiński w l. 1421/ 2-1426, był, jak chce święt. tradycja, wcześniej profesem święt. oraz przez pewien czas opatem łysog., chronologia zmian opatów naszego kl. w l. 20-tych XV w., wywołanych dwukrotną rezygnacją Mikołaja Drozdka (Mniszka), przytaczana przez tradycję łysog. już w końcu XV w. (Elenchus), a uszczegółowiona na początku XVIII w. (Jonston), nie da się utrzymać. Przyjmując, iż tradycja ta zachowała jednak pamięć przynajmniej trzonu wydarzeń, w zgodzie z innymi przekazami, ówczesne zmiany zrekonstruować można następująco: 1421/2 rezygnacja Mikołaja, 1422-4 Marcin, 1424-pocz. października 1426 ponownie Mikołaj, 1426-rezygnacja przed 9 IV 1427 Wojciech, od 1427 ponownie Mikołaj. Por. Derwich 1992 449-54 i wg indeksu (Mp. IV 1158; ZDM I 323; II 390, 452; Elenchus 187-7v: zw. Drozdek; Jonston II/23-5 30-30v, 31v, 32v-6v; Jabłoński 201-3; Szepiński 141-2; PSB V 392);

2 XII 1421 opat elekt (1421-rezygnacja 1424) Marcin (BP IV 946; Elenchus 187v; Jonston II/24 30v-1v; Jabłoński 201);

przed 1427 (X 1425-przeniesiony na opactwo lubińskie 1426)41Był opatem lubińskim w l. 1421/2-1426, zm. 3 XII 1427, zob. Derwich 1992 450-2 Wojciech (ZDM II 390; MPHn. IX/2 s. XLIII; Elenchus 187v: zw. Łysy; Jonston II/25 31v-2v; Jabłoński 201; Szepiński 83);

1434-50 (1433-rezygnacja 1451) Maciej (Mp. IV 1306; ZDM III 863-4; Elenchus 187v; Jonston II/26 37-8v; Jabłoński 203; Szepiński 142);

1452-zm. 27 XII 1476 (wybór 1451-zm. 27 XII 1476) mgr Michał z Kr. [także z Kleparza, Lipia] (BKór. rps 816 164, 167; BO rps 93 220v; MPH V 1008; Lefebvre VI/9 190; Elenchus 187v, Jonston II/27 38-46v; Jabłoński 204; Szepiński 142-4; SPTK III 103-4, A. Łosowska, Michał z Kleparza archidiakon przemyski w świetle nowych źródeł, ABMK 70, 1998, 332-42);

wybór 4 I, konsekracja i benedykcja 21 III 1477-usunięty 11 VII lub 23 IX 1489, zm. 1490 mgr Jan z Kr. (Lefebvre VI/9 190; MPH V 1008; Elenchus 187v; Jonston II/28 46-8v; Jabłoński 204-5; Szepiński 144);

1490 Wojciech [?] (SP 7/4368 [pomyłka pisarza?]);

wybór 27 IX 1489-rezygnacja 1496, bakałarz Maciej z Pyzdr [także z Pełczyna, Płociska] (Elenchus 188; AG 1880, 2661, Jonston II/29 48v-52v; Jabłoński 205; Szepiński 144-5; SPTK III 22-3);

1496-9 (18 IX 1497-zm. 15 VI 1499) Jan z Łomży [także z Płociska] (LPod. s. 121n.; MS II 1360; Jonston II/30 53-4; Jabłoński 205-6; Szepiński 145; Gacki 85);

1500-2 [po raz pierwszy], zatwierdzenie króla 5 VIII 1509-1512 [po raz drugi] (11-13 VII 1499-rezygnacja 20 XII 1504, powtórny wybór 1509-zm. 1516) bakałarz Piotr ze Strzegomia [k. Osieka] (Wiś.Op. 479; MS III 506; IV/2 9044; AG 6277; TN XXIX 264; Jonston II/31-2 54-5v, 58-9; Jabłoński 206; Szepiński 145-6);

1506-8 (wybór 1 II, benedykcja V 1505-rezygnacja 1509) [po raz pierwszy] (Pol. s. 138; TN XXVIII 48; Jonston II/32 55v-58; Jabłoński 206; Szepiński 145-6); zatwierdzenie króla 23 II 1517-1521, 1529-1537, zm. 1539 [po raz drugi] (wybór 29 X 1516, benedykcja po zatwierdzeniu króla 25 III 1523, powtórny wybór 4 VI 1528, zatwierdzenie bpa przez nałożenie ręki 5 VI 1528-zm. 1539) Klemens z Oliszowy (MS IV/2 1126; AG 6279, 1888; LR 349; AG 6282, 6329; Gacki 87; Jonston II/33-4 59-60, 61-4; Jabłoński 206-7; Szepiński 146);

1527-8 (wybór 1 VIII 1523, benedykcja 13 VIII 1524-zm. 17 V 1528) bakałarz Jakub z Kr. (BN akc. 9797 4; Jonston II/34 60-1);

1 VI 1539 król zawiadamia bpa krak., że ze względu na kontrowersje powstałe wokół sprawy wolnej elekcji opatów powstrzymuje się od prezentowania opata-elekta święt. aż do rozpatrzenia tej kwestii na przyszłym sejmie (BKór. rps 218 325v-6);

prezenta króla 15 III 1540-zm. 16 X 1576 (wybór 1539-zm. 15 X 1576) Andrzej Kuczowski h. Poraj (MS IV/1 6764; Paprocki 112, 468; Jonston II/35 64-6v; Jabłoński 207; Szepiński 146);

1580-zm. 1582 (wybór 1576-zm. 18 VII 1582) Tomasz Polanowski h. Starykoń [wcześniej przez 30 lat Bened. tyn.] (AKP 1 s.510; AG 1892-1902; Gacki 257; Paprocki 112, 468; Jonston II/36 66v-8; Jabłoński 207-8; Szepiński 147; Sczaniecki 1978 136);

(1582-zm. 25 XII 1584) Wojciech Kilanowski vel Kielanowski h. Pobóg [wcześniej, 17 II 1582, mając 40 lat, ubiegał się w oparciu o listy króla i nuncjusza o koadiutorię opactwa tyn.] (Jonston II/37 68-8v; Jabłoński 208 i Szepiński 147: zm. 1582; Paprocki 112, 233; MV V 218; MV VI 733-4; Sczaniecki 1978 141-2);

1586-usunięty 7 IX 1593 (1582-93) Maciej Lesiecki [były Cysters, usunięty za symonię i inne przewinienia przez kardynała Jerzego Radziwiłła, wizytatora opactwa, został prep. w Siennie] (AG 1904, 1910; BJ rps 3544 156; Jonston II/38 68-9v [wg wersji uzupełnionej w 1811 r. h. Drys [?], w 1589 r. na synodzie prowincjonalnym przeniesiony na probostwo do Sienna - Sob. 100]; Jabłoński 208; Szepiński 147; Sczaniecki 1985 118, 122);

1592 Mikołaj Koczowski [?] (Jonston II/39 69v-71; Jabłoński 208-9; Szepiński 147-8 i Gacki 88-9 z datą 1593 [postać fikcyjna, por. Sczaniecki 1985 118]);

[7 IX 1593] 6 IX 1594-24 I 1595 Łukasz Janowski administrator opactwa święt. (AG 1905, 1907, 1908);

nominacja i elekcja 1595-zm. 13 lub 14 IV 1608 w wieku 47 lat (wybór 3 IV 1595, benedykcja po roku w Opatowcu, zm. 14 IV 1608) Michał Maliszewski h. Godzięba, sekretarz króla, pierwszy opat komendatoryjny (AG 1906; Jonston III/1 84-9; Jabłoński 209; Szepiński 148-9; Ruffin D4 z datą 1594; Sczaniecki 1985 119-48);

nominacja i elekcja ok. 19 V 1608- rezygnacja 1633 po uzyskaniu bpstwa łuckiego, zm. 1638, pochowany w kl. (1608, benedykcja po roku w Kielcach) Bogusław Radoszewski (Boksa-Radoszewski) h. Oksza [wcześniej sekretarz króla] (Jonston III/2 89-95v; Jabłoński 211-2: zm. 14 XI 1637; Szepiński 149n.; PSB XXIX 747-8);

nominacja 1633-rezygnacja 1636 (1634-6) Piotr Gembicki h. Nałęcz [wcześniej dziekan krak. i sekretarz króla, administrator wieczny opactwa, nie przyjął profesji] (Albrycht S. Radziwiłł, Pamiętnik o dziejach w Polsce, W. 1980, 285; Jonston III/3 95v-8; Szepiński 151; PSB VII 379-81; Sczaniecki 1978 172-6);

nominacja i elekcja 1636-zm. 30 V 1662 (profesja i benedykcja w W. w 1639) Stanisław Sierakowski h. Ogończyk [wcześniej sekretarz króla] (Lefebvre VII 12v-9v; Jonston III/4 98-105; Jabłoński 212-4, 224-39; Szepiński 257-60; P. Jaroszewicz, Matka świętych Polska... I, Poznań 1972, 700; PSB XXXVII 302-3);

jego koadiutor od 14 V 1652 Wojciech Sierakowski, dziekan chełmski (AG 1923);

nominacja i elekcja 1 VIII 1662, profesja i benedykcja w tymże roku w Kr.-zm. 4 X 1682 Mikołaj Goski h. Prawdzic [wcześniej sekretarz króla] (AG 1923; Jonston III/5 105-11; Jabłoński 214: zm. 2 X 1689; Szepiński 259-60);

koadiutor od 17 VIII 1682, nominacja i elekcja opacka 6 XI 1682, benedykcja w kl.-zm. 4 IX 1689 Michał Hieronim Jaksa Komornicki h. Gryf [wcześniej profes święt.] (AG 1923; Jonston III/6 111-15v, 132v; Jabłoński 214-5; Szepiński 260-1; PSB XIII 400-1);

1689 [?]-zm. 4 IX 1689 koadiutor Andrzej Szeligowski h. Nowina, prep. wąwol. (Jonston III/6 113v-4);

nominacja 1689, sporna elekcja 10 I 1690-ostateczna rezygnacja ok. 1705 Aleksander Wychowski [wcześniej sekretarz króla] (Jonston III/7 116-50v; Jabłoński 215-6; Szepiński 261-2; Gacki Siec. 207-8; PSB XIII 338-9);

elekcja 27 XI 1689, mimo sprzeciwu króla zatwierdzenie pap. 8-9 VI 1690, benedykcja w Rzymie 28 X 1694, 16 XI 1696-16 XII 1697 czasowa jurysdykcja nad kl., od 8 V 1700 ponowna jurysdykcja nad kl., 27 V 1704 potwierdzona przez pap., 1705 [?] ostateczne objęcie dóbr opackich-zm. 8 XII 1733 Stanisław Krystyn Mirecki h. Szeliga [wcześniej profes święt.] (Jonston III/7 116-50v; Jabłoński 216-23; Lefebvre V/1 158-8v; Szepiński 261-3; PSB XXI 338-9);

przed 1734-zm. 19 VIII 1747 Józef Franciszek Michał Prószyński [wcześniej pleb. Sobótki, odbył roczny nowicjat, złożył profesję] (Lefebvre V/3 159-9v; Szepiński 264);

1748-zm. 2 III 1774 Antoni Teodor Karski h. Jastrzębiec [wcześniej profes święt.] (Szepiński 264-7; Lefebvre V/4 159v-62v; PSB XII 128);

koadiutor od 26 V 1773, opat 1774-1819, zm. 16 XI 1828 Józef Jan Nepomucen Niegolewski h. Grzymała [ostatni opat święt.] (Szepiński 267-74; Lefebvre V/4 162-2v; V/5 162v-72).

Lit. Gacki 78-108; Derwich 1992 656-9 i wg indeksu.

6B. Zakonnicy [do 1450 r.].

1343 Piotr (KK II 252); 1352 Ninogniew s. Zawiszy OFM uzyskuje zezwolenie na przejście do zakonu OSB (BP II 593; → p. 6A); 1361 przeor Wawrzyniec, kustosz Wojsław, Jan zw. Polska, Jan Sapia, Jan z „Inframarii” (Mp. III 742); 1364 Jan Sykuta [Żegota?] (Gacki 28; → Sandomierz, p. 3A); 1367 Mikołaj Żyra, lektor (BKór. rps 12 50v; Zathey s. 39-40); 1369 przeor Filip, Wawrzyniec, Wojsław, Jan, Grzegorz, Wojciech, Janusz, Paweł, Michał (Mp. III 830); 1393 Krzesław z → Broniewic (ib. IV 1023);

[1397-1425] Mikołaj prep. → Mniszka (Niwiński 1931 342); [koniec XIV w.] Jan (Zbiory 316-7); [początek XV w.] Mikołaj Klemens z Sandomierza (Lefebvre VII 23); 1408 Jan prep. Mniszka (ZDM V 1212); 1409 Stefan (ZL 1409 17, 34); 1414 Łukasz (Lefebvre VII 23d; Zbiory 326, 376); ok. 1414 [?] przeor Wojciech (ib. 378); 1417 Przybysław z Linowca [mnich?] (ib. 379); 1418 Maciej (ib.); [1418-21] Wojciech Łysy (→ p. 5Ai; 6A); 1420 Mikołaj „Quaschenia, niegdyś pleb. Czarnocina, ob. profes święt. (BP IV 710); 1423 Mikołaj Mniszek spowiednik i kaznodzieja króla (Mp. IV 1209; → p. 6A, Mikołaj Drozdek); 1423, 1427, 1446-7 bakałarz Piotr z Borzykowa (Zbiory 327, 332; ZDM II 390; Derwich 1992 wg indeksu); 1426 konwers i eremita Sławko (→ Święta Katarzyna); 1427 przeor Przybysław, Wojciech [Łysy?] niegdyś opat lubiński, Tomasz, Maciej Stary, kustosz Jan, Wojciech, Żegota, Maciej, Piotr [z Borzykowa?], Jakub, Szymon, Marcin, Wojciech z Brzesch, Jan z Karmanowa, Mikołaj z Włoch, Jakub subdiakon (ZDM II 390); 1427, 1434, 1437[?], 1446-8, zm. 2 VI bakałarz Mikołaj z Włoch zw. Włoskim, autor, skryptor i kaznodzieja, mistrz nowicjatu (ib.; Lefebvre VII 23c; Brückner cz. 2 349-55; Zbiory 356, 364, 403; BN rps 3020; AKP 1 s. 225-6; Fijałek I 235-6); 1434 Maciej sprzedawca dzies. (Wojciechowski 1963 17); 1436 Mikołaj z Połańca, Mikołaj z Rzeszowa [mnisi?] (Zbiory 328-9), 1436-51 Mikołaj Forstek z Tczycy s. Stefana (Al. I 89; MI 144; ZDM II 462; SP II 2371, 3313-4, 3326; BP V 845, 974; SHGK I 16, 268-9; PSB XXIV 401; Cracovia Artificum. Suplementa 1433-40, wyd. B. Przybyszewski, Wr. 1988. 226); 1438 bakałarz Wojciech (Zbiory 393-4); 1439 Mikołaj (ib. 331); 1442 bakałarz Piotr, Wojciech Łysy (ZDK II 434); 1442, 1447 Stanisław s. Bębenka (ZDM VIII 2414; ZDK II 508; → Sandomierz, p. 3A); 1443 Jakub (AG 1846); 1446-9 Paweł, podprzeor, przeor (Lefebvre VII 22c; Zbiory 367-8); 1447 konwers Piotr (ZDM III 756); 1450 prezbiter Piotr Pekten → p. 5Ai; od 1450 Michał (Zbiory 322, 364, 380-1; Gacki 240; → p. 6A Michał z Kr.).

6C. Zakonnicy-studenci U. Kr.

1436 Mikołaj Forstek (Al. I 89; → p. 5Ai); 1438 Wojciech, bakałarz sztuk (LProm. 31); 1459 Jan Sartoris z Kr., mgr artium, potem mnich (ib. 54); 1475 Jan z Szydłowa, mgr artium, potem mnich (ib. 77); 1626 Stanisław s. Jakuba Glitowskiego i Adrian s. Wojciecha Dobińskiego, profesi (Al. IV 99); 1635 Benedykt (ib. 156).

6D. Pochówki rycerstwa i możnowładztwa w kościele klaszt.

a) Oleśniccy h. Dębno.

1413 Jan z Oleśnicy sędzia krak. „sepultus in sepulturo patrum suorum in monasterio Calwimontis Sancte Crucis” (MPHn. V 116; PSB XXIII 764); wspólną z ż. Dobrochną inskrypcję przytacza Paprocki 385, za nim Wiś.Op. 466; 1418 Dobrochna z Rożnowa, matka Zbigniewa bpa krak., „sepulta in monasterio Calwimontis...” (MPHn. V 152; PSB XXIII 764); 1440 Dobiesław Oleśnicki wwda sand. (pierwotną inskrypcję przytacza Paprocki 384-5, za nim Wiś. Op. 466, inskrypcja sporządzona w 1617 r. na polecenie opata Radoszewskiego - Starowolski 1655 628); 1460 Jan Głowacz z Oleśnicy wwda sand. (PSB XXIII 765; Wiesiołowski 257; Corpus 1-2); 1487 za zezwoleniem króla br. Zbigniew abp gnieźn. i Andrzej z Oleśnicy kaszt. sądecki ofiarowują opactwu święt., w którym pochowani są ich przodkowie, wieś → Garbaczową Wolę (MK XIV, 185; MS I 1844); 1494 inskrypcja sławiąca Oleśnickich h. Dębno (Wiesiołowski 256-7); 1604 Zbigniew Oleśnicki „sam, tak y familia iego zawsze się kochała w tym klasztorze, znać to po grobiech: bo gdzie nabożeństwo osobno swoie za żywota odprawowali, tam y po śmierci ciała swe grzebali. Teyże familiey Mikołaj Oleśnicki kasztelan Małogoski [...] teraz kaplicę na cześć y na chwałę p. Bogu dla chowania krzyża świętego, znacznym kosztem murować zaczyna (Ruffin D3); 1612, 1629 w nowo fundowanej kaplicy-mauzoleum w kl. święt. pochowani zostali Zofia i Mikołaj Oleśniccy (PSB XXIII 773; pierwotne inskrypcje - Starowolski 1655 229-30, inskrypcje nagrobkowe dziś istniejące, fundowane przez syna Mikołaja, Jana Oleśnickiego pkom. sand. - Corpus 115-6); 1675 Jan Oleśnicki pkom. sand. prosi, aby go pochować w kaplicy rodzinnej przy kościele święt. na Ś.K., zobowiązując potomnych do dbania o nią (Gacki 69).

Lit. M. Dzieduszycki, Zbigniew Oleśnicki I, Kr. 1854, 159-60 oraz przyp. 301-6; Gacki 63-70; A. Frejlich, Kaplica Oleśnickich na Świętym Krzyżu na tle mecenatu artystycznego ostatnich przedstawicieli rodu, [w:] Z przesz. 21-40.

b) Kochowscy h. Nieczuja. Po 1478 r. tu pochowany Tomasz Sarna z Kochowa (Derwich 1987 158); 1624 Krzysztof Kochowski i Zuzanna wd. po jego br. Wojciechu fundują w kościele klaszt. na Ś.K. nowy marmurowy grobowiec rodzinny, do którego przeniesiono szczątki pochowanych tu jego dziadów, Stanisława i Zofii, ojca Pawła, a także brata i sióstr (Starowolski 1655 631); 1655 pochowany Jan Kochowski (Czubek 25); 1659 Elżbieta wd. po Adrianie Kochowskim z Krzyżaowic wraz z ss. Franciszkiem, Wojciechem i Mikołajem zapisują kl. 2000 zł w zamian za 30 mszy za swoją rodzinę (Gacki 319); 1660 Elżbieta z Piaseczna, wd. po Janie Kochowskim, zapisuje konw. święt. 1000 zł w zamian za pochówek w kościele klaszt. oraz 30 mszy i anniwersarzy rocznie (ib. 320); 1663 Wespazjan i Jan Kochowscy ofiarowują konw. 84 zł rocznego % od sumy 1200 zł zapisanej na ich wsiach Gaju i Dobruchnie, zobowiązując w zamian zakonników do odprawiania 4 mszy miesięcznie za duszę ich ojca Jana (ib. 320; Czubek 75); 1674 Aleksander i spadkobiercy po Teodorze, Kochowscy, ofiarowali zakonnikom święt. 56 zł rocznego % od sumy 800 zł zapisanej im na Gołoszycach Wyższych, w zamian zobowiązując zakonników do odprawiania za dusze całej rodziny Kochowskich 30 czytanych mszy i 1 anniwersarza rocznie (Gacki 323); 1684 Marianna Kochowska zapisuje konw. 1000 zł na Ru-szkowicach w zamian za 12 mszy rocznie za duszę Jana Kochowskiego (ib. 324).

Lit. Gacki 319-24; Derwich 1987 157-9.

c) Inne.

1427 do stołu opata należy m.in. broń składana „circa obsequia mortuorum” w opactwie, wspomniane groby potomków fundatorów k. ołtarza ś. Michała (ZDM II 390; → p. 5Ag); 1436 Jan Rzeszowski h. Półkozic, abp lwowski, „in monasterio Sancte Crucis Calvi Montis prope maius altare chori antiqui sepelitur” (MPH V 162); 1447 do konw. należeć mają konie ofiarowane „circa sepulturam” (ZDK II 508); 1500 Stanisław z Wojszyc (→ Sandomierz, p. 3C); 1518 Paweł Bostowski (Paprocki 378; Derwich 1997 172-3); 1593 → p. 5Aa; 1599 w opactwie jest „multis multorum Illustrium virorum sepulchris” (Warszewicki 107); 1604 pielgrzymi po mszy pytają się m.in. „o groby, napisy, tabliczki, z których dawno siela poginęło” (Ruffin A2v); 1610 Katarzyna Piasecka „hoc loco tumulata”, nagrobek fundowany w 1633 r. przez jej s. Pawła Piaseckiego bpa kamienieckiego i opata mogilskiego (Starowolski 1655 627); 1613 Zofia Rogowska h. Prus, nagrobek rodzinny (ib. 630); [1608-32] tablica pamiątkowa Andrzeja Dąbrowskiego, nauczyciela opata Bogusława Radoszewskiego (ib. 631-2); 1060 [!] grób Wojciecha Przyzwickiego za dużym ołtarzem, marmurowa tablica k. tablicy Dąbrowskiego (ib. 632); 1650 do opata należeć mają m.in. dary składane „circa sepulturam mortuorum” w kościele klaszt. (AG 1913-5, 1917); 1653 książę Jeremi Wiśniowiecki (J. Widacki, Kniaź Jarema, Katowice 1984, 251)42Ostatnio teza o pochowaniu tu księcia jest mocno kwestionowana; 1657 wojacy Rakoczego pustoszą opactwo i „magnatum cadavera in sepulchris tumulata spoliarunt” (Jonston III/4 104v-5; Szepiński 258); 1726 Ewa Wyleżańska prosi w testamencie o pochówek na Ś.K., ofiarowuje od razu 100 zł i 30 zł na mszę, 1000 zł na 1 mszę tyg. za swoją duszę oraz po 1 cielcu dla zakonników i ubogich, 20 garnców wina na potrzeby księży zakonnych (Gacki 324); 1781 „omnia sepulchra majorum demolita sunt et corpora eorum dispersa, multaque marmora pretiosa per fratrem Stephanum Wertzner, architectum religiosum, sacrophagi monumenta ad nihil redacta” (Szepiński 272; Lefebvre V/5 168v; Gacki 56).

Lit. Derwich 1992 132-4.

6E. Zniszczenia, pożary.

1259/60 zdobycie i zniszczenie opactwa przez wojska tatarsko-ruskie (PSRL II 854-5; → p. 2A, Opisy szczytu; DHn. VII 128); 1287, 1370 → p. 5Bb; 1459 w nocy z 7 na 8 X spłonął kl., przede wszystkim refektarz i cele zakonne z wszystkimi przechowywanymi w nich rzeczami i książkami, oprócz infirmerii, szwalni i „thesauros ecclesiae” [oraz krużganków], zaś w kościele klaszt. spaliły się organy, 2 antependia (duo palia in duobus altaribus) oraz stopił się ołowiany dach (MPHn. X/2 756; Lefebvre VI/8 188v; Zathey s. 486; Łoś, Semkowicz 9; Ruffin D2v; Zbiory 337, 394n.); 1655-8 Szwedzi okupują, ewentualnie nawiedzają, opactwo święt. (Kwiatkiewicz 87-90, 99); 1657 wojacy Rakoczego zabijają 3 zakonników, plądrują cały kl., łącznie z grobowcami i archiwum (ib. 89, 99; Jonston III/4 104v-5; Szepiński 258; dorsa dokumentów AG 1854, 1867, 1884, 1886, 1912); 1704 w poszukiwaniu kosztowności Szwedzi plądrują cały kl. i kościół, w tym archiwum, burzą także kaplicę ś. Krzyża (Jonston III/7 150; Jabłoński 91n.; Szepiński 262n.); 1716 opactwo złupione przez oddziały saskie (Jabłoński 92n.); 1777 nocny pożar 26 X niszczy „cały kl. z kościołem i opactwem” (Szepiński 267-8; Lefebvre V/5 163; „Gazeta Warszawska” 1777, nr 91); 1779 ponowny pożar niszczy 22 V „po większej części [...] już wyporządzony i gątem pokryty” kl. (Szepiński 268; Lefebvre V/5 163); 1781 brat Stefan Wertzner, plantując teren pod budowę nowego kościoła klaszt., niszczy wszystkie groby przodków, marmurowe pomniki i inne ozdoby tudzież rozbiera do fundamentów [oprócz cz. ściany północnej] stary kościół. Gdy zamierza burzyć krużganki i inne mury, następny przeor usuwa go, niszczy założone przez niego fundamenty nowego kościoła, a budowę powierza świeckiemu architektowi Dominikowi Pucek (Szepiński 272; Lefebvre V/5 168v).

Lit. Derwich 1992 57-69.

6F. Bogowie. Cyklopi → giganci → olbrzymy.

1460-80 zamek Cyklopów-gigantów (DHn. I 101; II 255; DLb. III 227-8); 1536, 1538 „Na tym zamku pani jedna przedtem mieszkająca, iż była poraziła wielkiego Aleksandra pod tą górą, kazała się za Dyanę boginię chwalić. Za co Bóg pokarał ją, rozwalając zamek piorunem [...] Na tym też miejscu był kościół trzech bałwanów, które zwano Łada, Boda, Leli. Do których prości ludzie schadzali się pierwszego dnia maja (Narratio, tłumaczenie - Powieść 270); 1599 miejsce pobytu Cyklopów, kobiety każącej się czcić jako bogini Diana, „idola, Locdae, Boede et Loeli” (Warszewicki 103v); 1604 miejsce pobytu olbrzymów, posągi bóstw Lada, Boda, Leli, czyli Kastora i Polluksa oraz ich matki Lady, a także święto ich, 1 V, 7 III zlikwidowane przez Mieszka I (Ruffin A4); 1631 miejsce kultu pogańskiego; przyw. Władysława Jag. zezwalający opatowi zlikwidować pewne chaty na szczycie, w których gromadzili się ludzie w dniu 1 V (Krótkie A2v);

1686 „Nostraque insuper tempestate, dum pro ampliando Monasteria latiora profundioraque Martiobarbulis fundamenta foderentur, ex abdiri terrae, e lapidum latebris pes giganteus, lapisque angularis excisus, in lucern erutus, caput giganteum nimis grande, sed sponte sua in partes et cineres dissipatum, ad extremum ante portam templi in dorso rupis, ferreis cuneis excavata fossa, aut forte gentilium delubrum carbonibus repletum, repertum et nostris oculis visum” (Jonston I/2 78; Jabłoński 2-3). „W roku 1686 przed drzwiami Kościoła Naszego w boku skalę kuiąc, trafunkiem napadli na mieysce, albo łożysko, w którym złożone było Bożyszcze dawne wąglami osypane, pewnie z tych, o których uczyniła się wzmianka w tym Rozdziale” - czyli o bóstwach pogańskich (Jabłoński 10);

1690 miejsce pobytu olbrzymów-gigantów „ich mieszkania, tu na tey górze, same kości barzo srogie y ogromne, z ich trupów, po filarach na żelaznych hakach y łańcuchach w tymże kościele naszym świętokrzyskim zawieszone po dziś dzień [...] są dowodem”. Zamek pani każącej się czcić jako bogini Diana. Świątynia pogańska 3 bożków: Lada [i Leda], Boda, Leli, lub, z powołaniem na Andrzeja Krzyckiego [w rzeczywistości bałamutnie na kronikę Miechowity]: Pogoda, Gwizd Pogwizd i Lada, matka Kastora i Polluksa, czyli Leli Poleli. Ich święto 1 V (Kwiatkiewicz 3-5, 16); 1704-7 giganci i cyklopi mieszkali tu po potopie w zamku „harum Gigantum in nostra moderna ecclesia crura ferreis appensa catenis hodie videntur”. Dalej relacja o odkryciu z → 1686 r. Dumna pani, o której opowiada kronika klaszt. spisana po czesku, pochodzić miała z rodu cyklopów. Czczono tutaj Ladona czyli Ladę lub inaczej Marsa, boga wojny, Pogodę oraz Leli Poleli, braci bliźniaków, ich święto 1 V, zaś 7 III obchodzi się pamiątkę zwycięstwa nad fałszywymi bogami (Jonston I/6 77v-8v, 80v-1, 93v);

[1737] przed potopem mogli mieszkać tu giganci, relacja pierwsza z → 1686 r. W zamku ze świątynią pogańską mieszkała dumna pani każąca się czcić jako bogini Diana. Wg Andrzeja Krzyckiego czczono tu 3 bogów: Pogodę, Gwizda Pośwista i Ladę, matkę Kastora i Polluksa, czyli Leli Poleli. Przywilej Władysława Jag. zezwolił opatowi znieść wszystkie uroczystości pogańskie na Ś.K., szczególnie na 1 V, czyli Stado (Jabłoński 2-3, 5-6, 10); ok. 1781-4 „Gdy przed kilkudziesiąt laty, przy założeniu tutejszego kościoła kopano na fundamenta nowego, znaleziono w ziemi posąg pogańskiego bożyszcza, okryty węgalmi, może jeszcze z dawnych ofiar. Imci ksiądz Staszyc S. doszedł, że braciszek będący przy wydobywaniu bożyszcza tego, kazał go kamieniarzowi natychmiast potłuc i rozbite sztuki do murowania użyć” (Niemcewicz 10); 1806 triplici Demonis Swisto, Poświst, Pogoda (Sob. 112; Gacki 58);

1881 „Zakrystian miejscowy wskazał nam po lewej stronie góry, o kilkadziesiąt kroków poniżej obecnego kościoła, wyraźne ślady jakichś fundamentów, nazywając je domem kapłanki pogańskiej, który miał być strzaskany od pioruna. Fundament znaleziony jest z kamienia kwarcowego, z jakiego składa się skała, na której stoi kościół; w pośrodku leży kilka kawałków kolumn tejże samej grubości co znajdujące się przy cmentarzu kościelnym po lewej stronie, które mają 35 cm średnicy a 130 cm długości. Pokazywał nam również w zakrystii schowaną głowę wyraźnie częścią odtrąconą od posągu, jak nam mówił, tej pogańskiej kapłanki. Grecki profil, delikatna dosyć robota, zdają się wskazywać, iż jest to po prostu część posągu jakiejś świętej, może i dawniejszego jeszcze kościoła; [...] o innych fundamentach kolistych, leżących wprost kościoła, lecz nieco niżej, a uważanych przez tradycję miejscową za ślad świątyni pogańskiej, na miejscu której wzniesiono pierwszy kościół jeszcze za Dąbrówki” (Gwiaździc, Wycieczka do kościoła świętokrzyskiego na Łysej Górze, „Kłosy” 33, 1881, s. 74).

Lit. Derwich 1996.

7. Sob.; Gacki; T. Włoszek, Opactwo benedyktyńskie na Łysej Górze, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego” 2, 1908, 15-31; Wiś.Op. 441-81 Niwiński 1934; A. Wędzki, Łysiec, SSS III 139; Pietrusińska 733-4; Z przesz. oraz prace cyt. wyżej i Derwich 1992.

8. Archeologia i historia sztuki.

8A. Archeologia.

a) Epoka kamienia i OR.

Na wierzchołku Ś.K. znalezisko drapacza i odłupków kamiennych z epoki kamiennej (A. Żaki, Najdawniejsze znalezisko w Górach Świętokrzyskich na tle postępów osadnictwa w Karpatach Polskich, „Rocznik Świętokrzyski” 3, 1972, 16). Oprócz → Bielnika i → Łaz, na zboczach Ś.K. zarejestrowano liczne stanowiska żużla (25 do 1970 r.→ Bielenin 1970 107), z tego zbadano 7 na zboczu północnym i północno-wschodnim (Ł.G. st. 1-2, 5-9) i 4 na zboczu południowym i południowo-zachodnim (Ł.G. st. 3-4, 10-11), zawsze poniżej szczytowego plateau (Bielenin 1960 248, 250; 1967 242; 1970 107n.; 1976 44-5; 1981 82; 1992 229-231). Dat. ogólnie na OR (IA. Badania 1970, W. 1971, 126; Bielenin 1976 45), nawet na wśr. (IA. Badania 1968, W. 1969, 266; Bielenin 1969 118-20; 1976 47). Ostatnio, na podstawie badań 14IbC (próbka Ł.G. st. 9), na ok. 100 n.e. (Bielenin 1976 49-53; 1981 82-3; Pazdur i in. 88-9), przy czym badania metaloznawcze wykluczają przetrwanie świętokrzyskiego ośrodka hutniczego do wśr. (J. Piaskowski, Wczesnosłowiańska technologia żelaza na terenie Małopolski, „Acta Archeologica Carpathica” 25, 1986, 149-76).

Lit. S. Orzechowski, Próba rekonstrukcji stanu zalesienia północno-wschodnich obrzeży Łysogór w okresie wpływów rzymskich - przyczynek do powstania środowiskowych warunków rozwoju świętokrzyskiego okręgu hutniczego, „Acta Archeologica Carpathica” 30, 1991, 167-86; Idem, Sozial-wirtschaftliche Aspekte der frühgeschichtlichen Einsenverhüttung im Heilg-Kreuz-Gebirge (Św. Krzyż-Gebirge), [w:] Kontakte längs der Bernsteinstraße (zwischen Caput Adriae und den Ostgebieten in der Zeit urn Christi Geburt, Kr. 1996, 317-38; Idem, Chronologie de la metallurgie ancienne dans les Montagnes Sainte-Croix (Pologne) vue à travers les recherches sur l’habitat, [w:] Melanges C. Domerge, „Pallas” 50, 1999, 405-18 [rewizja dotychczasowych ustaleń, m.in. wykluczenie przetrwania ośrodka do wśr.].

b) Wał kamienny.

Wał otaczający wschodnią kulminację i plateau Ś.K., dat. na wśr. lub OR, ob. na IX/X w. w cz. wschodniej, wcześniejszej, a na X/XI w cz. zachodniej (opis i wcześniejszą lit. przytacza Pietrusińska 734, por. też T. Markiewicz, A. Orinke, Teoretyczne możliwości identyfikacji miejsc sakralnych, „Przegląd Archeologiczny” 28, 1980, 73-4; W. Korta, Tajemnice Góry Ślęży, Katowice 1988, 36). Podczas badań weryfikacyjnych w 1979 r. odkryć miano nowe, nieznane elementy organizacji przestrzennej w obrębie wału uznanego za krąg kultowy, m.in. wewnętrzny wał poprzeczny (E. Gąssowska, Z. Woźniak, Ł.G., I.A. Badania 1979, W. 1980, 193-4). Funkcja niepewna - zazwyczaj przyjmuje się rolę kultową (lit. jw.), sporadycznie kultowo-obronną (Dąbrowska 47, 59, 103, 143, 189n.; Żaki 22, 60, 407n., 513, 518; por. też wątpliwości H. Łowmiańskiego, Religia Słowian i jej upadek, W. 1979, 231).

Lit. Derwich 1992 173-90; 1996.

c) Plateau, na E od kl.

Brak warstwy kulturowej, ceramika wśr., nieliczne okazy dat. na VII-X w. lub przed X w., liczniejsze z X-XII w., XI-XII w., najliczniejsze zabytki z XII-XIII w., nieliczne z XIV i XV w., liczne z XVI-XVIII w., nożyk i fragment żarna [?] wśr., fundamenty murowanej budowli z XVII-XVIII w., zapewne karczmy, w ich obrębie ceramika polewana i kuchenna, kafle, naczynia szklane i szkło okienne (Gąssowscy 32-40 [mała precyzja, duża rozbieżność i dowolność dat.]). Wg Ruffina B (1604) „Ponieważ tedy obozy nieprzyjacielskie pod tą górą pokładane bywały, iako przy miejscu takim gdzie sczyt wszystkich prawie obywatelow Polskich bywał, znać to po rozmaitych sztukach zbroy, ostrog, vłamkow broni, które do tych czasów nayduią”.

d) Kl., kościół i kulminacja wschodniego szczytu.

1) Na terenie wirydarza klaszt.: w wykopie przy południowej ścianie stwierdzono „brak śladów aktywności ludzkiej wcześniejszych niż XII w.”, warstwy nowożytne i przemieszane średniowieczne (Gąssowski 1960a 298; 1964 286-7; Gąssowscy 30) oraz zidentyfikowano XVIII-wieczny dodatkowy podziemny zbiornik na wodę podłączony do studni (J. Kuczyński, Wyniki badań archeologicznych Muzeum Świętokrzyskiego w l. 1966-9, Kielce 1970, 44 s. 50).

2) Na terenie tzw. wirydarza zachodniego: profil uwarstwień na linii N-S ze stratygrafią od XII do XX w., poziomy użytkowe XIV/XV w. i XVII w. (E. Gąssowska, Ł. G, IA. Badania 1980, W. 1981, 173-4).

3) W krużgankach: w południowym ramieniu przy zachowanym fragmencie ściany romańskiej stwierdzono „nienaruszony układ warstw wczesnośredniowiecznych złożonych z ziemi brunatnej z dużą domieszką polepy i spalenizny” (Gąssowscy 30). W skrzydłach zachodnim, wschodnim i południowym warstwa kulturowa złożona z brunatnej próchnicy zmieszanej z rumoszem budowlanym, miąższość 20-330 cm, zależna od spadku na północ kwarcytowego podłoża. Brak materiałów zabytkowych z okresu sprzed XII w., liczny materiał kulturowy późniejszy, w tym kilkaset ułamków ceramiki z XII-XIII w. i XIV-XV w. oraz z czasów nowożytnych, fragmenty cegieł, w tym palcówek. Kilkanaście pojedynczych pochówków ludzkich, bez śladu trumien [wtórne?], a w skrzydle wschodnim pochówek zbiorowy, wtórny, parędziesiąt szkieletów o chaotycznym układzie. W skrzydle zachodnim wątki ceglanych fundamentów ścian działowych z czasów funkcjonowania tu więzienia w 2 poł. XIX-1 poł. XX w. (Z. Pyzik, Ś.K., IA. Badania 1970, W. 1971, 249).

4) W kościele: 8 sondaży fw prezbiterium?] przecięło rumoszowe warstwy nowożytne (Gąssowscy 28-30).

5) K. kościoła: 2 wykopy, przy południowej ścianie kościoła oraz na E od prezbiterium, przyniosły przekrój przez cienką warstwę nowożytną (Gąssowscy 30-1), przy czym „przy prezbiterium kościoła odkryte zostały fundamenty kamiennego ogrodzenia klaszt. z w. XIII” (Gąssowski 1960a 298); ogrodzenie takie: „muros circa ecclesiam” zbudować miał opat Mikołaj Drozdek (Lefebvre VI/3 186); wykop pod dzwonnicą wykazał, że grań skalna była tu odpowiednio zaadaptowana, wyżłobiona i wygładzona w wielu miejscach (E. Gąssowska, Z. Woźniak, IA. Badania 1979, W. 1980, 194) 1686, 1881 → p. 6F.

Lit. Derwich 1992 177-9; 1996.

e) Znaleziska monet.

1792 „przed 15 laty [tzn. w 1777 r.] kiedy [...] mur [kościoła] ku ziemi się rozwalał, znaleziono kilkanaście sztuk pieniędzy złotych i srebrnych, a między nimi dwie znaczniejsze złote sztuki [...] starsi klasztoru przyznają [...] starszy murarz je zabrał [...] inni zaś księża pomrukują, że zabór mularza służył za pretekst, a ktoś inny stał się właścicielem tego wybitnego kruszcu (T. Czacki, List, „Ordyna Druskienickich źródeł. Pismo zbiorowe dla...”, zesz. 8, Grodno 1846, s. 19).

Podobne znalezisko dokonane miało być wg niego także w czasach Augusta II [może przy likwidacji kaplicy ś. Krzyża, → p. 5Bb, 1704, ok. 1723] (T. Czacki, Dzieła 3, Poznań 1845, 383).

Lit. J. Kolendo, Przekaz T. Czackiego dotyczący skarbu monet Cezara i Augusta z Ł.G., „Archeologia” 17, 1966, 89-92); Derwich 1992 187-8; S. Orzechowski, Nieznane monety rzymskie w zbiorach Muzeum OO. Oblatów na Łysej Górze, „Peregrinus” 1, 1992, 85-90; Idem „Wiadomości Numizmatyczne” 36, 1992 zesz. 1-2, 75-6.

8B. Zabytki historii sztuki.

„Ob. kościół ś. Krzyża (na starszym zrębie, od strony kl. widoczny ciosowy, romański mur nawy z XII w., a nad nim ceglany gotycki z poł. XV w.) barokowo-klasycystyczny, wzniesiony 1781-89, wykańczany do ok. 1800. Wydłużony, prostokątny, z wyodrębnioną wewnątrz 3-przęsłową nawą (poprzedzoną przęsłem z nasadą wieży, zburzonej po 1915 [1914!] o zaokrąglonych narożach, podobnie jak w 2-przęsłowym prezbiterium. [...] Wyposażenie wnętrza [...] klasycystyczne. W ołtarzach obrazy Franciszka Smuglewicza ok. 1800. Z późnogotyckiego kl., wzniesionego w poł. XV w. [...] zachowane m.in. krużganki wokół prostokątnego wirydarza, sklepione krzyżowo-żebrowo z herbowymi zwornikami i wspornikami. Budynek przekształcony i rozbudowany w l. poł XVII w.; w skrzydle wsch. kaplica Oleśnickich sprzed 1611 [1604!]-20, z wczesnobarokowym wyposażeniem z barwnych marmurów [...] oraz polichromią rokokowo-klasycystyczną Mateusza Reichana z 1782 [...] Ok. 1643 dostawiona też cz. zachodnia kl., z dwoma skrzydłami obejmującymi zewnętrzny dziedziniec przed fasadą kościoła i wykonana wczesnobarokowa kamieniarka okien i portali. Od E klasycystyczna dzwonnica i późnobarokowa brama, z końca XVIII w.” (J.Z. Łoziński, Pomniki sztuki w Polsce, I. Małopolska, W. 1985, 460-1).

Lit. Pietrusińska 733-4, gdzie starsza lit.; D. Trzepizur, Obraz Franciszka Smuglewicza w kościele pobenedyktyńskim na Ś.K., RMŚ 2, 1964, 231-70; J. Jastrzębski, Klasztor ś. Krzyża na Łyścu, Kielce 1983; Derwich 1992 181-6, 521-3; Z przesz. 141. Por. też Nalepa 119; Słownik polszczyzny XVI wieku, VIII 6, XII 635; Słownik Staropolski IV 133; Kop. 82, 86, 146-7.

1 Tak w rękopisie z 1787 r., co wydawca słusznie poprawił na Lisecz.

2 Por. też Derwich 1994 zestawienia na s. 125-9; Idem, Łysiec, Łysa Góra czy Święty Krzyż?, cz. 1, „Ikar” 3, 1995, nr 10 (26), 33-4; cz. 2, ib., nr 11 (27), 33-6.

3 Wg legendy podczas oznaczania granic oślepnąć miał bp krak. Bodzanta. L. Łętowski, Katalog biskupów, prałatów i kanoników krakowskich, t. 1, Kr. 1852, 275 i Gacki 240 datują rozgraniczenie na ok. 1360 r.

4 Interpretacja wzmianki zob. Derwich 1992 192-8.

5 Zestawienia Gacki 1-4; Derwich 1992 24-9.

6 Zestawienie Derwich 1992 29-32.

7 Interpretacja por. Derwich 1992 488-9.

8 Położony pod Starą Słupią, por. Stara Słupia, p. 3, 1530-1.

9 Położone u północnego zbocza Ś.K.

10 Na → Bielniku?

11 Por. też M. Derwich, Janko z Czarnkowa a Kronika Wielkopolska, „Acta Universitatis Wratislaviensis”, „Historia” 50, Wr. 1980, 158, 162.

12 Por. Derwich 1992 199-203.

13 Ib. 212-20.

14 Ib.

15 Ib. 254-5.

16 Do Rocznika świętokrzyskiego młodszego. Cytują ją J. Wiesiołowski, Kolekcje historyczne w Polsce XIV i XV w., Wr. 1967, 78 i Derwich 1992 259 przyp. 655. Powstała między 1464 a 1475 r. na podstawie dzieł Długosza i Katalogu biskupów krakowskich (ib. 259 i przyp. 655-6).

17 Derwich 1992 256 i jak w przyp. 10.

18 O tzw. legendzie czeskiej por. Derwich 1992 260-8.

19 Derwich 1992 256-7 i p. 5Ba. O źródle por. ib. 116-8. Ostatnio w Bibliotece Głównej UMK w Toruniu odnaleziono druk łacińskiego pierwowzoru Powieści, tzw. Narratio..., dotychczas znane tylko z fragmentu, J. Tondel, Unikatowy druk z oficvny Unglera, „Narratio fundationis monasterii Montis Calvi”, w zbiorach Biblioteki Głównej UMK w Toruniu, [w:] Studia o działalności i zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, cz. IV (Acta Universitatis Nicolai Copernici), Toruń 1988, 107-11.

20 O nowożytnej tradycji klaszt. na temat fundacji por. Derwich 1992 203-12, 238n.

21 Z kodeksu nr 304, k. 163, pisanego przez Benedyktyna Mikołaja [Włoskiego] w 1434 r, czyli z kodeksu Lat.Qu.I.51, opis Brückner cz. 2, 349-51; Zbiory 356-7.

22 Z kodeksu nr 118 zawierającego „historiam Lombardicam seu legendam auream”.

23 Z kodeksu nr 313 in 4°, pisanego ręką profesa święt. Andrzeja ze Słupi w 1477 r., a zawierającego żywoty świętych wpisane po Vita S. Emerici I, II.

24 Por. Derwich 1992 203-11, 224-30.

25 Por. też lit. zestawioną do p. Nazwa.

26 Dok. ten znajdował się w archiwum klaszt., co pośrednio wskazuje, że Bened. święt. byli zainteresowani jego egzekwowaniem.

27 W 1369 r.?, por. SP I s. 217n.

28 Por. Ciepła, przyp. 2.

29 Po przeliczeniu 360/38 grz.

30 Por. Derwich 1992 445-6.

31 Efekt rządów opackich Macieja Lesieckiego → p. 6A.

32 Por. Derwich 1992 443-54; Idem, Réforme et la vie quotidienne dans les abbayes bénédictines en Pologne au XVe siecle, [w:] La vie quotidienne des moines et chanoines réguliers au Moyen Âge et Temps modernes. Actes du Premier Colloque International du L.A.R.H.C.O.R., Wrocław-Książ, 30 novembre-4 decembre 1994, dir. M. Derwich (Travaux du L.A.R.H.C.O.R., Colloquia 1), Wr. 1995, 275-86.

33 Tzn. Bogusława Radoszewskiego

34 Chodzi o kościółek lub kościół w → Nowej Słupi.

35 Por. S. Bylina, Mesjasz z Gór Świętokrzyskich, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 33, 1988, 5-25.

36 Por. Ciepła przyp. 2.

37 Prawdop. identyczny z Mikołajem Drozdkiem vel Mniszkiem, opatem od 1413 r.

38 Wszyscy kronikarze przydają mu mylnie herb Szeliga.

39 Po zrzeczeniu się tytułu opata był (1422, 1428-zm. 1434) przeorem kl. Augustianów w Kr. W. Kolak, Klasztor augustianów przy kościele ś. Katarzyny w Krakowie, Kr. 1982, 37, 93; Derwich 1992 442.

40 Zakładając, że Wojciech, opat lubiński w l. 1421/ 2-1426, był, jak chce święt. tradycja, wcześniej profesem święt. oraz przez pewien czas opatem łysog., chronologia zmian opatów naszego kl. w l. 20-tych XV w., wywołanych dwukrotną rezygnacją Mikołaja Drozdka (Mniszka), przytaczana przez tradycję łysog. już w końcu XV w. (Elenchus), a uszczegółowiona na początku XVIII w. (Jonston), nie da się utrzymać. Przyjmując, iż tradycja ta zachowała jednak pamięć przynajmniej trzonu wydarzeń, w zgodzie z innymi przekazami, ówczesne zmiany zrekonstruować można następująco: 1421/2 rezygnacja Mikołaja, 1422-4 Marcin, 1424-pocz. października 1426 ponownie Mikołaj, 1426-rezygnacja przed 9 IV 1427 Wojciech, od 1427 ponownie Mikołaj. Por. Derwich 1992 449-54 i wg indeksu.

41 Był opatem lubińskim w l. 1421/2-1426, zm. 3 XII 1427, zob. Derwich 1992 450-2.

42 Ostatnio teza o pochowaniu tu księcia jest mocno kwestionowana.