(1284 Tarczin, 1339 Tharczino, 1513 Tharczin) miasto 12,5 km na N od Grójca.

1. 1355 miasto [księstwo warsz.], par. T. (NKDMaz. 2 nr 337); 1424 księga sąd. tarcz. (Warsz. 1, 153v); 1429 miejsce sądów, ośrodek pow. tarcz. w z. warsz. (PP 6 nr 23).

2. 1387 rz. między T. a Tarczanami → p. 3A; 1406 role folw. [prep. koleg. warsz.] w T. (Kwiat. 66); 1407 n. młyn → Tarczyn – młyn; [1421] gościniec z T. do Warszawy idzie przez las Bralin i przez dobra Gramnice (MK 3, 77v); 1438 gościniec z T. do Warki idzie przez Brzumino (MK 32, 211v); 1449 droga z T. do Rawy przez Suchodół (MK 4, 91v); 1480 dwór prep. koleg. warsz. w T. z izbą wielką i komnatą (AC 2 nr 1404); 1487 gościniec warecki [z T.] idzie przez Brzumino-Pawłowice (Tarcz. 3, 269v); 1490 młyn → p. 3; [ok. 1555] gościniec [czerski] z Wągrodna do T. (WarszDis. 2, 825v).

3A. Włas. książ., potem duch. – prepozyta kap. warsz. 1284 → p. 6; 1355 ks. Kazimierz I zezwala Janowi pleb. z T., swemu kapelanowi, dla pożytku kościoła w T. na lokację we wsi T. miasta albo wsi na prawie niem. (magdeburskim lub innym), odnawiając i potwierdzając pr. do targu, karczem, jatek z mięsem, kramów szewców i sukienników; uwalnia mieszkańców albo mieszczan od obciążeń pr. pol., uwalnia od budowy grodów, od wszelkich prac i sądów (NKDMaz. 2 nr 337); 1387 Zdziesław dz. z Tarczan wojski raw. darowuje Czadrowi kanclerzowi zakr. i pleb. w T. swój brzeg rz. płynącej między T. i Tarczanami (AECVars. s. 5, nr 3); 1406 Czader jako pleb. w T. zostaje prep. kolegiaty warsz.; wikariusz wiecz. w kośc. par. w T. otrzymuje 2 wł. w T. wydzielone z ról folw. prepozyta (Kwiat. 66); 1407 ks. Janusz I sprzedaje Czadrowi prep. koleg. warsz. młyn książ. z sadzawką i ogrodem za 115 kóp gr pras. i przyłącza go do m. T. (AECVars. s. 9, nr 14); 1421 Czader prep. został pobity i obrabowany z 30 kóp gr (Warsz. 1 k. 2v, 3); 1429 Czader z br. Dominikiem zyskuje działkę w Kłodnie (Warsz. 2, 43); 1473 ks. Bolesław V na prośbę Jana prep. warsz. ustanawia jarmark w m. T. na ś. Aleksego [17 VII] (MK 9, 21); 1482 Racibor z Brzumina rządca tarcz. (Tarcz. 3, 6); 1486 ks. Janusz II nakazuje staroście i urzędnikom sądu ziem. w T., aby nie sądzili spraw o poręczenia, które ma Jan z Rębowa prep. koleg. warsz. z poddanymi w dobrach tej prepozytury (Lub. nr 254); 1487 Jan z Rębowa prep. warsz. tenutariusz wsi Tarczany i Mikołaj z Męczyna [z. drohicka] kan. warsz. fundi Tarczany dają ogród we wsi Tarczany między sadzawką a ogrodem pana prep. i rz. zw. Tarczanka, z obowiązkiem 3 gr rocznego czynszu opatrz. Janowi Narożnemu mieszcz. tarcz. i jego spadkobiercom (Tarcz. 10, 1079); 1490 najazd szlachty na dobra tarcz. prepozyta koleg. warsz., w tym na dwór prep. w T. i na młyn; rabunek zbiorów i dobytku (AC 2 nr 1872); 1505-07 Mikołaj Oborulski podstar. tarcz. (Tarcz. 4 k. 346, 393); 1517 najazd okolicznej szlachty h. Prus z poddanymi na dwór prep. warsz. w T.; zabici zostali zarządca (factor) Wawrzyniec Rudowski, służebnik Goraj i mieszcz. tarcz. Sartor, ciężko ranny Szczepan Boniecki; spalono dom, rejestry sprzedaży dzies. i wyroki sąd.; zabrano 2 dobre siodła kozackie z wodzami i innymi dodatkami (MZH nr 947); 1525 za wstawiennictwem Mikołaja Żukowskiego prep. warsz., kanclerza księstwa, ks. Janusz III daje mieszczanom tarcz. jarmark na dzień ś. Doroty [6 II] (MK 41, 31v); 1549 oskarżenie o zabójstwo na rynku w T. (ZR nr 2614); 1558 Stanisław Parul podstar. pow. tarcz. (ZR nr 2686).

Prepozyci kap. warsz., posiadacze T.: 1406-29 Czader, od 1408 kan. płoc. (Kwiat. 66; Warsz. 1 k. 2v, 3; Wilska 88; Radzimiński 2 nr 33); 1430-52 Szczepan z Mniszewa h. Kościesza, od 1433 kanclerz książ. (PSB 43, 169-171); 1453-68 Jan z Drzewicy h. Ciołek, przedtem archid. warsz. (Warsz. 2, 1423; AECVars. s. 21, nr 70; PacSpis); 1469-93 Jan z Rębowa, Obrębu (MK 5, 115; AE IV 43); 1493-96 Rosłaniec z Borowej Woli, zrezygnował (AE IV 42v-43; Iura 2 nr 155); 1500-09 Jerzy (Tarcz. 4 k. 6v, 63, 435v; AE IV 64v; Sobol 64 n.); 1510-12 Piotr z Sosnkowa, od 1474 kan. warsz., od 1476 kustosz warsz., od 1480 dziekan warsz., 1498-1514 oficjał warsz. (PSB 40, 539-540); 1515-1520 Mikołaj z Mirowic (AECVars. s. 28 nr 95 n., s. 37 n. nr 8, 12, 15, 16; Sobol 168; MK 32, 85); 1521-23 Paweł Trębski, podkanclerzy książ. (MK 32 k. 94, 185v); 1524-31 Mikołaj Żukowski, od 1504 kan. wileński, od 1510 kantor włocł., od 1523 kan. płoc., 1517-1526 kanclerz książ. (AECVars. s. 52 n., nr 38, 42, 70, 74; MS 4 nr 5861; M. Piber, Liw jako oprawa (wdowia) księżnych mazowieckich i teren ich działalności, „Rocznik Liwski” 1, 2005/2006, s. 101-102).

3B. Mieszczanie i mieszkańcy (→ też p. 6). [1410?] Mikołaj syn Michała z T. → p. 6; 1432 kmieć z T. (Warsz. 2, 180); 1441 Jan z T. daje swej siostrze Gertrudzie, ż. Klemensa Wyszogrodzkiego [mieszcz. warsz.] swą cz. po rodzicach [w Warszawie] (PP 3 nr 627); 1441 Marcin z T. ma 4 kopy gr należności za dom w Starej Warszawie (PP 3 nr 628); 1443 Marcin golarz w T. (TymProc. 107); 1445 Szczepan mieszcz. z T. ma 4 kopy gr u Mikołaja Merlicy [mieszcz. warsz.] (PP 3 nr 837); 1445 prac. Stanisław z T. (AE I 121); 1455 Wojciech krawiec z T. (ŁawWN nr 387); 1466 Filip i Jan Chobolic mieszczanie w T. (AE II 169); 1487 Andrzej Gierk (AC 2 nr 1862); 1487 Marcin krawiec ma gospodę w T. (AC 2 nr 1863); 1487 Jan Narożny mieszcz. T. otrzymuje ogród we wsi Tarczany k. T. z czynszem 3 gr rocznie (Tarcz. 10, 1079); 1494 Trojan sprzedaje Marcinowi z Suchodoła swój dom Wyszychowski [?] w T. za 6 kóp gr (ZR nr 1684); 1505 Jan Narożny mieszcz. tarcz. w sporze z Jerzym prep. warsz. (AE IV k. 64v, 68); 1518 kapłan Marek z T. i Maciej Stepko rybak warsz. fundują ołtarz w kośc. par. NMP w Nowej Warszawie; pr. patronatu należy do Macieja Stepki i jego ż. Katarzyny; Marek z T. zostaje altarystą tegoż ołtarza (AGAD perg. 1550); 1520 Mikołaj Narożny [mieszcz.] z T. (ZR nr 2254); [ok. 1524?] Jan Czyrńska [z Czerska?] mieszcz. tarcz. (ZR nr 2229); 1528 w T. 7 wł. os. (ASK I 27, 422); 1534 opatrz. Szymon siodlarz z T., któremu zabrano siodło czerwone wyszyte jedwabiem czerwonym i zielonym (ZR nr 2443); 1544 Stanisław Socha mieszcz. tarcz. (Knap.mps 688); 1549 w T. dom opatrz. Jana Soczewki poddanego prep. warsz. (ZR nr 2679); XIX w. do mieszczan należy 16 wł. (SG 12, 166).

4. 1355 lokacja na pr. niem. → p. 3A; ks. Kazimierz I określa czynsz od mieszkańców albo mieszczan na 6 gr posp. rocznie z każdej wł. [os.] (NKDMaz. 2 nr 337); 1403 → p. 5; 1406 na dotychczasowych dochodach z czynszu książ. z T. i wsi przynależnych po 6 gr [z wł. os.] zostaje oparta prebenda kan. koleg. warsz. Stanisława z Brzumina (Kwiat. 39); 1407 Błażej dz. z Jezierzan albo z Bądrogowa wójt w T. sprzedaje to wójtostwo, za zgodą Czadra prep. warsz., za 40 kóp gr pras. Sieciechowi niegdyś dz. z Raszyńca (AECVars. s. 9, nr 13); 1421 Falibog wójt z T. wygrał proces o zbroję wart. 5 kóp gr (Warsz. 1, 11v); 1428 szl. Falibog wójt z T. (WarszDis. 1, 176v); 1444 szl. Falibog z ż. Dzichną sprzedają wójtostwo w T. szl. Mroczesławowi z Mężenina za 60 kóp gr w półgr, za zgodą Szczepana prep. warsz. i kapituły warsz. (AECVars. s. 14, nr 42); 1452 Andrzej Grabia z Młochowa wójt w T. (TymProc. 107); 1484 Jadwiga c. Rafała ze Szczak wójta z T. kwituje Mikołaja Pomiana i Jakuba braci ze Szczak oraz Pawła syna Jana ze Szczak z zadośćuczynienia za dobra i za cz. wójtostwa w T., tj. za 10 kóp gr w półgr (MK 9, 166v); 1501 szl. Jan z Turowic wójt w T. (Tarcz. 4, 81); 1503 szl. i sław. Mikołaj Pomian ze Szczak mieszcz. warsz. sprzedaje wójtostwo w T. szl. Janowi synowi Dadźboga z Turowic (MK 18, 152); 1503 tenże Jan z Turowic sprzedaje szl. Pawłowi synowi Jakuba ze Strupiechowa owo wójtostwo w T. za zgodą Jerzego prep. warsz. (MK 18, 152); 1505 szl. Paweł Strupiechowski wójt w T. winien jest Janowi synowi zm. Dadźboga z Turowic 80 kóp gr (Tarcz. 4, 310); 1512 Anna wd. po zm. Pawle wójcie tarcz. (Tarcz. 6, 82); 1529 Mikołaj Żukowski prep. warsz. wnosi o wykup wójtostwa w T. z rąk szl. Jakuba Parula; tenże przedstawia dok. na wójtostwo z 1407, zapis testamentu Anny Zawiszyńskiej na wójtostwo w 60 kopach gr dla tegoż Jakuba i wypis z księgi miejskiej tarcz., w którym szl. Mikołaj Mirowski, działając jako przedstawiciel (factor) swego stryja Mikołaja Mirowskiego prep. warsz., odstępuje temuż wójtostwo; kapituła warsz. nakazuje spłatę 60 kóp gr przez prepozyta na rzecz Jakuba za powiększenie folwarku prep. o to wójtostwo (AECVars. s. 64 n., nr 70).

5. 1339 Gunter pleb. w T., kanclerz ks. Trojdena I, świadek w procesie polsko-krzyżackim (Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum, wyd. 2, t. I, Poznań 1890, s. 143); 1355 Jan pleb. w T., kapelan ks. Kazimierza I otrzymuje przyw. książ., motywowany czcią dla ś. Mikołaja [patrona kośc. par.] (NKDMaz. 2 nr 337; → p. 3A); 1375-77 Florian pleb. w T. (Wilska 91); 1384 Więcław pleb. w T., kanclerz zakr. (MK 9, 110v; Kodeks dyplomatyczny norbertanek płockich, opr. ksiądz W. Mąkowski, rps w ADP, s. 44); 1387-1406 Czader pleb. w T. (AECVars. s. 5, nr 3; AE II 227; Kwiat. 66); 1399 pap. Bonifacy IX na prośbę ks. Janusza I poleca Ściborowi kanclerzowi kośc. płoc. przenieść prebendy kanonickie z kośc. w Czersku do kośc. Ś. Jana w Warszawie, ustanowić tamże prałatury dziekana, prepozyta i kustosza oraz przyłączyć kościoły par. w T. i Warce do koleg. warsz.; pr. patronatu ma należeć do książąt maz. (AECVars. s. 7, nr 6; Kwiat. 57 n.); 1403 ks. Janusz I potw. kościołowi par. Ś. Mikołaja w T. i Czadrowi pleb. tamże dok. ks. Kazimierza I z 1355 i ustala czynsz książ. z dóbr przynależnych do m. T. na 6 gr [pras.] z 1 wł. os., a z Rudy na 3 gr [pras.] (Warsz. 37, 328; SalinaPol. 304-306); 1406 Czader pleb. w T. zostaje prepozytem kap. warsz., a dobra tarcz. stają się uposażeniem prepozytury (Kwiat. 62-70); 1412 sprawa o dzies. przeciw pleb. w Rembertowie (NowDzieje 2, 527); 1418 Marcin V pap. daje 100 dni odpustu dla wiernych nawiedzających kośc. Ś. Mikołaja w T. w określone święta (BulPol. 4 nr 246); 1419 Jan kapłan z T. (Wp. 5 nr 300); 1437-61 Jan Parul z Parul pleb. w T. (NowDzieje 2, 527; BulPol. 6 nr 664; AE II 40); 1461 kośc. ma 6 kielichów srebrnych i relikwiarze (NowDzieje 2, 527); 1466 ksiądz Jakub Maciejanek z T. (AE II 169); 1474 ksiądz Mikołaj z Lasek pleb. w T. otrzymuje dzies. od kmieci z Wesołej Woli po wygaśnięciu wolnizny, a wcześniej będzie pobierał dzies. folw. z Ojrzanowa, Zarębów, Zalesia i Kaleni przyłączonych do kośc. par. w Żelechowie (AE II 396v); 1476 ks. Bolesław V wyraża zgodę, by Jan z Rębowa prep. kap. warsz. uposażył kaplicę Ś. Doroty poza miastem T. w dzies. snop. i lnu z Jezierzan; ks. jest kolatorem i fundatorem tej kaplicy (MK 9, 66; Knap.mps 160, z błędami); 1480 ugoda prep. warsz. z Mikołajem z Nosów i Janem z Suchodołu w sprawie dzies. z Suchodołu (AC 2 nr 1404); 1487 discr. Marcin z Bończy nauczyciel [szkoły par.] w T. (AC 2 nr 1862); 1490 Abraham prepozyt kaplicy Ś. Doroty [w T.], wikariusz kośc. par. w T.; ksiądz Piotr gracjalista z T. (AC 2 1872); 1497 Szczepan z Mniszewa kanonik warsz. fundi T. zamienia tę prebendę kan. na pleb. w Podosiu (Ep. 16, 39v); 1502-12 pleb. Łazarz z Rembertowa (Knap.mps 670-681; Warsz. 10, 1027); 1511 Marcin z Mrokowa kaszt. wysz. i Jan archid. warsz. zapisują 50 kóp gr w półgr na Mrokowie (5 grz. czynszu rocznego) na ołtarz w kośc. par. w T. fundowany przez nich (Knap.mps 679); 1519 Jan syn zm. Jana z Ojrzanowa sprzedaje z pr. odkupu czynsz roczny z Jawornika, Cierpiąt i Woli Wesołej na ufundowanie ołtarza w kośc. par. w T., z fundacji zm. Łazarza pleb. w T. (MK 32, 55v); 1519 Brykcy syn Michała z Rembertowa zapisuje z pr. odkupu czynsz z dóbr Rembertów i Kopana na tenże ołtarz (MK 32, 56v); 1520-46 Abraham Chełchowski pleb. w T., pisarz kancelarii książ. (MK 32, 85; SPPP 6 nr 426; NowDzieje 2, 527); 1534 Gumbert Rembiertowski kolator ołtarza w kośc. w T. i Bartłomiej syn zm. Brykcego z Rembertowa, altarysta tegoż ołtarza podejmują sumę od Piotra Goryńskiego star. ciech. i jego ż. Katarzyny, dziedziców z Ojrzanowa, zapisaną przez zm. Jana Ojrzanowskiego w dobrach Ojrzanowo na tenże ołtarz (MK 32, 55v); 1561 uposażenie kanonii warsz. fundi T. wynosi 1 1/2 grz. sr. (RejArchid. 109); 1603 kośc. par. pw. Ś. Mikołaja, mur., sufit z dawnymi malowidłami, krzyż [tęczowy] pośrodku kośc. przy wejściu do prezbiterium, organy stare (Knap.mps 681); 1603 m. T. należy do prep. kap. warsz.; do par. T. należą: Jeżewice, Świętochów, Suchodół, Młochów, Młochowska Wola, Many, Krakowiany, Wola Krakowieńska, Pławy, Parule, Garbatki, Szamoty Wielkie, Szamoty Małe, Mroków, Mrokowska Wola, Prace Paszne, Prace Sędziszowe, Wola Pracka, Szczaki, Gąski, Komorniki, Jezierzany, Bystrzanowo, Nosy, Sucha Struga, Duki, Grzędy, Kotorydz, Ruda, Przybki, Wola Księża, Drozdy, Tarczany, Koszut (Vis. 1603, 112v-113).

6. 1284 ks. Konrad II wystawia dok. w T. (NKDMaz. 2 nr 71).

1406 Wit syn Jana z T. student Uniw. Krak. (MUK 1 nr 06/106); [1410?] Mikołaj syn Michała z T. kleryk diec. pozn. dostaje od pap. zezwolenie na przyjęcie święceń od jakiegokolwiek bpa (BulPol. 3 nr 1238).

1413 Florian syn Stanisława z T., 1421 Mikołaj syn Stanisława z T., studenci Uniw. Krak. (MUK 1 nr 13/059, 21h/158); 1468 Jan syn Macieja z T. student Uniw. Krak. (MUK 1 nr 68e/047), 1470 bak. sztuk wyzw. (KProm. nr 70/23B); 1478 [tenże?] Jan Firlej z T. pisarz ks. Konrada III (AC 2 nr 1398); 1478 Marek syn Macieja z T. student Uniw. Krak. (MUK 1 nr 78e/040), 1518 tenże altarysta w Warszawie → p. 3B; 1488 discr. Jan z T. służył jako nauczyciel szkoły par. w Wyszkowie przez 3 kwartały i został zwolniony przez pleb. z Wyszkowa, tracąc należny dochód 2 kóp gr (Ep. 11, 42).

1490 XI sejmik maz. w T. (Sobol 94); 1500 discr. Maciej z T. kapłan diec. pozn., nauczyciel lub zakrystianin kośc. par. w Miączynie [w diec. płoc.] (Ep. 149, 51); 1500 Stanisław syn Mikołaja z T. student Uniw. Krak. (MUK 1 nr 1500e/002); 1501 opatrz. Maciej syn Jana Stralkowa z T. przyjęty do pr. miej. Nowej Warszawy (PrzyjęciaNW nr 380); 1502 Maciej syn Mikołaja z T. student Uniw. Krak. (MUK 1 nr 1502e/164); 1507 Stanisław syn Piotra z T. student Uniw. Krak. (MUK 1 nr 1507e/046), 1517 bak. sztuk wyzw. (KProm. nr 1517/18B); 1513 Małgorzata Firlejowina z T., 1515 Jan Bromsz z T., przyjęci do pr. miej. Starej Warszawy (PrzyjęciaSW nr 81, 133); 1522 Piotr syn Jana z T. student Uniw. Krak. (MUK 2 nr 1522e/141), 1530 tenże bak. sztuk wyzw. (KProm. nr 1530/29B); 1524 Jakub syn Michała Brody z T. przyjęty do pr. miej. Starej Warszawy (PrzyjęciaSW nr 313); 1528 Stanisław syn Adama z T., 1530 Wojciech syn Marcina z T., studenci Uniw. Krak. (MUK 2 nr 1528e/054, 1530h/088); 1530 Jan Błażek z T. przyjęty do pr. miej. Starej Warszawy (PrzyjęciaSW nr 467).

1540 Jerzy syn Mikołaja z T. student Uniw. Krak. (MUK 2 nr 1540e/072); 1542 Jan syn Macieja z T. student Uniw. Krak. (MUK 2 nr 1542e/106; PSB 10, 483); 1544 Jan syn Ambrożego z T., Mikołaj syn Mikołaja z T., studenci Uniw. Krak. (MUK 2 nr 1544h/ 021, 1544h/023).

7. KnapWar. 160 (kaplica Ś. Doroty); RAW 254-256; Miasta pol. 2, 518.

8. Murowany kośc. par. Ś. Mikołaja z I poł. XVI w. (Kunkel 338-340).