ŚREM*

1136 or. Zrem (Wp. 1 nr 7, →Śrem – okręg), 1210 or. [przymiotnik:] Zremensi[s] (Wp. 1 nr 66; →Śrem – okręg), 1211 Szrem (Wp. 1 nr 73; SU 1 nr 124), 1212 or. Srem (Wp. 1 nr 77; →Śrem – gród i kasztelania), 1232 or. [przymiotnik:] Ciremensi[s] (Wp. 1 nr 137; →Śrem – okręg), 1234 Sireme (Wp. 1 nr 169), [1233-34] rps XIV-XV w. Srzem (MPHn. 8, 85 – Kronika wielkopolska), [1233-34] rps XIV-XV w. Screm (MPH 3, 649 – Kronika polsko-śląska), [1233-34] rps XIV-XV w. Scrym ultra Wartham (MPH 3, 488 – Kronika książąt polskich), 1242 Serem (Wp. 1 nr 236), 1279 kop. 1546 Srzem (Wp. 1 nr 486), 1332 [recte: 1337] Sznim! (SLP nr 20, →p. 4C); 1337 obl. 1729 Shrzem (Wp. 2 nr 1169, →Śrem miasto, p. 4C), 1348 [przymiotnik:] Scremensis! (MPV 3 nr 320, BulPol. 2 nr 375, →Śrem – archidiakonat), 1353 [przymiotnik] Strzemensis (Wp. 3 nr 1317), 1366 or. Srzem (Wp. 3 nr 1566), 1368 or. Srem (Wp. 3 nr 1597), 1400 or. Zrzem (KP nr 33), 1409 kop. 1546 Szrzem (Wp. 7 nr 642), 1424 Stryme (SBP s. 106 nr 291 – w jęz. niem.), 1426 ze Srzema (WR 3 nr 1167), 1428 (SBP s. 173 nr 490), 1431 Szrimski [nazwisko] (SBP s. 14 – w jęz. niem.), 1432 Strime (SBP s. 223 nr 616 – w jęz. niem.), 1434 or. Szrzem (Księgi przyjęć do prawa miejskiego w Krakowie 1392-1506, wyd. K. Kaczmarczyk, Kraków 1913, nr 4562), 1441 [przymiotnik] Strimer (AR nr 217 – w jęz. niem.), 1483 Srym, Srzym, 1488 Szrem (Księgi przyjęć do prawa miejskiego w Krakowie, op. cit., nr 8077, 8410), 1500 Srzen (Acta rectoralia Almae Universitatis Cracoviensis inde ab anno 1469, wyd. W. Wisłocki, t. 1, Kraków 1893, s. 427), miasto – najpierw na lewym brzegu rz. Warty, (→Śrem – Stare Miasto), a od 1393, po nowej lokacji przeniesione na prawy brzeg Warty (→Uwaga); ośrodek klucza dóbr król. (→Śrem – starostwo).

1. Przynależność administracyjna. 2A. Topografia miasta; 2B. Przedmieścia; 2C. Młyny; 2D. Granice, okolica; 2E. Drogi i mosty; 2F. Cło. 3A. Mieszkańcy; 3B. Żydzi; 3C. Handel i rzemiosło: 3Ca. Handel; 3Cb. Rzemiosło; 3D. Podatki i świadczenia. 4A. Prawa, przywileje i powinności miejskie; 4B. Władze miejskie; 4C. Wójtostwo; 4D. Działalność władz miejskich. 5A. Kościół par.: 5Aa. Plebani i in. duchowni w S.; 5Ab. Witrycy; 5Ac. Szkoła przy kościele par.; 5Ad. Bractwa w kościele par.; 5B. Altarie w kościele par. NMP; 5C. Kościół i szpital Ś. Ducha: 5Ca. Altaria ŚŚ. Piotra i Pawła; 5Cb. Altaria NMP, ŚŚ. Wojciecha, Katarzyny i Jedenastu Tysięcy Dziewic; 5D. Kościół Ś. Krzyża; 5E. Kościół i klasztor franciszkanów pod wezwaniem Bożego Ciała. 6A. Wydarzenia; 6B. Ludzie z S. czynni poza S.: 6Ba. Osoby świeckie pochodzące z S.; 6Bb. Osoby duchowne pochodzące z S.; 6Bc. Osoby z S. na uniwersytecie w Krakowie. 7A. Literatura; 7B. Dodatkowe skróty. 8. Zabytki kultury materialnej.

1. 1136 wieś Dolsk na [terytorium?] Z. (villa in Z.) →Śrem – okręg.

1212 kasztelania śrem., [1233-34] – 1247 castrum S. →Śrem – gród i kasztelania.

1253 civitas S., lokacja miasta →p. 4A.

1507 n. pow. kośc. (ASK I 5, 1v); 1444-48, 1519-22 czasowo w S. siedziba sądu ziemskiego kośc. (→Śrem – powiat).

1298 n. par. własna (Wp. 2 nr 770) [początkowo (po lokacji m. na lewym brzegu Warty) kościół Ś. Mikołaja, a po przeniesieniu m. na prawy brzeg – NMP → p. 5A, →Śrem – Stare Miasto, p. 5]; 1510 n. dekanat śrem. →Śrem – dekanat.

2A. Topografia miasta.

1242 strumień (rivulus) zw. Czarny Strumień powyżej rz. Warty [po prawej stronie Warty, opływał Ostrów czyli Kobylec od N i NE, dokładniej →p. 4A]; obowiązek naprawy mostu na tym strumieniu należał do wsi kl. lubińskiego, które to wsie książę od niego uwalnia (Wp. 1 nr 236); [wg Chm. 42, most ten znajdował się prawdop. po wschodniej stronie Ostrówka, za dzisiejszym kościołem franciszkanów].

1253 lokacja m. S. nad rz. Wartą [na lewym brzegu] →p. 4A.

1393 m. S. przeniesione na in. miejsce, tj. na wyspę (locus seu insula) zw. Ostrów albo Kobylec (Cobilecz), położoną między jez. →Sabel a Czarnym Strumieniem [tj. na prawym brzegu rz. Warty] →p. 4A.

1470 Sabel w Starym Mieście Śremie →p. 3A: Marcin; 1513 w S. Czarny Strumień, jez. Sabel, Ostrów →p. 3.

1510 folw. [wieś] Grzymisław [k. Ś.] →p. 5A.

Miasto prawobrzeżne:

[Wg analizy planów miasta z końca XVIII w. oraz lustracji królewszczyzn z l. 1775 i 1789, rynek miej. był pierwotnie ok. dwukrotnie większy niż obecnie.

Rynek śrem. ma kształt wydłużony (owalny), wynika to z ukształtowania terenu na Ostrowie, co miało też wpływ na przebieg idącego przezeń traktu: rynek ulokowany został poprzecznie w stosunku do głównego szlaku handlowego w kierunku Poznania (m. in. dzisiejsze ulice Kościuszki i Poznańska), a równolegle do Warty; droga ta przecinała wyspę Ostrów w ok. połowie jej długości. Od co najmniej XVI w. rynek miał wymiary ok. 160 x 90 m. Na północnym krańcu placu rynkowego zbudowano (znajdujący się tam do dziś) kościoł farny NMP (→Münch s. 168-170, 208-209 i tabl. LVII; Chm. 42-43). Obszar rynku zmniejszony został w końcu XVIII w. przez powstanie od strony południowo-wschodniej zwartego bloku zabudowy; wcześniej, jak przypuszczał Chm. 43, w tym miejscu znajdowały się kramy i jatki rzemieślnicze, zgrupowane w okolicach ratusza.

Ratusz średniowieczny i nowożytny znajdował się bowiem pierwotnie w południowej części placu rynkowego, tj. najpewniej w okolicach posesji nr 6 obecnego pl. 20 Października, na której natrafiono na gotyckie piwnice (Chm. 43-45). Obecny ratusz znajduje się po północnej stronie placu.

Brak śladów, by Ś. posiadał kiedykolwiek mury miejskie, „choćby tylko w postaci niepełnego ich kręgu” (ale →przyp. 12). Miasto na prawym brzegu było chronione w sposób naturalny: leżało na wyspie otoczonej starorzeczami i mokradłami; być może od strony zachodniej (głównego koryta Warty) posiadało wały ziemne (Chm. 54).]

1400-1510 jatki rzeźnicze w S.: 1400 →p. 3A: Dorota; 1442 →p. 3A: Świętosław, 1510 →p. 3A: Andrzej Żyła, →p. 3A: Jan Żaczek, →p. 5Bg.

1425 ratusz (pretorium), kłoda miej. →p. 3A: Dorota Peszlowa; 1511-12 ratusz →p. 3A: Paweł Wolsztynek.

1442 działki przy rynku w S. →p. 3A: Świętosław.

1444, 1491, 1504, 1510 domy w rynku →p. 3A: Bartłomiej Basz, →p. 3A: Stan. Strzępiński, →p. 3A: Paweł Pióro, →p. 3A: Marcin krawiec, Jan Tuszyński.

1444 słodownia [mielcuch] →p. 3A: Bartłomiej Basz; [o mielcuchu miej. →p. 2C: Młyn Słodowy, →p. 3Cb: Słodownictwo].

1462 ul. Kowali [w południowo-zachodniej części miasta, ident. z wymienianą w lustracjach miasta z XVIII w. ul. Kowalską (Chm. s. 48, 67)] →p. 3A: Andrzej Cieciorka; 1510 zaułek kowali (vicus fabrorum) w S. →p. 5C.

1468, 1510 ul. Mnisza (platea Monachorum) w S. →p. 3A: Stanisław zw. Stasz, p. 3A: Wojc. Kaczor.

1471-1510 łaźnia miejska [w nadbrzeżnej, południowo-zachodniej dzielnicy miasta, w okolicy przeprawy mostowej; w rejonie dzisiejszych ulic Łazienkowej i Małej Łazienkowej]: 1417 →p. 5Bg, 1471 →p. 3A: Mikołaj łaziebnik, 1510 →p. 5Be.

1480 domy w rynku →p. 3A: Jan Górny.

1510 ogrody i sady mieszczan w S. oraz k. S. (LBP 199-202).

1510 sad (pomerium) koło m. S. →p. 5C.

1510 ul. Sukienników (platea Pannificum) w S. [jedna z najstarszych ulic Ś., wymieniana pod tą nazwą jeszcze w 1789, biegła równolegle do ul. Kościelnej (obecnie Wawrzyniaka), prowadzącej od zachodniej strony rynku do fary, a obejmowała część obecnej ul. Dąbrowskiego, na odcinku od ul. Polnej do ul. Gołębiej (Chm. 48)], [obok] mały zaułek (vicus parvus) [u zbiegu obecnych ulic Akacjowej, Gołębiej i Dąbrowskiego] →p. 5Bc (Michał Kullar [recte: Kuklar]); 1518 ul. Sukienników →p. 5B: Michał Łazarka.

1513 w S. budynki [miej.] w środku [miasta, tj. w rynku] na wspólną [publiczną] wagę, na zebrania [ratusz?] i na in. potrzeby (M Śrem I/10, →p. 3).

[1632-48] król Władysław IV zezwala m. S. na wybudowanie jatek i nowego ratusza (M Śrem I/39 – odpis dok., brak daty i miejsca wystawienia; wg Chm. 43, za informacjami A. Zahradnika, chodzi o zezwolenie z 1630, a więc z czasów króla Zygmunta III Wazy); 1648 ukończenie budowy nowego ratusza (Chm. 43).

1683-85 Na Skrzetowym, niezident. miejsce w S. (K 3, 204).

Dzielnica żydowska [w mieście prawobrzeżnym, na SE od rynku, w okolicach obecnej ul. Matuszewskiego (dawniej: Żydowska) i Nowego Rynku; przy Nowym Rynku, na wysokości ul. Matuszewskiego znajdowała się synagoga, rozebrana w 1969, w związku z budową nowej trasy mostowej.]

1427 n. Żydzi w S., 1556, 1565 synagoga →p. 3B.

2B. Przedmieścia (także →Chm. 52-57).

Stare Miasto [miejsce pierwotnej lokacji m. w 1253, a po ponownej lokacji Ś. w 1393 na prawym brzegu rz. Warty – przedm.] →Śrem – Stare Miasto.

Piaski k. S. [na południowo-zachodnich obrzeżach prawobrzeżnego miasta, okolice dzisiejszej ul. Piaskowej]:

1491 uczc. Stan. Strzępiński [mieszcz. śrem.] ma dom na Piaskach (in arenis), obok ogrody (ortus) Skorka (Szkorek) i Jana Żaczka →p. 3A.

1510 Stan. Hynst [mieszcz. śrem.] ma ogród na Piaskach k. S.; Paweł Lebioda [mieszcz. śrem.?] ma ogród [na Piaskach?] →p. 5Bg.

1510 Mikołaj sołtys w →Pełczynie ma ogród (ortus) na Piaskach →p. 5Bg.

Ducha Ś. [na prawym brzegu Warty, przy głównej przeprawie przez rzekę, wokół kościoła szpitalnego Ś. Ducha, leżącego u zbiegu dzisiejszych ulic Piłsudskiego i ks. Popiełuszki →p. 5C. W XVI w. przedm. to składało się poza szpitalem i kościołem z nielicznych zabudowań oraz ról i ogrodów. Nad brzegiem rz., nieopodal kościoła znajdowała się łaźnia miej. (obecne ulice Łazienkowa i Mała Łazienkowa; →p. 2A).]

1440 n. szpital Ś. Ducha pod S. →p. 5C.

Ostrówek [na północno-wschodnich obrzeżach prawobrzeżnego miasta; oddzielony od Ostrowa czyli Kobylca strugą (starorzeczem Warty). Przez tę strugę jeszcze w końcu XVIII w. prowadził mostek z rynku do kościoła franciszkanów (→p. 2E: lustracja z 1789; Münch tabl. LVII = Staatsbibliothek zu Berlin Preussischer Kulturbesitz, sygn. 1, S Kart X 33634: plan miasta z ok. 1780). Ostrówek został scalony z centrum miasta dopiero w I połowie XIX w., po zasypaniu wspomn. strugi Warty, na jej miejscu powstała dzisiejsza ul. Dutkiewicza (Chm. 55).]

Pysząca (na lewym brzegu rz. Warty; →Pysząca wieś): 1563 pobór z Pyszącej, przedmieścia (suburbium) m. S. [formularz nie wypełniony] (ASK 14, 193v); 1566 pobór z Pyszącej przedmieścia m. S. od 19 ł.; Pysząca płaci razem z m. S. (ASK I 4 k. 278, 295v); 1580 pobór płaci Pysząca przedm. [brak innych danych; zapewne, jak w 1566, Pysząca płaciła pobór łącznie z m. Ś.] (ŹD 84); [w 1510 w Pyszącej było 13 ł. i 1 1/2 kwarty os., 12 1/2 ł. bez 1/2 kwarty opust. (LBP 105; →Śrem – starostwo)].

1614 fundacja kolegium mansjonarzy w S.; do uposażenia nal. m. in. 1 ł. z domem i ogrodem we wsi Pysząca (Now. 2 s. 289, 311, 635; Chm. 105; także →przyp. 13).

1660 lustracja dóbr król. Ś.; wymieniono m. in. „wieś albo przedmieście” Pysząca, w niej 20 ł., a po 7 kwart roli mają także instytucje duchowne [z Ś.]: klaryski, kościół Ś. Ducha oraz franciszkanie (LWK 1659/65, cz. I, s. 70; także →Śrem – starostwo).

[Wieś →Pysząca po 1563 nazywana jest przedmieściem Ś. (→wyżej). Jednak z powodu stosunkowo znacznej odległości od Starego Miasta Ś. (czyli miejsca pierwszej lokacji m. S. w 1253 →p. 4A) była przedmieściem tylko z nazwy, a jej powiązania ze Ś. miały jedynie gospodarczy charakter. Znajdowały się tam bowiem role uprawiane przez mieszczan śrem. (nabytek znacznie późniejszy niż lokacja Ś.), poza tym grunty Pyszącej sąsiadowały z gruntami wójtostwa śrem. (→p. 4B, →p. 4C). Na fakt, iż Pysząca była (i jest do dziś) odrębną wsią, a nie przedmieściem Ś., wskazują wzmianki z XVII i XVIII w., gdzie Pysząca określana jest jako wieś w stwie śrem. (TD).]

2C. Młyny:

[W samym Ś. i jego najbliższej okolicy było kilka młynów – część nal. do miasta, część była król. (w stwie śrem.); nie zawsze możemy choćby w przybliżeniu określić ich lokalizację, na którą istotny wpływ miał poziom wody, ani nawet wskazać, czy mowa o tym samym młynie, czy o innym – np. wiemy, że były dwa folusze (→niżej, pod 1513). Mimo to staraliśmy się przyporządkować wzmianki do konkretnych obiektów. Dokładnie o młynach i młynarstwie w Ś. w okresie staropolskim →Chm. 68-70.]

1398 Bawor [Wyskota] z →Rybnika [k. Osiecznej, także m. in. z →Drobnina i →Krzemieniewa] ma odstąpić (resignare) przed starostą gen. Wlkp. Marcinowi z Choryni i jego braciom młyn na rz. Warcie pod S., a Marcin z braćmi ma odstąpić Baworowi swą cz. w Rybniku (Lek. 1 nr 2227, 2228); 1399-1400 tenże pozywa wspomn. Marcina o pozostałe do zapłacenia 6 grz. za młyn (Lek. 2 nr 2268, 2716, 2738).

1459 Piotr młynarz z S. wśród młynarzy (z Krajkowa, Niwki, Obornik i Poznania) powołanych przez króla Kazimierza [Jag.] do rozstrzygnięcia sporu między młynarzami młyna zamkowego i Jana Fafki w Poznaniu (AR nr 824).

1510 uczc. Andrzej z S. młynarz otrzymuje od kapituły kat. pozn. przywilej na młyn kapitulny nad rz. Cybiną w Poznaniu (A 209 – nowej sygnatury nie udało się ustalić); 1517 tenże młynarz z S. otrzymuje zgodę król. na wykupienie młyna w Poznaniu na rz. Warcie, obok kl. dominikanów (MS 4 nr 11230).

1563 pobór z S. od 2 młynów wodnych dziedz. walnych, 1 młyna wodnego dor. walnego, od folusza o 1 kole →p. 3D; 1581 w S. 2 młyny o 2 kołach →p. 3D; 1586 do m. S. należą młyny: Nowy Młyn i Rożek; jest też Młynek [król.] oraz młyn we wsi Zbrudzewo należącej do m. S. (Summarium 3v; →także niżej, przy poszczególnych młynach).

1793 m. S. ma 1 młyn wodny (nieczynny) i 6 wiatraków (J. Wąsicki, Opisy miast polskich z lat 1793-1794, cz. I, Poznań 1961, s. 474).

Młyn [miej.?] przed miastem S.:

1393 m. S. przy przeniesieniu miasta na in. miejsce [ponowna lokacja na pr. brzegu Warty] otrzymuje pozwolenie król. na zbudowanie młyna ze stępą na rz. Warcie, k. miasta →p. 4A.

1432 Baszno [= Bartłomiej Basz] burm. S. i Szczepan (Stephanus) Burdno mieszczanie śrem. w imieniu m. S. pozywają Michała Łysego Osła (Lysziossla) mieszczanina pozn. [niegdyś mieszcz. śrem.?] o szkody poniesione przez miasto z powodu opuszczenia przez Michała młyna [miejskiego w Ś.]: 1) młyn nie pracował przez 6 tygodni, przez co miasto straciło 4 grz. [z tytułu opłat za przemiał]; 2) miasto zapłaciło za Michała 1 grz. plebanowi [śrem.], któremu Michał miał płacić rocznie 1/2 grz. [czynszu]; 3) Michał przez 6 l. nie płacił żadnych podatków [miej.], a miał w okolicy (in districtu) S. [tj. najpewniej podlegającej jurysdykcji miej.] dom, jatkę i ogród, z których na każdy pobór (exaccio) [miej.] powinien był płacić 1/2 grz.; 4) Michał nie płacił podatku król. w wysokości 1 gr od 1 grz. i miasto zapłaciło za Michała 1/2 kopy gr podatku król. [szosu?] za 3 kolejne pobory; rajcy m. Poznania doprowadzają do ugody, w ramach której miasto S. ma złożyć w ratuszu w Poznaniu 7 grz. dla wspomn. Michała [z jakiego tytułu?, wykupu dzierżawy?, roszczeń Michała?] (SBP s. 210-211 nr 586 – zapiska przekreślona, zapewne na znak dokonanego rozliczenia).

1789 z lustracji starostwa śrem.: młyn na rz. Warcie miejski własny, [obok?] gościniec ze stajnią i Młynek Słodowy starościńskie, a także stajnia nal. do miasta (M Śrem I/46, 2-2v).

Młyn Słodowy – młyn król. większy, przy [na?] moście (in ponte) Starego Miasta Śremu:

[1352-60] (trans. 1418) Wierzbięta [z Palowic] star. gen. Wlkp. postanawia, że Mikołaj młynarz, który zbudował młyn król. nad (supra) rz. Wartą pod (ante) m. S., ma posiadać bez przeszkód 1/3 tego młyna na pr. dziedzicznym; częścią tą Mikołaj i jego spadkobiercy będą mogli swobodnie dysponować; naprawy w młynie będą finansowane w 1/3 przez młynarza, a w 2/3 przez króla [potem przez tenut. śrem.], a ponadto młynarz ma dać tłuszcz [łój?] i wynagrodzenie kowalowi (sepum et precium fabro dare) [reperującemu żelaza młyńskie]; młynarz może też w lesie król. [k. Ś.] wycinać drzewa i krzewy na potrzeby naprawy młyna, a ludzie (homines) król. [z wsi starostwa śrem.?] zobowiązani będą dostarczyć je do młyna (Wp. 6 nr 193).

1416 Marcin Kot młynarz pod (ante) S. w sporze z Jakubem cieślą król. (KoścZ 5, 18v); 1418 ks. Zygmunt Korybutowicz [tenut. w Ś.?] potwierdza uprawnienia Marcina Kota młynarza do młyna król., leżącego za miastem S. na rz. Warcie, wraz z pr. mielenia tam słodu; ludzie król. [z Ś.] tylko w tym młynie mogą mleć słód; rajcy m. S. poświadczają, że od dawna w tym młynie mielony jest słód; książę transumuje dok. starosty gen. Wlkp. Wierzbięty dla poprzedniego młynarza [z l. 1352-60, →wyżej]; dok. wystawiony w S., świadkowie – burm. i rajcy śrem. [→p. 4B] (Wp. 8 nr 817); 1427 Marcin Kot młynarz w S. →Śrem – starostwo, p. 3.

1432 [prawdop. tenże] młyn położony przed miastem S.; Anna Brodzina c. Jakuba młynarza z tego młyna dokonuje rozliczenia z Bartłomiejem Baszno [= Basz, Baszek, →p. 3A] burmistrzem w S., obecnym posiadaczem tego młyna; ponadto Hans Czepel (Czippel, Czippeln) mieszcz. pozn. zeznaje, że jest winien wspomn. Annie 6 grz. z tegoż młyna, a obecnie odebrał od Bartłomieja Baszno 4 grz. (SBP s. 211-212 nr 588 – zapiska w części dot. Czepla skreślona, zapewne na znak zakończenia rozliczeń z Bartłomiejem i Anną).

1433 młyn król. większy przy [na?] (in ponte) moście Starego Miasta Śrem i na rz. Warcie; ruiny tego młyna zostały przez sław. Kota niegdyś młynarza zapisane w testamencie altarii, jednak z tej sytuacji wynikają szkody dla miasta król. i mieszczan, dlatego król Władysław [Jag.] poleca, aby altaria otrzymała inny zapis; młyn zaś za zgodą królewską mieszcz. śrem. Bartłomiej czyli Basz uwolnił [od dotychczasowych roszczeń i zobowiązań, →wyżej] i odbudował; Bartłomiej ma pr. pobierania 1/3 dochodów z tytułu przemiału zboża, ma ponosić 1/3, a król [tenut.] 2/3 nakładów na naprawę grobli i młyna oraz na żelaza i kamienie młyńskie; młynarz ma co roku utuczyć dla króla [tenut.] 2 wieprze, a 1 dla siebie; młynarz ma też pr. łowić ryby na swoje potrzeby k. grobli młyńskiej; mieszczanie śrem. mogą mleć słody tylko w tym młynie, mają płacić za każdy przemiał 4 denary (Wp. 5 nr 532) [także →niżej: Młynek, pod 1433].

1444 na młynie słodowym pod S. ciąży czynsz dla altarii w kościele par. w S. →p. 3A: Bartłomiej Basz.

1490 Jan młynarz [w młynie] słodowym w S. toczy spór z Michałem altarystą w S. [najpewniej chodzi o Michała Łazarkę →p. 5B], który pozywa go o nal. jego altarii czynsz roczny 5 1/2 grz. z tegoż młyna; pozwany domaga się okazania dokumentów, na co wspomn. altarysta przedstawia dok. Marcina ze Sławska kaszt. pozn. i starosty gen. Wlkp. z 7 IX 1430 (AE III 159v) [także →wyżej, pod 1433].

1493 Jan Kamienieczny młynarz w S., w sporze z Michałem Łazarką altarystą w S. o czynsz należny zwyczajowo wspomn. altarii, uzyskał wyrok oficjała pozn. korygujący [tj. zmniejszający] czynsz w związku ze szkodami poniesionymi przez tegoż młynarza podczas najazdu [Wawrz.] Kośmidra [Gruszczyńskiego; kiedy? →p. 6A]; jednak wspomn. altarysta, nie zważając na wyrok, nadal publicznie pozywa tegoż młynarza o czynsz [w dawnej wysokości]; młynarz ocenia swoją szkodę z tego powodu na 100 fl. (AC 2 nr 1480); 1499 tegoż ż. Kat. Kamienieczna →p. 3A.

1510 młyn zw. Słodowy w S. →niżej: Młynek.

1513 w S. młyn słodowy, prowadzą do niego most i grobla (M Śrem I/10, →p. 3).

1789 Młynek Słodowy w S. →wyżej.

Młynek (Mały Młynek) [mł. król.] na odnodze rz. Warty zwanej Czarnym Strumieniem, pomiędzy wyspą zw. Ostrów i miastem [prawobrzeżnym]:

1433 król Władysław [Jag.] daje Bartłomiejowi zw. Basz mieszczaninowi śrem. [= Bartłomiej Baszno burm. śrem. 1432, →wyżej] przywilej na nowy młyn zw. Młynek (Mlynek) na strumieniu (rivulus) Czarny Strumień pod m. S.; Basz swoim kosztem postawił ten młyn, a obecnie ma go posiadać, pobierając sobie trzecią miarę zboża; koszty reparacji młynarz będzie ponosił w 1/3, a król [tj. tenut. śremski] w 2/3; młynarz ma co roku utuczyć 3 wieprze (2 dla króla [tenutariusza śrem.], 1 dla siebie), ma też pr. łowić ryby k. grobli młyńskiej (KoścG 18, 97-98) [także →wyżej: Młyn Słodowy, pod 1433].

1496-1508 uczc. Grzegorz Jandyła (Jandila), [zw.] Młynek, młynarz z S.: 1496 tenże Grzegorz Młynek w sporze z Janem synem Marcina z S., plebanem w Tuszynie [w ziemi sier.] i altarystą w S., wnosi o uwolnienie z ekskomuniki, w którą popadł z powodu wspomn. Jana, domagającego się od niego 1 1/2 grz. czynszu na rzecz swojej altarii; tenże Grzegorz wzywa wspomn. Jana do pokazania dok. ustanawiającego wspomn. czynsz; pozwany odpowiada, że posiadał niegdyś dok. rezygnacji tego czynszu, wystawiony pod imieniem i pieczęcią Wojciecha, zarządcy (vitricus) tegoż młynarza Grzegorza Młynka, ale dok. ten został zagrabiony przez najemnych Wawrz. Kośmidra, gdy najechał on S. [→p. 6A] (AC 2 nr 1513); 1500 tenże Jandyła młynarz z młyna w S. zwanego Młynek zapisuje na tym młynie swojej ż. Machnie [Małgorzacie] Jandylinie 20 grz., które ona mu dała, by mógł uwolnić się od ekskomuniki [prawdop. przez to, że młynarz spłaci pieniędzmi żony ciążący na młynie czynsz na rzecz instytucji kościelnej]; młyn leży na rz. (in fluvio) Czarny Strumień, między [wyspą] Ostrów a m. S., a k. mostu, przez który jedzie się [z Ś.] do Poznania (PG 62, 91); 1508 tenże Młynek na mocy ugody z Michałem Łazarką altarystą w S. zobowiązuje się zwrócić 33 grz. sumy głównej, od której płacono 11 wiard. czynszu [wspomn. 1496?, →wyżej] na rzecz altarii Łazarki; będzie płacił w 3 ratach po 11 grz., składając te pieniądze na ręce rajców śrem. (ACC 85, 49v).

1510 na mł. zw. Młynek (Mały Młynek), położonym na rz. Warcie, ciąży czynsz 1 1/2 grz. rocznie dla Jana syna Marcina krawca z S., altarysty w kościele par. w S. [→p. 5Bd]; wspomn. altarysta otrzymuje też 1/2 grz. czynszu z mł. zw. Słodowy w S.; gdy dokonano przeniesienia 2 grz. czynszu [z mł. zw. Słodowy, domu w rynku w S. i słodowni →p. 3A: Bartłomiej Basz, pod 1444], to 1 1/2 grz. zabezpieczono na mł. Młynek, a 1/2 grz. – na mł. Słodowym (LBP 200).

1566 Elżbieta ż. opatrznego Jana młynarza w Młynku przedstawia do oblaty dok. z 1433 →wyżej.

1586 uczc. Walenty młynarz [młyna] zw. Młynek (Summarium 3v).

Młyn miej. za kościołem NMP w S.:

1409 Tomasz młynarz [z Ś.] sprzedaje Katarzynie ż. Pawła mieszczanina z S. rolę młyńską k. kościoła [najpewniej par. w Ś.], z wyłączeniem zabudowań (KoścZ 3, 129v).

1513 Walenty posiadacz młyna w m. S., położonego za (post) kościołem [par.] NMP w S.; na wniosek Stan. Lasockiego podkomorzego pozn. [i tenutariusza śrem.] król Zygmunt [St.] zezwala temuż Walentemu na przeniesienie młyna w inne miejsce i zapisuje mu 36 grz. na tym młynie (MS 4 nr 2012).

1554 [tenże? (tak Chm. 69), czy młyn miej. przed miastem →wyżej] młyn miej. zw. Rożek (Rozek); m. S. sprzedaje go [czy jednak daje w dzierżawę?] młynarzowi Stan. Hintzowi za 40 grz. [rocznie?]; koszty naprawy młyna miasto na pokrywać w 2/3, a młynarz w 1/3 (Summarium 2-2v).

1586 uczc. Paweł młynarz [tegoż?] młyna Rożek należącego do m. S. (Summarium 3v).

Folusze [w 1513 wspomn. dwa: miej. i stwa śrem., →niżej]:

1430 folusz miej. w S. (Chm. 63 – za informacjami A. Zahradnika).

1448 prac. Szymon młynarz w Walkmłynie k. S. [= foluszu] w sporze z Pawłem Chlebowskim z →Nowca [k. Dolska] (KoścZ 13 k. 100, 167, 244, 288); 1448 temuż młynarzowi z Walkmłyna szl. Wincenty niegdyś Błożejewski jest winien 20 worków [czego?, może chodzi o samo opakowanie?] (KoścZ 13, 140).

1447 uczc. Szymon młynarz miasta S., z Walkmłyna, w sporze ze szl. Pawłem Kadzyńskim [z →Kadzynia k. Dolska] (KoścZ 13 k. 53, 176).

1513 w S. 2 folusze – jeden miejski, a jeden król., mieszczanie śrem. mogą folować sukno w dowolnie wybranym (M Śrem I/10, →p. 3).

1513 (reg. 1564) król Zygmunt [St.] poleca sukiennikom kośc. folować sukno w S. [w foluszu król.] dopóki nie zbudują król. folusza w Kościanie; opłata w S. ma być pobierana wg starego zwyczaju; mieszczanie kośc. skarżą się [w 1513 czy 1564?], że w S. biorą od nich opłaty większe, bo po 1 półgr (MS 4 nr 2060; Pot. 304 k. 23v, 36).

1521 król zezwala sukiennikom kośc. na folowanie sukna nie w młynie w S. zw. foluszem (molendinum torquatile folusch dictum), ale w bliżej położonym młynie [foluszu zw. Białobrzeg] we wsi →Jaszkowo [na NW od Ś.] (MS 4 nr 13164).

1552 Jan Szochal młynarz odbudowanego młyna [miej. zw.] Walkmyn ustala z burm. i rajcami śrem. sposób rozliczenia z [dzierżawy] tego młyna (M Śrem I/14); [Chm. 68, wskazuje, że nie wiadomo, czy ten odbudowany folusz miej. jest ident. z foluszem wspominanym w średniowieczu].

1563 pobór z S., m. in. od 1 folusza [miej.] o 1 kole →p. 3D.

1564/65 sukiennicy kośc., gdy zabraknie wody w ich foluszu w Kościanie, mogą folować sukno tylko w S. (LWK I/1, 156-157).

2D. Granice, okolica:

1211 →Muclino [niezident.; być może chodzi o Miechinino, obecnie Mechlin, w pow. pyzdr., 4 km na NE od Ś.] z jeziorem w pobliżu (iuxta) S. (Wp. 1 nr 73; SU 1 nr 124).

1242 rzeka [strumień, starorzecze] Czarny Strumień [po prawej stronie Warty] →p. 2A.

1279 (obl. 1546) ks. Przemysł II odłącza od opola i kasztelanii śrem. należącą do komesa Borka wieś Psarskie, położoną k. S., i przyłącza do opola →Drzonek [dokładnie →Śrem – kasztelania]; książę wyznacza też granice wsi Psarskie z miastem S.: gran. ta biegnie od bagna zw. →Pluskocin aż do strugi zw. Sabel (Zabel) [lub] zw. →Sędziniec [lub Sędzin jaz] (Santzyn yaz); potem wzdłuż rzeki zw. Struga, która wypływa ze strugi Sabel, i wzdłuż niej [gran.] dochodzi do [niezident.] starorzecza zw. →Nakrzyże; książę nadaje Borkowi i przyłącza do Psarskiego część rz. [zapewne Warty] od strony m. [Ś.] aż do jeziora zw. →Ciszka, które to jezioro łączy się w Psarskiem ze strugą zw. →Choszczyna, wypływającą ze wspomn. jez. Ciszka (jednocześnie książę nadaje Borkowi pr. do wszelkich pożytków z tychże wód: z młynów, łowienia ryb, a także pr. polowania i wyrębu drzew); dalej jest wielka droga, przechodząca z S. w pobliżu wzgórza zw. →Colige, wzgórze to wyznacza granicę [m. Ś.] z Psarskiem; przy drodze z Psarskiego do wsi →Góra [k. Ś.] są kamienie, które wyznaczają gran. Psarskiego [i m. Ś.]; dalej gran. wyznacza inne wzgórze, położone k. jeziora między Psarskiem a Górą (jezioro to nal. do Psarskiego); następnie ostrów (insula) →Nedabilonis nad rz. Wartą; dalej błoto zw. „Sczyrscza” i las Łęg [→Łęg i Łążęk], który należy do wsi Psarskie, a ciągnie się do rz. Warty (Wp. 1 nr 486; CA XLIII 4, tu, wg wzm. z 1790, błędnie pod 1272).

1321 Górka leży k. Jaszkowa w stronę S. (Wp. 2 nr 1023).

1337 Bieńkowo k. S. (Wp. 2 nr 1168).

1365 Donatowo pod S. (Wp. 6 nr 209).

1381 wieś Psarskie k. (prope) S. (Wp. 3 nr 1792).

1394 Grzymisławice i Pełczyn k. (prope) S. (Wp. 3 nr 1950).

1399-1400 mieszczanie z S. toczą spór z Tomisławem ze Zbrudzewa (Brudzewskim) o rozgraniczenie między Zbrudzewem i Z. (Lek. 2 nr 842; KP nr 33; ZSW nr 15).

1408 (kop. 1598) rozgraniczenie między m. S. a wsią Łęg Wyszoty z →Łęgu: gran. biegnie od kopca narożnego między S. a wsiami Pysząca i Łęg w stronę rz. Warty, następnie brzegiem Warty w górę wody [rzeki] do młyna; mł. ten należał niegdyś do zm. ojca Wyszoty [tzn. do Wyszoty z Kórnika]; ponad tym młynem nakazano Wyszocie wbić pale w rzekę i za nimi wybudować [nowy] mł., do którego każdy ma mieć dostęp bez naruszania granic miasta, a Wyszocie nie wolno szkodzić młynowi niżej położonemu; [istniejący już stary mł., położony poniżej młyna, który ma zbudować Wyszota] wraz z jez. →Potępino [niezident., prawdop. staw młyński lub starorzecze Warty] ma pozostać w posiadaniu króla i w granicach m. S. (Wp. 7 nr 614 = M Śrem I/31).

1416 7 VII król Władysław [Jag.] wraz z posłem Ernesta ks. Austrii przyjeżdża do wsi →Nochowo k. miasta S. (DA lib. XI 60; A. Gąsiorowski, Itinerarium króla Władysława Jagiełły, Warszawa 1971, s. 65).

1424 m. S. kupuje Zbrudzewo →p. 4D; 1428, 1448 wieś Zbrudzewo k. (prope, circa) S. (CP 2, 118; Wp. 5 nr 490 reg.); 1448 wieś Zbrudzewo k. (circa) S. (LBP 274; CP 3 nr 165).

1459, 1463 m. S. toczy spór o granice z dziedzicami wsi Psarskie (Summarium 1v).

1500 Niesłabin graniczy z S. i Zbrudzewem; z tych miejscowości [mieszkańcy] kradną (furtive excidunt) drewno z lasów Niesłabina (CP 111, 8v); 1509 Niesłabin nie ma oznaczonych granic z S., Orkowem, Czmoniem i Zbrudzewem (CP 111, 35).

1554 kopce narożne wsi Pysząca, Tworzykowo i Jaszkowo [wszystkie wsie na lewym brzegu Warty] znajdują się przy drodze z S. do Poznania (KoścZ 28 k. 222v, 546v, 760, 912).

1560 w rozgraniczeniu wsi →Psarskie i →Szymanowo wymieniono m. in. kopiec narożny m. S. i król. [wsi] Nochowo [nal. do stwa śrem.] (Summarium 2v).

1560 rozgraniczenie Psarskiego i Zbrudzewa [wsi miej. Ś.] (Summarium 3v).

1565 w lustracji tenuty →Mosina [k. Poznania] wymieniono m. in. od Mosiny w stronę S. bór szeroki na „dobrą” milę i na milę długi, który rozciąga się od granicy ze Stęszewem i Błoniami aż do granicy z Baranowem (LWK 1/1, 137).

1566 Szydłowska Góra między →Nochowem a S. (K 3, 310, cytowanego tam aktu nie odnaleziono).

1572 m. S. pozywa Bartosza Psarskiego o rozkopanie granic gruntu miej. nad rowem zw. →Sędziniec, który doprowadza wodę z Warty do młyna panów Psarskich; Sędziniec leży między m. S. a Psarskiem (KoścG 26, 440 = Summarium 3v).

1597 łąka zw. Topola nal. do m. S. (Summarium 4).

1599 granice m. S. z Łęgiem i Wieszczyczynem (Summarium 4).

1600 granice S. i Bargowa (M Śrem I/53).

2E. Drogi i mosty (także →p. 2F, →p. 3).

[Ś. leży w zakolu Warty, w miejscu, gdzie rz. gwałtownie zmienia bieg z równoleżnikowego na południkowy, co przyczyniło się do powstania w okolicy szerokich starorzeczy i licznych drobnych cieków wodnych. Archeologiczne ślady przeprawy rzecznej poświadczone są dla przełomu X i XI w. (Chm. 23); stanowiła ona jeden z istotnych węzłowych punktów starych dróg tranzytowych.

Przez przeprawę na Warcie k. Ś. wiódł stary trakt z Poznania do Głogowa (stamtąd zaś do Czech i na Łużyce, a dalej do Niemiec) przez Krzywiń, Osieczną, Święciechowę i Wschowę; w okolicach Ś. odłączała się odnoga prowadząca (przez Bnin lub Giecz) w kierunku Gniezna. Najpewniej tą drogą, przez przeprawę w Ś., biegła w 1000 r. trasa pielgrzymki cesarza Ottona III do grobu ś. Wojciecha w Gnieźnie (W. Dzieduszycki i M. Przybył przyjmują, że z Ś. szła ona dalej przez Bnin i Poznań na Ostrów Lednicki; A. Wędzki opowiada się za krótszym wariantem tej podróży z Ś.: przez Giecz i Ostrów Lednicki z pominięciem Bnina). Traktem głogowskim szły też do Wlkp. wyprawy książąt śląskich w I połowie XIII w.

Trakt głogowski w Krzywiniu łączył się z także ważnym strategicznie, administracyjnie i handlowo traktem poznańsko-wrocławskim, który z Poznania przez Poniec i Żmigród szedł do Wrocławia, stanowiąc najkrótsze połączenie Wlkp. z Czechami, południowymi Niemcami i Włochami. Przed lokacją Poznania trakt wrocławski wiódł najpewniej przez Bnin, Ś. i stąd przez Krzywiń, Poniec, Sarnowę albo wprost z Ś. na południe przez Dolsk, Gostyń, Krobię i Górkę Miejską. Po lokacji Poznania ciężar ruchu handlowego przeniósł się na lewy brzeg Warty, a główny trakt handlowy między Poznaniem a Wrocławiem wiódł przez Mosinę, Kościan i Krzywiń, a dalej przez Poniec i Żmigród. Omijał więc Ś., który w 1393 został przeniesiony na prawy brzeg Warty (→p. 4A). Straciła też swoje duże znaczenie komora celna w Ś. (a zachowała w Poniecu, z którym Ś. został wymieniony w przywileju Władysława Jag. z 1393; →p. 2F). Jednak Ś. nadal pozostał ważnym punktem węzłowym kilku traktów handlowych – przede wszystkim dla zdążających z Gniezna na Śląsk. Przez Ś. prowadziła często także droga kupców z Kościana do miast wschodniej Wlkp., np. do Koła czy Słupcy (→niżej, pod 1521 i 1523). Poświadczone są w połowie XVI w. też kontakty handlowe śrem. kupców z Gnieznem (→p. 3Ca).

Komunikację przez liczne odnogi rzeki (do czego wykorzystywano oczywiście naturalne brody i piaszczyste łachy) umożliwiały w Ś. oraz okolicy mosty i wiodące do nich groble – ich utrzymanie nal. do miasta i do zarządcy dóbr król. (→p. 2C). Pierwsza wzm. o moście na głównym korycie Warty pochodzi z 1433 (→niżej), ale niewątpliwie istniał już wcześniej; system przepraw w okolicy Ś. pokazuje przywilej króla Zygmunta St. z 1539 (→niżej).

→S. Weymann, Ze studiów nad zagadnieniem dróg w Wielkopolsce od X do XVIII wieku, „Przegląd Zachodni” 9, 1953, nr 6-8, s. 211-213; Chm. s. 23-25, 57-60, 71-72; W. Dzieduszycki, M. Przybył, „Trakt cesarski” – próba odtworzenia przebiegu pielgrzymki Ottona III do Gniezna na podstawie analizy źródeł pisanych i archeologicznych, w: Trakt cesarski. Iława – Gniezno – Magdeburg, Poznań 2002, s. 23-26; Z. Kurnatowska, Organizacja grodowo-terytorialna Wielkopolski w okresie przedpiastowskim a hipotetyczny przebieg drogi Ottona III do Gniezna, tamże, s. 95-96; A. Wędzki, Przechadzki po Wielkopolsce, Poznań 2007, s. 381-382.]

1433 młyn król. większy przy [na?] moście Starego Miasta Śremu i na rz. Warcie [jej głównym korycie] →p. 2C.

1435 droga przez Bielawy, która prowadzi do wielkiej drogi (magna via) do S. (KoścZ 11, 99).

1446 droga wielka z Jerki do S. (DBL nr 203).

1476 w rozgraniczeniu wsi →Małpino z wsiami Mik. Strykowskiego wspomn. m. in., że od kopca narożnego wsi Małpino, →Marszewo i Kadzewo usypano 10 kopców nad drogą zwaną kaliską aż do drogi śremskiej (KoścZ 16, 113v; DBL nr 312).

1480 droga w stronę Pyszącej idzie przez Stare Miasto Śrem (AE III 41v).

1513 koszty naprawy mostu i grobli prowadzących do młyna słodowego w 2/3 pokrywa tenutariusz [król.] (M Śrem I/10, →p. 3).

1515 w →Rąbiniu droga z Turwi do m. S. oraz stara droga z Rąbinia do S. (KoścG 7, 198-202; sumariusze klaszt. lub., wzm. z XVIII w.: Lub. C XVII 10-11, niefol.; BenLub. 233, 2, dawniej Lub. C 37, 2; BenLub. 232 k. 29, 50, dawniej Lub. C 38 k. 29, 50).

1522 droga Kłodna [tzn. moszczona kłodami drewna?] z S. do Bnina (K 2, 304); 1524 droga z Dolska do S. (ACC 99, 24v).

1539 król Zygmunt [St.] zezwala mieszczanom m. S. na pobieranie ceł mostowych przeznaczonych na utrzymanie i reparację mostów i grobel [o wysokości cła →p. 2F]; k. m. S. w kierunku Poznania jest most na dużej rz. Warcie [na głównym nurcie rzeki], a zbudowany został wielkim nakładem środków przez poprzednich królów; przy tym moście grobla (ager) niemała na szerokość i długość, znajdują się tam także 2 in. mosty [mniejsze] za mostem pierwszym, także wzniesione nakładem władców; w kierunku Dolska [tj. od strony Starego Miasta] także most wielki (pons magnus) oraz 2 inne [mniejsze] mosty i groble zbudowane przez mieszczan z własnych środków i własnym nakładem pracy¹Jak wskazywał Chm. 58, najpewniej po stronie Starego Miasta mosty mniejsze przerzucone były „nad strugami łączącymi się ówcześnie z lewobrzeżną odnogą starorzecza Warty (jej pozostałości do dzisiaj koło Wójtostwa [o nim →p. 4C]); nie jest jasne, gdzie miał leżeć ów drugi duży most. Następne znane opisy przeprawy śrem. pochodzą z XVIII w., brak tam szczegółów o mostach i groblach od strony Starego Miasta (też →przypis następny) (CMP nr 152; SLP nr 103, s. 93); 1559 król Zygmunt August transumuje ten dok. (M Śrem I/18).

1554 droga z S. do Poznania prowadzi k. narożnika wsi Tworzykowo, →Przewóz i Jaszkowo (KoścZ 28, 222v).

1566 droga z Szymanowa do S. (KoścZ 59, 15-18).

1571 granica →Baranowa i →Krajkowa biegnie m. in. wzdłuż drogi z Baranowa do S. (KoścZ 68, 535v).

1767 mosty w S., „trakt walny toruński, leszczyński”: na rz. Warcie (długość 107,2 m, szerokość 5,9 m), na wylewie rz. Warty (35,2 m x 4,1 m), na strumieniu rz. Warty [= Czarny Strumień?] (86,7 m x 4,1 m), most Topiały na wylewie rz. Warty (35,2 m x 4,7 m; Z. Góralski, Taryfy mostowego i grobelnego Wielkopolski z 1767 r. Województwo poznańskie i kaliskie, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza” 5, 1959, z. 1 (9), s. 250; Chm. 58 – tu przeliczenia łokcia, tj. źródłowej miary, na metry).

1789 z lustracji starostwa śrem.: dwa mosty przy ujściu koryta starego rz. Warty [starorzecza] do miejsca zw. Topiały [za rozwidleniem dróg na Bnin i Zaniemyśl, w stronę Mechlina, tj. na NE od rynku w Ś.] i dawna, porządnie usypana grobla zniszczone podczas powodzi, przez co przy wysokiej wodzie przeprawa przez rzekę jest bardzo utrudniona; „mostek trzeci z rynku do kościoła oo. franciszkanów idący” ma zupełnie zgniłe pale, a wierzchni „pokład” spróchniały, co grozi zapadnięciem; „most wielki na rzece samej ku miastu Dolsku z gruntu skołatany” – zarówno pale, jak i „zwierzchni pokład” wymagają natychmiastowej naprawy; ruina mostów wynika z nieprzestrzegania zasad m. in. budowy tam, grobli i regulacji cieków wodnych²Wg Chm. 58, w wykazie z 1767 brak najpewniej jednego z mostów wymienionych w 1789, prawdop. mostka za Bramą Poznańską, tj. wiodącego do franciszkanów na Ostrówku; zaś w lustracji z 1789 brak z jednego z trzech pierwszych mostów wymienionych w 1767 (M Śrem I/46, 2v-3; Chm. 58).

1793 most nad głównym korytem Warty, przerzucony nad rzeką ukosem; mieści się na nim tylko jeden wóz (Chm. 59; J. Wąsicki, Opisy miast, s. 472).

2F. Cło (także →p. 2D, →p. 4A: jarmarki).

1398 król Władysław [Jag.] nakazuje, by kupcy z miast wlkp. jadący do Wrocławia używali starej drogi z czasów króla Kazimierza [Wlk.] przez S. i →Poniec; w S. mają płacić po 4 den. od każdego konia, w Poniecu zaś po 1/2 gr [9 den.]; kupcy z in. prowincji [tzn. spoza Polski] mają płacić po 6 den. od każdej sztuki bydła; mieszczanie wlkp. mają sprzedawać sukno na łokcie tylko w dni targowe³W haśle →Poniec miasto, przyp. 10, wskazano, że dok. ten znany jest z kopii z 1475 w MK 12, 213 (stąd reg. w MS 1) oraz kopii z połowy XVI w. w PG 77 (na tej podstawie wydanie w Wp. 3), a także że dla 1392 pobyt w Kole króla Władysława Jag. wydaje się mniej prawdop., choć nie wykluczony: król był 9 V w Piotrkowie, a 4 VI w Nowym Korczynie (A. Gąsiorowski, Itinerarium króla Władysława Jagiełły 1386-1434, Warszawa 1972, s. 112, który także przyjął, że poprawną datę, czyli 1392, przechowała kopia z MK 12). Dalej następuje sugestia, że bardziej poprawna jest data 1398, znacznie lepiej pasująca do itinerarium króla, przy czym nie wskazano na MS 3 supl. nr 64 – gdzie przywołany dok. z daty Koło 14 V 1398 (Wp. 3 nr 1988; MS 1 supl. nr 32 – pod datą 1392!; MS 3 supl. nr 64 – tu data 14 V 1398, wg transumptu z 1504 [= MK 20, 252])⁴Przywilej ten już w momencie wystawienia w 1398 nie odpowiadał w pełni zmianom w ruchu handlowym na drogach południowej Wlkp., dlatego też bez zmian był ponawiany i zatwierdzany w l. 1441, 1504, 1578, 1601 i 1633 jedynie dla Ponieca, w którym komora celna także w następnych wiekach pełniła istotną rolę na drodze z Poznania przez Kościan do Wrocławia (Chm. 71).

1492 mieszczanie śrem. otrzymują zgodę król. na wykupienie cła mostowego →p. 4A.

1521 Piotr Opaliński poborca (teloneator) ceł pozn. wzbrania bezprawnie kupcom kośc. wolnego przejazdu przez S. [a domaga się, by przejeżdżali przez Poznań, →niżej] w drodze do Kościana z Koła, Słupcy, Kleczewa, Kłodawy (MS 4 nr 4307; Cieplucha 273, a za nim Chm. 72, błędnie, że Piotr Opaliński występuje tu jako tenut. śrem.); 1523 wyrok sądu komisarzy król. zwołanego na wniosek rajców i rzeźników kośc., którzy protestowali przeciw zarządzeniom Piotra Opalińskiego poborcy cła pozn., aby wszyscy kupcy udający się do Kościana przejeżdżali przez Poznań; sąd orzeka, że kupcy jadący ze Słupcy, Koła, Kleczewa i Kłodawy mogą jechać ze swymi lekkimi wozami oraz bydłem, trzodą i końmi do Kościana przez S., pod warunkiem opłacenia [w Ś.?] zwyczajowego cła, a Opaliński nie powinien im w tym przeszkadzać (MK 37, 485-486; MS 4 nr 4307, 4337).

1524 stare cło w S. →p. 4A.

1539 król Zygmunt [St.] zezwala mieszczanom m. S. na pobieranie ceł mostowych przeznaczonych na utrzymanie i reparację mostów oraz grobli; komisja wyznaczona przez króla ustaliła stawkę cła na 4 den. od konia (jak to było od dawna płacone), ale król zezwolił pobierać jeszcze dodatkowo 2 den. od konia; zezwolenia na budowę mostów m. S. otrzymywało już od poprzednich królów: Władysława [Jag.], Kazimierza [Jag.] i Jana Olbrachta (ale nie opisano tam stawek celnych); są 3 mosty w kierunku Poznania i 3 w kierunku Dolska [o nich dokładniej →p. 2D] (CMP nr 152); 1559 król Zygmunt August transumuje ten dok. (M Śrem I/18).

1547/48, 1586 rejestry przewozu towarów przez śrem. komorę celną (R. Rybarski, Handel i polityka handlowa Polski w XVI wieku, t. 2, Warszawa 1958, zestawienia tabelaryczne: s. 123-135; Chm. 73-77).

1569 król Zygmunt [August] podnosi wymiar cła mostowego w S. o 3 den. – w sumie do 9 den.; taryfy te dot. nie tylko koni transportowych, ale także wołów pędzonych na Śląsk oraz owiec i wieprzy (M Śrem I/22 or.; MS 5 nr 10196 reg.; Chm. 75); 1590, 1593 król Zygmunt III podnosi taryfę mostowego (1590 do 12 den.); 1593 zaznacza, że miasto ponosi wielkie wydatki w związku z gwałtownymi wylewami rzeki oraz koniecznością budowy mostów i ich naprawą (Chm. s. 58, 73 = M Śrem I/23 or.; MK 138, 218-219).

1593 mieszcz. śrem. Psarski ręczy poborcy celnemu w S. za kupca Andrzeja z Mińska (Chm. 77).

3. Własn. książęca, potem król. w stwie Śrem (→Śrem – starostwo; także →p. 2F: Cło, →p. 4A: Prawa i przywileje).

1136 wieś Dolsk w [kasztelanii?, opolu?] Z. →Śrem – okręg.

1212 kasztelan śrem., [1233-34] – 1250 gród (castrum) S., 1252-79 kasztelania śrem. →Śrem – gród i kasztelania.

1253 (or.) książęta Bolesław i Przemysł lokują m. (civitas) S. na pr. niem. [na lewym brzegu rz. Warty] →p. 4A.

1393 (trans. 1560) król Władysław [Jag.] przenosi m. S. na wyspę zw. Ostrów albo Kobylec [na prawy brzeg rz. Warty] →p. 4A.

1424 m. S. kupuje wieś Zbrudzewo →p. 4D.

1475 mieszczanie śrem. w sporze z Janem Lasockim tenut. śrem. →Śrem – starostwo.

1510 wieś Zbrudzewo nal. do m. S. (LBP 106).

1513 miasto S. otrzymuje zgodę na budowę nowego mielcucha (Warschauer 241).

1513 Jan z Tęczyna kaszt. biecki i Jan Latalski prepozyt gnieźn., krak. i łęczycki, komisarze wyznaczeni przez króla Zygmunta [St.], rozstrzygają w sporze między mieszczanami śrem. oraz Stan. Lasockim podkomorzym pozn. i tenutariuszem śrem.: 1) mieszczanie śrem. zwolnieni są od płacenia tenutariuszowi miary [mąki] za mielenie w młynach król. w zamian za opłatę 41 ternarów od każdego korca mąki; 2) miesz- kańcom wsi należących do m. S. wolno w lasach śrem. ścinać drzewa tylko na potrzeby dworu (curia) śrem. [czyli tenutariusza?, ale może jednak chodzi o potrzeby własne (domowe)?]; 3) mają być ustalone granice młyna [tj. ról młyńskich] k. wsi Zbrudzewo należącej do miasta S., granice te bowiem narusza tenutariusz; 4) są 2 folusze – jeden miejski, a jeden król., mieszczanie śrem. mogą folować sukno w dowolnie wybranym; 5) mieszczanie dotąd sprzedawali i nadal odważają się sprzedawać i rozdawać domy opust. [w Ś.], ale wolno to czynić tylko tenutariuszowi za król. zgodą; 6) naprawa mostu i grobli prowadzących do młyna słodowego nal. w 2/3 do tenutariusza, a 1/3 do mieszczan, a odbywać ma się w ten sposób, że tenutariusz rozpocznie prace od strony młyna, a mieszczanie będą je kontynuowali; 7) część Ostrowa (Insula) [śrem., czyli Kobylca] przy (prope) Czarnym Strumieniu [otaczającym Ostrów od E (Chm. 41)]⁵Na planie z ok. 1780 w tym miejscu „Błonia miejskie” (Staatsbibliothek zu Berlin Preussischer Kulturbesitz, sygn. 1, S Kart X 33634 = Münch tabl. LVII, Chm. 118) w kierunku młyna słodowego [czyli na W] nal. do miasta, a inna część [tego] Ostrowa – obok Kawcza – jest król. i użytkuje ją tenut.; analogicznie na innym ostrowie [tj. na terenie oblanym wodami starorzecza Warty] od strony jez. (lacus) →Sabel [tzn. rozlewiska otaczającego Ś. od N] mieszczanie mogą swobodnie wypasać bydło i trzodę, korzystać z pastwisk, ale nie wolno im od dawna wycinać drzew; co do korzystania z wyspy (insula) k. starej rzeki [tzn. tzw. Starej Warty, rozlewisk rzeki; w okolicach Psarskiego? czy w okolicach Mechlina?] decyzję mają podjąć komisarze; mieszczanie mają kwartalnie dawać 42 gr za prawo mielenia słodu w młynach król.; 8) mieszczanie i ich wozacy, zgodnie z dokumentami i dawnym zwyczajem, mogą sprzedawać sól codziennie, pod warunkiem oddawania tenutariuszowi 1/2 miary czyli 1/2 wiertela soli z każdego wozu; 9) tenut. nie będzie szynkował piwa w karczmach w Starym Mieście [Chm. s. 68, 97, o warzeniu piwa]; 10) król zatwierdza mieszkańcom miasta pr. do posiadania budynków [miej.] w środku [miasta, tj. w rynku] na wspólną [publiczną] wagę, na zebrania (consortia) [ratusz?] i na in. potrzeby, zgodnie z posiadanymi dokumentami (M Śrem I/10 or.; MS 4 nr 1989 reg.).

1527 mieszczanie z m. S. kupują w lasach wsi Zwola [k. Zaniemyśla, pow. pyzdr.] drewno na spust [spław] rz. Wartą do Poznania (CP 111, 69).

3A. Mieszkańcy (sprawujący urzędy miejskie →p. 4B; osoby pochodzące z S. →p. 6B; także →Chm. 82-87)⁶W haśle →Mosina, p. 5, Jadwiga Lorencowa, z którą procesował się pleb. w Mosinie, błędnie nazwana została mieszczką z Ś.; faktycznie była ona mieszczką z Mosiny (AC 2 nr 1563 = ACC 80, 59v).

[W źródłach często tylko wskazanie, że dana osoba pochodzi z Ś., bez sprecyzowania, czy jest mieszczaninem śrem. (tj., czy posiada tam pr. miejskie), czy tylko mieszkańcem w m. Ś.]

1366 Maciej mieszcz. (civis) z S., śwd. w dok. przeoryszy dominikanek pozn. dla wsi Donatowo (Wp. 6 nr 217).

1374 Piotr mieszcz. z S.; sędzia ziemski pozn. Przecław oddala roszczenia tegoż Piotra oraz jego braci i sióstr stryj. [brak imion] do 1/2 wójtostwa w Krzywiniu i utrzymuje w prawie doń kl. lub. (Wp. 3 nr 1694).

1375 Jan burm. z S. →p. 4B.

1393 Jan Goły (Goli) burm. →p. 4A [czy ident. z Janem Łysym 1398?, →niżej].

1393 Marcin Pudło, Mik. Brudno, Hampel Budno [także →niżej: Piotr Budny 1470-75], Jan Drąg (Drang), Piotr Neko [Nieco? (tak Chm. 31)] (Neco) mieszczanie →p. 4A.

1395 sąd nakłada na ludzi [Świętosława] z →Iłowca [Wielkiego] karę za kradzież owiec i baranów ludziom z [m.] S., a 1396 uwalnia wspomn. Świętosława od kary za kradzież [wspomn. owiec?] (Lek. 2 nr 1761, 1858); 1398 od wspomn. Świętosława i jego kmiecia z Iłowca Wielkiego burm. z S. [brak imienia] domaga się zadośćuczynienia za owce (Lek. 2 nr 2177); [także →niżej: Jan Łysy].

1398-1428 Jan Łysy (Calvus) z S. [czy ident. z Janem Gołym burm. 1393?, →wyżej]: 1398 tenże zeznaje, że Świętosław [z Iłowca →wyżej] zwrócił mu tylko część z 34 zaginionych [ukradzionych] owiec (WR 3 nr 106); 1428 [tenże?] z S. w sporze ze szl. Mikołajem z Jarosławek (KoścZ 9, 27v); 1428 temuż Henryk z Bylęcina [k. Krzywinia] jest mu winien 3 wiard. (KoścZ 9, 189).

1399-1400 mieszczanie z S. →p. 2D.

1400 Dorota ż. Mikołaja krawca mieszczanina pozn. i jej siostra Katarzyna toczą spór z Wincentym [z Granowa kaszt.] nakielskim [i najpewniej tenutariuszem śrem., →Śrem – starostwo] o wolną jatkę rzeźniczą w Z. sprzedaną przez Wincentego oraz o 60 grz. [z tytułu] rzeczy ruchomych⁷Chm. 79, nieprecyzyjnie, że jatkę kupił Mikołaj krawiec z Poznania, Mikołaj zaś reprezentował w sądzie swoją żonę i jej siostrę (KP nr 384) (KP nr 52, 384).

1400 Szwarc mieszcz. z S. pozwany o konia przez Henryka Chorągwiczę, który występuje w imieniu swego zięcia (gener) z Gostynia (Lek. 2 nr 2749).

1402 Maciej mieszcz. śrem. [czy ident. z Mac. Gryką?, →niżej]; król Władysław [Jag.] prosi komtura toruńskiego, by spowodował rozpatrzenie przez mieszczan toruńskich sprawy tegoż Macieja [jakiej?] (Wp. 11 nr 1828 – list wystawiony w Nowym Mieście Korczynie).

1403-21, zm. a. 1426 Mac. Gryka, Gryczka (Grika, Grica, Gricca, Gricka, Crika!, Girka!, Girken) mieszcz. (opidanus, civis) z S.: 1403 tenże toczy spory: z Hynakiem [z Ś.?] o 2 miary owsa oraz z Janem Strobiszewskim (KoścZ 2 k. 64, 65); 1404 tenże toczy spór ze Zgirzą profesem z kl. w Lubiniu o to, że za 9 wiard. Zgirza sprzedał mu kradzionego konia, który to koń (mimo oświadczenia Zgirzy) został następnie [jako rzecz kradziona] zajęty [przez kogo?, sąd?], przez co tenże Maciej poniósł szkody w wysokości 2 kóp gr; tenże domaga się od Zgirzy zwrotu 9 wiard. i 2 kóp gr (AC 2 nr 936); 1411, 1418 tenże burm. śrem. →p. 4A, →p. 4B; 1417 tenże i jego ż. Katarzyna kupują jatkę rzeźniczą w Poznaniu od mieszczki pozn. Barbary Święszkowej (Wp. 8 nr 794); 1418 tenże śwd. (WR 3 nr 671; →niżej: Janusz Szejbel); 1420 [tegoż ż.] Kat. Gryczyna mieszczka (civissa) śrem. kupuje od Michała syna Burcharda mieszczanina pozn. 5 grz. czynszu rocznego od sumy głównej 60 grz. na jego domu w rynku i kramie w Poznaniu (Wp. 8 nr 898); 1421 tenże mieszcz. śrem.; jego ż. Katarzyna kupuje czynsz na rzecz altarystów śrem. →p. 5Ba; 1425 tenże wspomn. jako zm.; wd. po nim Katarzyna kupuje z zastrz. pr. wykupu od burm., rajców i ławników m. S. dla zakonników [franciszkanów] kościoła Ś. Krzyża w S. 2 grz. czynszu rocznego od sumy głównej 20 grz. (Wp. 5 nr 408 reg.); 1425 wspomn. wd. Kat. Gryczyna mieszczka (opidana) śrem. funduje kanonię przy kolegiacie NMP k. katedry w Poznaniu; bp pozn. Andrzej [Łaskarz] zatwierdza tę fundację i transumuje dwa dok. rady miej. Poznania z 1417 i 1420 [→wyżej] dot. zapisów czynszów przeznaczonych teraz na uposażenie kanonikatu (Wp. 8 nr 1036; Wp. 5 nr 414 reg.).

1406 uczc. Kita (Kitta) mieszcz. śrem. [czy ident. z Janem Kitą 1425?, →niżej] pozwany przez Elżbietę Machowską i jej c. z Krzemieniewa o 4 grz. (KoścZ 3, 42v).

1408, 1448 Droczna (Drogna) wd. po Pawle mieszczaninie w S.: 1408 taż oraz [jej siostry?] Fema z Gniezna i Katarzyna wd. po Wojciechu z Baliszewa [!, zapewne to Chwaliszewo k. Poznania]; sąd oddala ich roszczenia do 1/2 dziedziny Bodzyniewo [k. Ś.] i potwierdza pr. do tej cz. Jarosława z Bodzyniewa (KoścZ 3, 96); 1448 taż szl. Drogna (Tymieniecki 25).

1409 Katarzyna ż. Pawła mieszczanina śrem. →p. 2C.

1411 Paweł Winiarz [rajca?] →p. 4B.

1413-33 Andrzej Śremski, niegdyś mieszcz. z S., potem mieszcz. pozn. →p. 6Ba; 1419 [najpewniej tenże] Andrzej (concivis de S.) mieszcz. z S.; Growynne ma zapłacić do ś. Jerzego [23 IV] 5 grz. za konia, którego zastawił jej zm. mąż Federlin [mieszcz. pozn.] (SBP s. 106 nr 291).

1415 Szczepan (Stephanus) mieszcz. S. w sporze z Przybysławem Piotrowskim o konia (KoścZ 4, 138v, dawniej k. 35v); [także →niżej, pod 1428: Wawrz. Grewlich].

1415-18 Paszek Kotarba z S.: 1415 pozywa Mikołaja „de Gradewo” [prawdop. z Grodzewa k. Zaniemyśla, pow. pyzdr.] i jego dzieci o kupionego u nich za 3 1/2 grz. konia, którego mu nie wydali, mimo że wzięli zapłatę za niego; wśród świadków Paszka m. in. Mikołaj wójt śrem., który był obecny [przy transakcji] (WR 2 nr 413); 1418 [tenże?] Baszek →niżej.

1416-28 uczc. Jan Goły z S. [czy ident. z Janem Łysym 1398-1428 lub Janem Gołym burm. śrem. 1393? →wyżej]: 1416 tegoż ż. Helena w sporze z Małg. Pradlewą [Pradlową, wd. po Gunterze Pradlu ze →Spławia k. Śmigla], u której niegdyś „służyła” (WR 3 nr 568); 1416 pani Helena ż. tegoż opatrznego Jana Gołego mieszczanina śrem. dowodzi w sporze z Bodzętą Piotrkowskim [z Piotrkowic k. Czempinia], że był on jej opiekunem (opiekadlnik) zanim nie wyszła za mąż i dawał jej czynsz od sumy 20 grz.; wśród świadków Heleny m. in. Paszek [Wyskota z Chrząstowa] łowczy kal., Michał skarbnik [pozn.] z Ostrowieczna, Marcin wikariusz z Rąbinia (WR 3 nr 576); 1418 śwd. →niżej: Janusz Szejbel; 1426 mieszcz. z S. (WR 3 nr 1167); 1426 ustanawia swego prokuratora w konsystorzu pozn. (CoPr. II 13v); 1428 tenże z S. w sporze z Mik. Pruskim z Jarosławek (KoścZ 9, 48).

1416, 1448-49 szl. Wincenty niegdyś (olim) z Kuranowa, Kuranowski, teraz z S., mieszcz. śrem. (Tymieniecki 25 – 1416; KoścZ 13 k. 225 [tu nazwisko nadpisane nad skreślonym: Szelensky], 431).

1417-19, zm. a. 1434 uczc. Janusz Szejbel, Szajbel⁸Tak określany w haśle →Chrząstowo i Wp. 9 nr 1322 (Scheybel) mieszcz. śrem. i (1419) dz. w Jeligowie (KObceRyc. 159): 1417-19 tenże wraz z ż. Zofią toczą spór z Andrzejem pisarzem ziemskim kośc. i jego ż. Halszką (Elżbietą) o 160 grz.; 1418 świadkami w tym sporze są m. in. [mieszczanie] z S.: Baszek, Mac. Gryka, Jan Goły (KoścZ 4 k. 68, 440; KoścZ 5, 73; WR 3 nr 671; Tymieniecki 25); 1433 tenże (Scheybel, Szibel, Szybel) wspomn. jako zm., jego c. Dorota ż. szl. Jakuba Kosowskiego z S. →niżej.

1418 szl. i uczc. Bogusław mieszcz. w S. (Tymieniecki 25).

1418 Baszek z S., śwd. [zapewne ojciec Bartłomieja zw. Basz, →niżej] →wyżej: Janusz Szejbel.

1418-25 Bronisz: 1418 rajca, 1425 starszy cechu rzeźników →p. 4B.

1418-28, 1449-52? Jan Goczałek (Goczalko): 1418 rajca, 1425 burm. w S., 1428, 1449, 1451 i 1452 [najpewniej tenże] rajca →p. 4B; 1470 tenże wspomn. jako zm., wd. po nim Dorota →niżej: Marcin z S.

1420 Michał [mieszcz.?] z S.; w sporze z nim Przybysław Piotrowski [z Piotrowa k. Czempinia] dowodzi, że nie kupił od niego kobyły i jej nie „udławił”; przedmiot sporu wynosi 4 grz. i 9 sk. (WR 3 nr 823).

1421 Marcin mieszcz. z S. →p. 5C.

1423 Mik. Zekrutte z S. i jego ż., 1423 uczc. Dorota Laubelin (Laubelem?) z S. →p. 5C.

1424 Stanisław mieszcz. (civis, opidanus) z S., niegdyś sołtys w Ziemicach [k. Krzywinia, pow. kośc.], pozwany przez [Mac.] Borka z Osiecznej o 10 grz. i w sprawie wspomn. sołectwa (KoścZ 8, 24v-25 – stara foliacja, nowej brak).

1424 Jan Mądrosza (Mandrosza) z S. w sporze z Maciejem rektorem szkoły w Gostyniu (ACC 7, 92v).

1425 Dorota Peszlowa z S. [czy z rodziny mieszczan pozn.?] pozywa burm. i rajców z S. o to, że ją uwięzili i zamknęli w kłodzie w związku z procesem, który toczyła ona w sądzie kościelnym [konsystorzu pozn.] z Soczkiem mieszczaninem śrem., bowiem domagali się od niej wydania dokumentów, na podstawie których – wbrew woli Doroty – wspomn. Soczek został uniewinniony; Soczek został w tym procesie skazany i popadł w ekskomunikę; w imieniu pozwanych Bartłomiej dawny burm. śrem. oraz Jan Maczek Kujawiec i Mac. Czarny dawni rajcy śrem. twierdzą, że taż Dorota nie dlatego została uwięziona, że chcieli na niej wymusić wydanie dokumentów, lecz dlatego, że trzykrotnie nie stawiła się na wezwanie rady miej.; zeznają też, że taż Dorota po wypuszczeniu z karceru (de camera) po 8 czy po 15 dniach dobrowolnie wydała do ratusza (pretorium) [tj. radzie miej.] wspomn. dokumenty (AC 2 nr 984).

1425 Bartłomiej dawny burm. w S. →wyżej: Dorota [czy ident. z Baszem 1418?, →wyżej].

1425 Jan Maczek Kujawiec i Mac. Czarny [czy ident. z Mac. Czarnym burm. 1445?, →niżej] dawni rajcy w S., wspomn. Soczek mieszcz. (opidanus) z S. →wyżej: Dorota Peszlowa.

1425 Małgorzata wd. po Mikołaju z S. →Śrem – Stare Miasto.

1425 Wawrzyniec mieszcz. z S. [może ident. z Wawrz. Grewlichem 1428?, →niżej] pozywa Mikołaja zarządcę dochodów [kościoła par.] w S. o 1 grz. (ACC 8, 70v).

1425 Mik. Drygała (Drigala), Mikołaj szewc, Jan Bedno rajcy →p. 4B.

1425 Stanisław szewc [czy ident. ze Stanisławem in Monte 1428?, →niżej], Mik. Trior [?, może z Trewiru (Trier)?; wg Chm. 88, może to Prior = Przeor], Jan Kita (Kytha) [czy ident. z uczc. Kitą mieszcz. śrem. 1406?, →wyżej] ławnicy →p. 4B.

1425 Mik. Polewka starszy cechu rzeźników [też →p. 5Aa: Mik. Polewka kapłan z S. 1426-38], Maciej i Jakub starsi cechu sukienników, Jan Orlik starszy cechu piekarzy, Jan Jajko starszy cechu kowali →p. 4B.

1425-28 Jan Goldberg: 1425 starszy cechu szewców, 1428 ławnik →p. 4B.

1425-26 Jan (Hanlin) Grunberg z S.: 1425 Hanlin rajca →p. 4B; 1426 tenże (CoPr. II 9v).

1425-27 Stanisław zw. Stanczel mieszcz. z S.: 1425 Stanczel ławnik →p. 4B; 1427 tenże (CoPr. II 58v).

1425-28 Mik. Pękala (Pancala), Jan Kabat ławni- cy →p. 4B.

1425-28 Mik. Slang [Sląk?] rajca →p. 4B [też →niżej: Sląkowa 1518].

1425-28 Mik. Kulig (Calig, Cvlig) starszy cechu szewców, Marcin Gorczyca starszy cechu piekarzy [też →niżej: Bartłomiej Gorczyca 1468-75], Jan Pszenica starszy cechu kowali →p. 4B.

1425-40 Wojc. Piasek: 1425 ławnik, 1440 starszy cechu rzeźników →p. 4B.

1426 Bartłomiej i Jakub Kosowscy studenci w Krakowie →p. 6Bc.

1426 uczc. Marcin z S. krawiec i Mik. Henryk mieszcz. z S. ustanawiają swoich prokuratorów w konsystorzu pozn., Mikołaj m. in. Mikołaja kapłana z S. (CoPr. II k. 21v, 31v).

1427 Piotr czyli Pecz z S. [może ident. z Piotrem Poszwą 1428? lub/i z Piotrem czyli Piochem 1440?, →p. 4B] niegdyś postrzygacz [sukna, czy jednak golarz?] (rasor; CoPr. II 39); 1428 tenże ławnik →p. 4B.

1427 Kat. Wojciechowa (Alberti) z S. (CoPr. II 57v).

1428 Grzymka (Jimka) z Piotrowa [k. Ś.] wd. po Przybysławie, mieszka z c. Jafroszką w S.; Helszka (Helena) z Piotrowa [k. Czempinia, c. Sobiesławy i Wojciecha, ż. Mik. Piotrowskiego] i jej mąż mają im do żywotnio płacić co roku czynsz 3 grz., 2 kopy gr oraz dostarczyć własnym wozem i końmi do S. 6 ćw. żyta; Helszka z mężem mogą wykupić te świadczenia jednorazową wpłatą sumy głównej 30 grz. (KoścZ 9, 56v).

1428 Piotr Poszwa (Poschwa) z S. [może ident. z Piotrem czyli Peczem 1428? (→wyżej) i/lub Piotrem czyli Piochem 1440 (→p. 4B)?] pozywa Piotra pleb. z Wieszczyczyna o 10 miar żyta i 10 miar owsa wynagrodzenia należnego zm. Michałowi bratu rodz. tegoż Poszwy z tytułu jego służby jako wikariusza [w kościele par.] w Wieszczyczynie, a także o [nal. do wspomn. Michała] stóg żyta o wartości 3 grz. (ACC 11, 58).

1428 wspomn. jako zm. Michał [Poszwa] →wyżej.

1428 Stan. Winiarski burm., Mik. Schubert rajca →p. 4B.

1428 Jan Mlanka [Młanka?] ławnik →p. 4B [także Mac. Mlanka z Ś. czy Starego Miasta? →Śrem – Stare Miasto, p. 3, pod 1474].

1428 Stanisław in Monte [ze Wzgórza?, tzn. z Ostrowa?, czy może z Ostrówka? (→p. 2B)], Jeszek kramarz, ławnicy →p. 4B.

1428, 1440 Jerzy (Jorge) Wałach (Walach), Peter Wiński (Vynski) rajcy →p. 4B.

1428, 1440-49 Mik. Witryk [prawdop. wielokrotnie pełnił funkcję witryka, chyba w kościele par. w Ś.]: 1428 tenże starszy cechu rzeźników śrem., 1440, 1449 rajca →p. 4B.

1428 Wawrz. Grewlich starszy cechu rzeźników [czy ident. z Lorkiem 1440?, →niżej], Stan. Spand i Andrzej starsi cechu sukienników, Michał Koch (Coch) starszy cechu szewców [także →niżej: Kochowa 1470], Mik. Grzegorzowy (Gregorii) starszy cechu piekarzy, Szczepan (Staphanus) starszy cechu kowali [także →wyżej, pod 1415] →p. 4B.

1428, 1440 Bartosz (Vartosius!) starszy cechu krawców →p. 4B.

1428 Dorota ż. Janusza z S. pozwana przez Mikołaja [z Górki] kanclerza [kapituły] pozn. z tytułu 4 grz. poręki za tegoż Janusza w związku ze zbożem zakupionym przez tychże małżonków od Mikołaja z Bienkowa [k. Ś., wieś kapituły kat. pozn.] (ACC 59v).

1429-30 Dziersław Śremski (Srzensky, Sryensky) [z Ś. czy niegdyś z Ś.?]: 1429 temuż Szczepan Kąkolewski poręcza za Pakosza z Konar w sprawie 100 grz. posagu (dotalicium alias possag; KoścZ 9, 187v); 1430 tenże w sporze z Krystynem z Szelejewa i Blizborem z Drogoszewa (KoścZ 9, 276).

1430 Szymon sukiennik z S. pozwany przez Mik. [Dobieszewskiego] kanonika pozn. i pleb. w S. o 2 kopy gr (ACC 13, 24); 1452 [najpewniej tenże] postrzygacz [sukna] (rasor), rajca →p. 4B.

1432 Szczepan (Stephanus) Burdno mieszcz. →p. 2C.

1432-44 Bartłomiej Basz, zw. Basz, syn Baszka [→wyżej: pod 1418] mieszcz. z S.: 1432 burm. śrem., 1433 tenże mieszcz. śrem. →p. 2C; 1444 duchowny[?] (discretus) Bartłomiej syn [najpewniej tegoż] Baszka (Baszkonis) z S. sprzedaje Jakubowi z Kikowa altaryście altarii ŚŚ. Piotra i Pawła w kościele [par.] NMP w S. [→p. 5Bd] na rzecz tej altarii 2 grz. czynszu rocznego od sumy głównej 20 grz., zapisanej na częściach (dziedzicznych tegoż syna Baszka) młyna słodowego k. S., na domu w rynku w S. (położonym między domami Mac. Srenki i Wocha) oraz na słodowni tamże (Wp. 10 nr 1699).

1433-35 Dorota c. zm. Janusza Szejbla [→wyżej], a ż. szl. Jakuba Kosowskiego z S. w sporach ze szl. Mikołajem z →Dobczyna [i →Chrząstowa]: 1433 taż z mężem Jakubem z S. zawiera ugodę z Mikołajem w sprawie o 100 grz., które miał zapisane na Chrząstowie ojciec Doroty; Mikołaj zobowiązuje się jej zapłacić wspomn. kwotę i 10 grz. czynszu za poręką dwóch poręczycieli oraz pod sankcją załogi (obstagium) i kary umownej 100 grz.; za Dorotę i jej męża poręcza pan Krzywosąd [może z S.?] (Wp. 9 nr 1322); 1435 w tejże sprawie pełnomocnik wspomn. Mikołaja oświadcza, że od [przez?] 17 l. Janusz Szejbel, gdy żył, dzierżawił (tenuit) Chrząstowo w sumie 100 grz., z której to wsi co roku nieuczciwie pobierał lichwę, biorąc drewno w lasach i gajach, [korzystając z] łąk i robocizny kmieci w wartości 100 grz., którą to sumę odziedziczyła po ojcu Dorota; pełnomocnik wspomn. Mikołaja domaga się pozwania Doroty o te korzyści, a w odpowiedzi Jakub mąż tejże Doroty przedstawia dok. wspomn. ugody z 1433 [→wyżej] (AC 2 nr 1063).

1433-42 szl. Jakub Kosowski⁹→Kosowo k. Gostynia należało do kl. bened. z Lubinia. Być może nasz Jakub jest ident. ze wspomn. 1424 Jakubem sołtysem w Kosowie (WR 3 nr 1063) z S. [prawdop. ident. ze studentem w Krakowie 1426, →p. 6Bc]: 1433-35 tenże mąż Doroty c. zm. Janusza Szejbla →wyżej; 1434 tenże współmieszkaniec śrem. (coincola) →p. 4A; 1442 tenże ma działkę przy rynku w S. →niżej: Świętosław (MS 4 supl. nr 767).

[Ante 1435] uczc. Stan. Szejbel (Scheybel) mieszcz. śrem. [brat?, syn? Janusza Szejbla] kupuje czynsz dla altarii w kościele szpitalnym Ś. Ducha k. S. →p. 5Ca.

1436 Mikołaj syn Fryczka (Friconis) z S.; m. Kalisz zwraca mu 100 grz. praskich z tytułu długu, który zaciągnęło u jego ojca (Wp. 5 nr 581).

1437 Winc. Piotrkowski [prawdop. z Piotrkowic k. Czempinia] z S. →p. 5Aa: Mik. Dobieszewski.

[Ante 1439] komemoracja dnia 5 III Idziego mieszczanina z S. oraz jego ż. Krystyny (Christiana) i ich dzieci (MPH sn 9/2, 39 – Nekrolog lub.).

1440 Piotr czyli Pioch (alias Pyocha) burm., Jan Czechon rajca →p. 4B.

1440 Marcin Porosz (Poros) [także →niżej: Jan Porosz 1474-76], Andrzej Długi i Jakub Wilczek, Jakub Cieszowski, 1440 Wojtyła rzeźnik [czy ident. z Wojc. Wojtyłą 1451-68?, →niżej], ławnicy →p. 4B.

1440 Lorek starszy cechu rzeźników [czy ident. z Wawrz. Grewlichem 1428?, →wyżej], Hannus i Gaweł¹⁰Chm. 84, notuje Gawła pod łacińskim brzmieniem jego imienia: „Gallus” i z błędnym komentarzem, że był on „nieznanego bliżej romańskiego pochodzenia” starsi cechu sukienników, Stanisław starszy cechu piekarzy →p. 4B.

1440-52 Wojc. Marszałek (Maschalek): 1440 tenże starszy cechu piekarzy →p. 4B; 1452 ma dom w S. →niżej: Agnieszka.

1440 Kot [także: →p. 2C: Marcin Kot młynarz 1418] i Mac. Noga starsi cechu szewców, Stan. Gąska [Gaska?] (Gaschka) starszy cechu krawców →p. 4B.

1440-42 Świętosław Błażek (Blaschco): 1440 tenże ławnik →p. 4B; 1442 [zapewne tenże] Świętosław mieszcz. z S.; król Władysław [III] darowuje mu w celu wybudowania jatki rzeźniczej działkę (area) przy rynku w S., położoną na narożniku (in acie) obok [jatki?] Grabszyka czyli Knezka, od strony działki szl. Jakuba Kosowskiego (Wp. 10 nr 1590 – dok. wystawiony w Budzie).

1440, 1445 Szymon Poniecki rajca →p. 4B, →p. 4D.

1442 Grabszyc alias Kneziek →wyżej: Świętosław.

1444 Mac. Srenka i Woch [czy ident. z Wojc. Wochem 1468-76?, →niżej] →wyżej: Bartłomiej Basz.

1444 Bartłomiej syn Baszka z S., duchowny[?] → wyżej: Bartłomiej Basz.

1445 Mac. Czarny burm. S. [czy ident. z Mac. Czarnym 1425?, →wyżej] →p. 4D.

1447 uczc. Stan. Potarzycki ma dom w S. →p. 5Aa [także →niżej: zm. Jadwiga Potarzycka 1499].

1447 szl. Tomasz z S. (Tymieniecki 25) [prawdop. jednak ze →Śremu k. Sierakowa].

1447 Maciej krawiec z S. uwolniony z więzienia [sądu bpiego w Poznaniu?], przysięga przed oficjałem pozn., że nie będzie głosił ani wyznawał „heretyckich artykułów”; wczoraj publicznie odżegnał się od nich w kat. pozn. (AC 2 nr 1225) [czy ident. z Marcinem krawcem 1462-71?, →niżej].

1448 prac. Szymon z S. młynarz →p. 2C.

1449 Szymon Garnek i Paweł krawiec, rajcy →p. 4B.

1449-54 Hanek rzeźnik: 1449, 1451 rajca →p. 4B; 1452, 1454 burm. →p. 4B, →p. 4D.

1449-52 Mac. Kiela (Kella): 1449 burm., 1451, 1452 rajca →p. 4B.

1451 szl. Paweł mieszcz. w S. (Tymieniecki 25).

1451 Wojc. Wojda rajca →p. 4B [czy ident. z Wojc. Wojdą 1482-87?, →niżej].

1451¹¹W ACC 57 przy oblacie tego dok. rok podany słownie: 1471, ale osoby ze składu rady właściwe dla 1451, istotna tu także informacja o zapisie czynionym dla nowo fundowanej altarii. Zapisane arabskimi cyframi daty 1451 i 1471 są paleograficznie łatwe do pomylenia uczc. Mik. Mysak (Misak, Myssak) z ż. Małgorzatą zapisuje Marcinowi z Drzonka altaryście nowo fundowanej altarii [bractwa ubogich w kościele NMP w Ś. →p. 5Bg] 1 wiard. czynszu od sumy głównej 3 grz. na swoim domu w S., położonym między domami Mac. Poznańskiego i Mik. Horaszno[!]; czyni to zgodnie z donacją uczc. Mik. Wycisły [zmarłego? czy poprzedniego właściciela ich domu?] (ACC 57, 3).

1451 uczc. Mik. Wycisło (Vycislo), Mik. Horaszno[!] →wyżej.

1451-52 Jan Chlad (Chlod) rajca →p. 4B.

1451-52 Paweł Rogoziński [Rogożeński?] (Rogoszenszky): 1451 burm., 1452 rajca →p. 4B.

1451-68 Wojc. Wojtyła (Woytyla, Woytila): 1451 rajca →p. 4B; 1468 wójt w S. →wyżej: Stanisław zw. Stasz [także →wyżej: Wojtyła 1440]; 1468 [zapewne tenże] rajca →p. 4B [czy ident. z rzeźnikiem Wojtyłą 1440? →wyżej; także Jan Wojtyła altarysta u NMP w Ś. 1468 →p. 5A].

1451-74 Mac. Poznański (Poznanyski): 1451 →wyżej: Mik. Mysak; 1470, 1474 rajca →p. 4B.

1452 uczc. Agnieszka wd. po Stanisławie kuśnierzu sprzedaje Piotrowi prepozytowi Ś. Ducha za bramą (extra valvam)¹²Trudno wskazać, czy mamy tu do czynienia z określeniem formularzowym (zamiast zwykle w takiej sytuacji używanego: ante / extra civitatem), czy też faktycznie chodzi o element umocnień; wydaje się jednak, że w Ś. tych ostatnich nie było (→p. 2A) m. S. 1/2 grz. czynszu od sumy głównej 6 grz. na swoim domu położonym między domami Marszałka i Wójtowej (Foitowa; AE III 40v).

1452 Wójtowa [może ż. obecnego wójta w S.?] →wyżej.

1459 Małgorzata [mieszczka] z Bnina [niegdyś z S.? – „Bnin” nadpisane nad: „de S.”] i Małg. Grunbarkowa [mieszczka] z Bnina niegdyś z Kościana wśród spadkobierców Gertrudy Rayberkowej z Kościana (ACC 39 k. 25, 33v – może to zresztą błąd pisarza).

1462 Andrzej Charencza, Bartosz Przezdziąg (Pczeszdzang) i Piotr Piecz rajcy →p. 4B.

1462 uczc. Andrzej Cieciorka (Czeczorka) z ż. Katarzyną sprzedaje Mikołajowi prepozytowi Ś. Ducha w S. [→p. 5C] 1 wiard. czynszu od sumy głównej 3 grz. na swoim domu na ul. Kowali, położonym między domami Małg. Thademki i Wojc. Smolki (AE III 40v).

1462 Małg. Thademka, Wojc. Smolka [w 1449 Klemens syn Tomasza Smolki student w Krakowie →p. 6Bc] →wyżej.

1462, 1470 Bartłomiej Mizgała (Myszgala) rajca →p. 4B [także →niżej: Stan. Mizgała 1475].

1462-71 Piotr Mrzygłód: 1462 burm., 1468, 1470 17 X, 1471 rajca →p. 4B.

1462-71 Marcin krawiec z S. : 1462, 1470, 1471 rajca, 1470 burm. →p. 4B [czy ident. z Marcinem krawcem 1447?, →wyżej].

1465 wspomn. jako zm. Marcin Myszka z S. →p. 5A.

1465-74 Jan Wiando, Wiandno (Wyandno, Vyadno) mieszcz. z S.: 1465 tenże [witryk kościoła par.?] →p. 5A; 1468, 1470, 1471, 1474 tenże burm. →p. 4B.

1465-75 Piotr Skorupka mieszcz. z S.: 1465 tenże mieszcz. [witryk kościoła par. w S.?] →p. 5A; 1475 tenże starszy cechu szewców →p. 4B; [także →niżej: Bartłomiej Skorupka 1486-92, Marcin Skorupka 1510].

1467 uczc. Dorota z S. w sporze z uczc. Pawłem Małym (Male) mieszczaninem w S. [czy ident. z Pawłem Małkiem 1475?, →niżej] (ACC 46, 23v).

1468 uczc. Stanisław zw. Stasz mieszczanin w S. w swoim domu w S. przy ul. Mniszej w obliczu choroby ustanawia swój testament; zapisuje w nim kapłanowi Andrzejowi Mizgale 2 kopy gr czynszu rocznego od sumy głównej 30 grz. na [swoim] domu, który to dom został sprzedany uczc. Wojciechowi piekarzowi za wspomn. 30 grz.; daje też wspomn. Andrzejowi 2 grz. należne od Trzęsiworowej; na budowę (structura) kościoła NMP tenże Stanisław przeznacza 6 grz.; swojej ż. Katarzynie zapisuje wszystkie pościele i szaty swojej pierwszej żony i należne mu od dłużników sumy; na egzekutorów testamentu tenże Stanisław wyznacza Mikołaja prepozyta Ś. Ducha k. S., Jakuba altarystę u NMP [w Ś.], Andrzeja Mizgałę kapłana gracjalnego w [kościele par.] w S., a także burmistrza śrem. Marcina kuśnierza i rajcę śrem. Mik. Miklasza; świadkami spisania testamentu są: [kapłan] Marcin Drzonek [tj. z Drzonka, →p. 5Aa], Jan Wojtyła altarysta u NMP w S., Wojc. Wojtyła wójt [sąd.] oraz Jan Ręka i Bartłomiej Gorczyca ławnicy w S.; testament spisał notariusz publiczny Walenty syn Jana z S. kleryk diec. pozn. (ACC 47, 195).

1468 Trzęsiworowa (Trzanszyworowa) [mieszczka śrem.?] oraz Wojciech piekarz z S. →wyżej.

1468 uczc. Mik. Napadło mieszcz. śrem. i jego ż. Katarzyna, mają dom przy ul. Sukienników w S., między domami Wojc. Człocha i Piotra Wyskały →p. 5E.

1468 Jan Skórka rajca →p. 4B [także →niżej: Mac. Skórka 1510].

1468, 1471, 1474 Mik. Miklasz rajca →p. 4B.

1468, 1475 Bartłomiej (Bartosz) Gorczyca ławnik śrem.: 1468 →wyżej: Stanisław, 1475 →p. 4B [czy może ident. z Bartoszem krawcem 1494?, →niżej; także →wyżej: Marcin Gorczyca 1425-28].

1468, 1475 Jan Ręka ławnik śrem.: 1468 →wyżej: Stanisław zw. Stasz, 1475 →p. 4B.

1468-76 Marcin kuśnierz: 1468, 1474 burm. →p. 4B, →wyżej: Stanisław zw. Stasz; 1476 rajca →p. 4B [czy ident. z Marcinem Wałachem burm. 1475?, →niżej].

1468-76 Wojc. Woch [czy ident. z Wochem 1444?, →wyżej]: 1468, 1470, 1474 tenże rajca →p. 4B; 1476 tenże z ż. Magdaleną zapisuje Marcinowi [z Drzonka] altaryście altarii bractwa ubogich w kościele NMP w S. [→p. 5Bg] 1 grz. czynszu rocznego od sumy głównej 12 grz. na swojej roli [w Ś.], położonej między rolami plebana i kanonika pozn. [tj. Piotra Śmigielskiego, →p. 5Aa] oraz Mac. Krawieczka (ACC 57, 3).

1470 Miłosz rajca →p. 4B.

1470 uczc. Marcin z S. sprzedaje Mikołajowi prepozytowi [szpitala] Ś. Ducha k. S. 1/2 grz. czynszu od sumy głównej 6 grz. na swoim ogrodzie w Starym Mieście [Śremie] k. [jez.] Sabel, położonym między ogrodami dworskimi i Kochowej; wspomn. 1/2 grz. uczc. Dorota wd. po Janie Goczałku przeznaczyła na [modlitwy] za duszę zm. męża, swoją i przodków (AE III 40v-41).

1470 uczc. Marcin z Błociszewa [zapewne mieszcz. śrem.] funduje mansjonarię w kościele par. w →Osiecznej; 1482 erekcji tej altarii bp pozn. Uriel [z Górki] dokonuje na prośbę Kępów mieszczan śrem. [spadkobierców Marcina] (AE XX 309-310v); 1482 Stan. Kępa mieszcz. (oppidanus) z S. oraz jego bracia Szymon Kępa mansjonarz [w Osiecznej?] i Jan kapłan patroni mansjonarii w →Osiecznej (AE III 32v; AE XX 310v-311v).

1470 uczc. Helena mieszczka z S. zeznaje przed sołtysem i ławnikami w →Dalewie [k. Ś., wieś opactwa bened. lub.], że otrzymała spłatę swych części po ojcu i matce od swej siostry i jej męża Rokity sołtysa w Dalewie oraz że zrzekła się wszelkich praw do sołectwa w Dalewie (KsLub. nr 4469; DBL nr 285).

1470 uczc. Paweł cieśla, mieszkaniec (incola) S., sprzedaje Mikołajowi prepozytowi w kościele Ś. Ducha k. S. [→p. 5C] 16 sk. czynszu od sumy głównej 8 grz. na 1/2 ł. swojej roli, położonej między rolą [Pawła?] Małka i granicami (gades) [miej.?] (AE III 41).

1470-75 Piotr Budny (Budni, Buthny): 1470, 1471 rajca, 1475 ławnik →p. 4B [także →niżej: Stefan Butny 1504-10].

1470-76 Mac. Krawieczek: 1470, 1474, 1476 tenże rajca →p. 4B; 1486 tenże mieszcz. w S. jest winien kościołowi par. w S. 3 grz. 16 gr [zaległego czynszu?] (AE III 116v); 1476 tenże →wyżej: Wojc. Woch [także →niżej: Błażej Krawieczek 1510].

1470-87 Mac. Barski (Bardzky, Barczsky, Baczszky), Bardo¹³Wg wywodu genealogicznego Barskich zw. Kuklar z 1586, tenże rajca Maciej z ż. Jadwigą miał 7 dzieci: Jakuba, Michała, Bartłomieja, Andrzeja, Jana, Mikołaja i Annę; z nich Michał ożenił się z Barbarą zw. Kuklarka (i odtąd zwano go Kuklar), z którą miał c. Małgorzatę ż. Jana Bieńkowskiego. Z drugiej ż. Małgorzaty zw. Zelinka ów Michał miał syna Wawrz. Barskiego zw. Kuklar żonatego z Anną Kościańską (Temporamentum Actorum Civitatis Sremensis – cyt. za: E. Majkowski, Materiały [→niżej]; Chm. 87, błędnie, że Wawrzyniec wziął przydomek Kuklar, Kochler od „nazwiska matki, z domu Kochler”). Wspomn. Jan syn Macieja był długie lata członkiem rady miej. Podobnie wnuk Macieja, Wawrzyniec, który był także burmistrzem śrem. (1578-90), a wreszcie (1594) wójtem śrem. Z 7 dzieci Wawrz. Barskiego i Anny Kościańskiej trzech ss. (Wojciech, in. Wojciech i Łukasz) nie żyło już w 1586 (prawdop. zmarli w dzieciństwie), c. Elżbieta była 1586 ż. mieszczanina śrem. Wawrz. Krawieczka. Trzech pozostałych ss. zrobiło znaczne kariery: Jan, od 1566 student Uniwersytetu Krak., 1582 bakałarz teologii i profesor tamże, spowiednik królowej Anny Jagiellonki i posiadacz licznych beneficjów, m. in. kanonii w kapitule katedralnej krak. i archidiakonatu tamże, zm. 1609; Maciej (1553-91) student Uniwersytetu Krak. od 1566, potem w Padwie, dr medycyny, lekarz w Ospedale di Santa Maria Nuova we Florencji, zm. tamże; Andrzej, student Uniwersytetu Krak. od semestru 1571/72, potem w Padwie (gdzie był konsyliarzem nacji polskiej 1580) i w Perugii (tu doktorat obojga praw), wreszcie profesor Uniwersytetu Krak. po 1583, kustosz kapituły warszawskiej i oficjał tamże, agent Anny Jagiellonki w Neapolu, zm. 1611. W 1591 bracia otrzymali nobilitację z nadaniem im h. Rola z protekcji Anny Jagiellonki, która podarowała im również znaczną liczbę książek najpewniej po królu Zygmuncie Auguście, które stały się fundamentem dużej biblioteki Barskich, wg inwentarza z 1681 liczącej 858 woluminów (AAP, PA 424/12 Inventarium – Bibliotheka Barstiana), przechowywanych po ich śmierci w osobnym pomieszczeniu nad zakrystią kościoła par. w Ś. (dziś częściowo w AAP). Bracia Jan i Andrzej czynili wiele fundacji na rzecz rodzinnego Ś., mimo że w nim nie mieszkali: Były to hojne legaty na rzecz instytucji kościelnych, szkoły par.; ufundowali nowe murowane budynki kościoła Ś. Ducha i szpitala dla ubogich, a w 1614 kolegium siedmiu mansjonarzy w Ś. Zob.: PSB 1, 307-308; H. Barycz, Historia Uniwersytetu Jagiellońskiego w epoce humanizmu, Kraków 1935; E. Majkowski, Materiały do dziejów biblioteki Zygmunta Augusta. Książki Zygmunta Augusta przechowywane w Bibliotece Archidiecezjalnej w Poznaniu, Poznań 1928; Sz. Dettloff, Maciej Barski zapomniany lekarz polski XVI w., „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny” 14, 1934, s. 54- 56 (tu fot. pomnika Macieja wystawionego we Florencji przez jego braci); T. Wierzbowski, Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego i biografii pisarzów polskich, t. 2, Warszawa 1904, s. 33-35 (nobilitacja braci); Now. 2, 635; Chm. s. 87, 102-104; Słownik pracowników książki polskiej, Warszawa 1972, s. 36; Album armorum nobilium Regni Poloniae XV-XVIII saec., wyd. B. Trelińska, Lublin 2001, s. 233-235 (jako Kokler-Barscy); M Śrem I/26, I/28, I/29 – or. aktu nobilitacji [prawdop. ze wsi Bardo k. Wrześni, pow. pyzdr.]: 1470, 1471, 1474, 1486, 1487 rajca →p. 4B; 1475 [tegoż] ż. Jadwiga Barska z synem Mikołajem, duchownym funduje altarię w kościele par. w S. →p. 5Bc; 1484 [najpewniej tegoż syn] Mik. Barski altarysta w S. →p. 5Be; 1510 [jego ss.] uczciwi Michał, Jakub, Bartłomiej i Jan, 1516 [jego syn] Michał Kuklar starszy cechu rzeźników śrem. →niżej i p. 5Bi; [także →niżej: Małg. Barska 1510].

1471 uczc. Mikołaj łaziebnik z S. z ż. Barbarą i c. Kaną zapisuje Marcinowi [z] Drzonka, altaryście nowo ufundowanej altarii [bractwa ubogich →p. 5Bg] 1 1/2 grz. czynszu rocznego od sumy głównej 18 grz. na łaźni [miej.] (ACC 57, 3v).

1471 uczc. Wojciech mieszcz. z S. i prac. Jan z →Pyszącej [k. Ś.] w sporze z Piotrem klerykiem z S., za którego poręczyli Andrzejowi Wanglowi kapłanowi z S. na sumę 10 grz. (AE II 310v).

1470-75 Paweł Małek: 1470 [najpewniej tenże] ma rolę w S. →wyżej: Paweł cieśla]; 1475 tenże starszy bractwa ubogich w S. →p. 4B; [także →niżej: Andrzej Małek 1510; czy ident. z Pawłem Małym 1467? →wyżej].

1474-87 Stan. Kępa [świecki] oraz duchowni 1474-82 Szymon Kępa i 1474-1510 Jan, ss. Anny Kępiny i Marcina: 1474 ciż trzej bracia wraz ze swą matką uczc. Anną Kępiną zapisują czynsz na rzecz altarii [najpewniej bractwa ubogich w Ś.] →p. 5Bg; 1482 ciż bracia, 1482 ciż Stanisław mieszcz. z S., Szymon Kępa i Jan kapłan →wyżej: Marcin z Błociszewa; 1486, 1487 tenże Stan. Kępa rajca →p. 4B; 1496-1510, 1514? tenże Jan (1496: syn Marcina) duchowny →p. 6Bb; [także →niżej: Mac. Kępka 1504].

1474-75 Stanisław krawiec, Wawrz. Małpiński [z →Małpina], rajcy →p. 4B.

1474-76 Piotr Dybała, Jan Porosz (Porosch) [też →wyżej: Marcin Porosz 1440], rajcy →p. 4B.

1475-82 Marcin Wałach: 1475 burm., 1482 wójt →p. 4B [czy ident. z Marcinem kuśnierzem, burmistrzem 1468, 1476? →wyżej].

1475 Stan. Olejnik, Wojciech piekarz, Paweł Mieszała ławnicy →p. 4B.

1475 Michał Płaczek i Mac. Ochwat starsi cechu rzeźników, Mac. Forth starszy cechu sukienników, Jakub Urbanek starszy cechu kuśnierzy, Jan Łysy starszy cechu krawców, Stan. Mizgała starszy cechu piekarzy [także Bartłomiej Mizgała 1462, →wyżej] →p. 4B.

1475 Mik. Łycek (Lycko) starszy bractwa ubogich w S. →p. 4B.

1475, 1486 Klemens Kościeński starszy cechu piekarzy →p. 4B; 1487 [tenże?] Klemens mieszcz. (opidanus) w S. w sporze z Mikołajem synem Korbaszewej mieszczki z Książa (ACC 65, 80).

1475, 1486 Wojc. Bielewski starszy cechu sukienników, Jan Marzanta starszy cechu krawców →p. 4B.

1475-86 Mac. Klocek: 1475, 1486 ławnik, 1476 rajca →p. 4B.

1475-1504 Jan Kaczorek, Kaczor: 1475 starszy cechu szewców śrem., 1486, 1487 rajca →p. 4B, 1494, 1504 burm. (Kaczor) →p. 5Bh; [także →niżej: Wojc. Kaczor 1510].

1475-91 Marcin Jazdz [Jażdż?] (Jasdzs): 1475 starszy cechu kuśnierzy śrem., 1486 ławnik, 1491 wójt →p. 4B.

1476 Jan krawiec, burm. →p. 4B.

1477 Jan Kaziród (Caszyrod) mieszcz. (opidanus) z S., syn Michała zw. Kątny sołtysa w Wyrzece (wsi kl. lub.), wraz z ławnikami z Wyrzeki zeznaje, że Kat. Kawina darowała swojej c. Małgorzacie i jej mężowi Mik. Zbierskiemu mieszczaninowi z S. 1 1/2 ł. w Wyrzece i dobra ruchome w zamian za dożywocie w domu wspomn. Zbierskiego [w Ś.?] (KsLub. nr 4474; DBL nr 318).

1477 Mik. Zbierski (Sbersky) [prawdop. ze Zbierska k. Stawiszyna, pow. kal.] mieszcz. (civis) z S. i jego ż. Małgorzata →wyżej.

1480-99 uczc. Jan Kacerz (Caczerzs) mieszcz. z S.: 1496-99 tenże pozwany przez Jana [Kępę z S. →p. 6Bb] pleb. w Tuszynie [w ziemi sier.] altarystę [w kościele par.] w S. o nal. jego altarii czynsz 1/2 grz.; 1496 altarysta przedstawia bpowi pozn. Urielowi wystawiony przez rajców śrem. w 1480 dok. zapisu czynszu, którego dokonała zm. Kat. Kacerka (Caczerka) mieszczka śrem. ze swoim synem [tymże] Janem; czynsz został zapisany na ich domu [najpewniej w Ś.], położonym między domami Kat. Wojtyliny a prac. Szymona Paszczeki, oraz na ogrodzie położonym między [ogrodami] prac. Rybitwka i prac. Zachaja; pozwany wskazuje, że wspomn. ogród w dok. dopisano na marginesie, a właścicielami sąsiednich ogrodów w momencie poczynienia donacji były in. osoby niż te wskazane w dok. [a zatem chodzi o in. ogród]; prosi zatem o uznanie dok. za fałszywy i o zdjęcie ekskomuniki, w którą popadł przez wspomn. altarystę (AE III 211[a]); 1498 na świadka pozwany przez altarystę Jan wikariusz z S.; 1499 Kacerz dowodzi, że czynsz nie został zapisany wedle pr. kościelnego ani też przedstawiony dok. nie został wypisany z ksiąg sądu kościelnego, prosi zatem o odesłanie sprawy do sądu świeckiego; oficjał po obejrzeniu dok. dostarczonego przez wspomn. altarystę odsyła sprawę do forum świeckiego, tj. przed burmistrza i rajców śrem. (ACC 75, 54v; ACC 76, 166v).

1480 (wzm. 1496) Kat. Wojtylina (Woythilyna) [z Ś.; może ż. Wojc. Wojdy?, →niżej], prac. Szymon Paszczeka [z Ś.], prac. Zachaj [z Ś.; czy ident. z Michałem Zachajem 1510? →Śrem – Stare Miasto, p. 3], prac. Rybitwek [z Ś.] →wyżej.

1480 prac. Mac. Panek z ż. Anną sprzedaje duchownemu Michałowi Ruczanowi dla jego przyszłej altarii [→p. 5Bh] 1/2 grz. czynszu od sumy głównej 6 grz. na swoich ogrodzie i roli, ogród położony jest w Starym Mieście [Śremie] w narożniku przy drodze idącej z Pyszącej przez Stare Miasto, po prawej stronie (AE III 41v).

1480 prac. Jan Górny mieszcz. (concivis) śrem. z ż. Anną sprzedaje duchownemu Michałowi Ruczanowi [→p. 5Bh] 16 gr czynszu od sumy głównej 4 grz. na swoim domu w rynku, między domami prac. Jana Scobirzyth i uczc. wd. Doroty Pierdzielki na narożniku (AE III 41v).

1480 uczc. wd. Dorota Pierdzielka →wyżej.

1480 prac. Jana Scobirzyth →wyżej; 1486 tenże Jan Strobyrzyth starszy cechu krawców →p. 4B.

1482 Stanisław sukiennik (lanifex) mieszcz. w S. sprzedaje Janowi z Myślenic [w woj. krak.] altaryście altarii NMP oraz ŚŚ. Piotra i Pawła w S. [→p. 5Bd] 1/2 grz. od sumy głównej 6 grz. (ACC 88, 175v-176; BJ 8057 IV, 171 – pod błędną datą 1432).

1482 Jan Rusin (Ruthenus) burm. →p. 4B.

1482-87 Wojc. Wojda (Wojdo): 1482, 1487 rajca, 1486 burm. →p. 4B [czy ident. z Wojc. Wojdą 1451?, →wyżej]; 1486 tenże burm. z S. w sporze z Elżbietą kobietą z Pyszącej (ACC 63, 6v).

1482-86 Stan. Pastwa, Pastwicz, Gęsipastwa (Pasthwycz, Paskouicz!, Pasthwa, Ganszypasthwa): 1482 rajca, 1486 wójt →p. 4B.

1482 Jan postrzygacz sukna, Marcin krawiec, rajcy →p. 4B.

1482-86 Łukasz rzeźnik: 1482 rajca, 1486 starszy cechu rzeźników →p. 4B.

1482-1501, 1510? Mik. Zbęski (Sbasky, Sbansky) [ze Zbęchów k. Krzywinia, pow. kośc., wieś kl. lub.] mieszcz. śrem.: 1482 tenże ma rolę [w Ś. czy na przedm. Ś.?] →p. 5Bd; 1501 tenże oraz Andrzej mielcarz [z Ś.?] i Wojciech rzeźnik z S. stryjowie Małgorzaty c. zm. Stanisława sołtysa w Zbęchach [k. Krzywinia, wsi klasztoru lub.], żony Stanisława z Bieżyna (AAG, BL 1, 34-34v – Liber viridis); 1510 [nadal? czy to stan na 1482?] tenże ma rolę [w Ś. czy na przedm. Ś.?] →p. 5Bd.

1486-87 Wojc. Szczyrba rajca →p. 4B.

1486-1511 Mik. Czarny: 1486 rajca →p. 4B; 1511 tenże witryk kościoła [par.] w S. →Śrem – Stare Miasto, p. 3; 1511 tenże sukiennik, mieszcz. (oppidanus) z S. →niżej: Paweł Wolsztynek [także →niżej Mac. Czarny 1504-10].

1486 uczc. Katarzyna z S. pozywa Mikołaja pleb. w Kościanie o zaległe 1 1/2 grz. z tytułu służby na plebanii i w kl. joan. [plebanami kośc. byli wówczas joannici, →Kościan, p. 5Ab] za czasów pleb. Jana [Szkody], który zm. 28 XI 1473; pleb. zeznaje, że Katarzyna po śmierci Jana zabrała z plebanii kocioł miedziany wartości 2 grz., 4 pierzyny wartości 2 grz., szatę czarną [z sukna] amsterdamskiego wartości 3 grz. i in. sprzęty domowe; taż Katarzyna odpowiada, że kocioł był jej własnością, a in. rzeczy nie brała (ACC 64 k. 70v, 72).

1486 Mik. Niklasz i Stanisław krawiec, ławnicy →p. 4B.

1486, 1504 Michał Kunsth (Kunsch?): 1486 ławnik, 1504 rajca →p. 4B.

1486 Marcin Krocz (Crocz) starszy cechu szewców, Jakub Głowa i Mac. Drabasz starsi cechu kuśnierzy →p. 4B.

1486 Mac. Łuczyński (Luczynsky) [także →niżej: Anna Łuczyńska 1510, →p. 5Bg] i Jan syn kupca starsi [bractwa] ubogich →p. 4B.

1486-91 Wawrz. Pucołowski [z →Pucołowa k. Ś.]: 1486 ławnik, 1491 burm. →p. 4B.

1486-92 Paweł Wangl: 1486 ławnik →p. 4B; 1492 mieszcz. →p. 4D.

1486-92 Bartłomiej Skorupka, Skorupa: 1486 tenże Skorupka starszy cechu szewców →p. 4B; 1492 tenże Skorupa mieszcz. →p. 4D; [także →wyżej: Piotr Skorupka 1465-75, →niżej: Marcin Skorupka 1510].

1486-1504 Bartłomiej Pyszczek: 1486 starszy cechu rzeźników, 1504 ławnik →p. 4B.

1486-1510 Stan. Kaszel: 1486 tenże starszy cechu sukienników →p. 4B; 1504 [tenże?] Kaszel [mieszcz. śrem.] →p. 4B; 1510 tenże ma sad →p. 5C.

1486-1510 Mik. Żemełka (Zemelka): 1486 tenże starszy cechu piekarzy, 1504 tenże ławnik →p. 4B; 1508 tenże →niżej: Klemens postrzygacz; 1510 tenże ma dom →p. 5Bi.

1487 Wojc. Szczyrba rajca →p. 4D.

1491 uczc. Stan. Strzępiński [mieszcz. śrem.] darowuje swojej ż. Agnieszce zw. Wiądnowa (Vyądnowa) swój dom w rynku między domem Stan. Zgona i działką opust., słodownię za domem na Piaskach [przedm. Ś. →p. 2B] obok ogrodów Skorka i Jana Żaczka (AGAD, dypl. perg. nr 1061, dok. przecięty na znak skasowania).

1491-1510 Stan. Zgon z S.: 1491 tenże ma dom w rynku →wyżej: Stan. Strzępiński; 1510 tenże uprawia 1 ł. soł. we wsi Nochowo [należącej do] tenutariusza śrem. [→Śrem – starostwo] (LBP 105).

1493-99 uczc. Jan Kamienieczny z S., młynarz w S.: 1493 tenże →p. 2C; 1499 tenże Kamienieczny z S.; jego ż. Kat. Kamienieczna i jej syn Łukasz kleryk [najpewniej uczeń szkoły par.] zeznają, że winni są Agnieszce Wojewodzinie tercjarce reguły ś. Bernardyna k. Poznania [tj. przy kl. bernardynów na Piasku k. Poznania] 20 fl.; w razie śmierci Agnieszki dług mają zwrócić Maciejowi złotnikowi z Poznania, którego wyznaczyła na wykonawcę testamentu (ACC 76, 96v); 1500 [najpewniej] jego syn Łukasz Kamieńczyn student w Krakowie →p. 6Bc.

1494 Bartosz krawiec, rajca śrem. →p. 5Bh [czy ident. z Bartoszem Gorczycą 1468-75?, →wyżej].

1494 uczc. Dorota Zabelkowa (Szabelkowa) wd. z S. i jej krewny zm. Michał Ruczan kapłan w S. →p. 5Bh.

1496-1508 uczc. Grzegorz Jandyła, [zw.] Młynek, młynarz z S. →p. 2C: Młynek.

1498 Elżbieta Jerecka [z →Jerki] mieszkająca w S. toczy spór z Marcinem zw. Marcisz Charabasz [zw. też Tarabasz] mieszczaninem z Osiecznej [k. Krzywinia] (ACC 75, 46).

1499 Szymon szewc z S. i jego ż. Agnieszka pozwani przez Andrzeja altarystę z S. o 1/2 grz. czynszu rocznego od 6 grz. sumy głównej zapisanej jego altarii [brak wezwania] przez zm. Jadwigę Potarzycką z S.; wspomn. 6 grz. oraz wszystkie in. rzeczy, w tym srebrną biżuterię (wartości 6 grz.), pozwani zabrali po śmierci Jadwigi z jej domu, a rzeczy te wg pr. bliższości należały do powoda; pozwani domagają się odesłania sprawy do forum świeckiego, tj. przed sąd burm. i rajców śrem.; oficjał pozn. zgadza się na to, ale sprawę czynszu rezerwuje dla siebie (ACC 76 k. 12, 36).

1499 wspomn. zm. Jadwiga Potarzycka z S. →wyżej; [także →wyżej: Stan. Potarzycki 1447].

1499 uczc. Anna Urbanowa z S. w sporze z Agnieszką Szymunową z S. (ACC 76, 167).

1499-1500 Łukasz Kamieńczyn →wyżej: Jan Kamienieczny.

1501 Mikołaj z S., uczeń szkoły u Ś. Marii Magd. w Poznaniu →Święty Marcin, p. 5C (AC 2 nr 1566).

[Ok. 1501], 1504-11 uczc. Mac. Mroczek mieszcz. (opidanus) z S.: [ok. 1501] tenże burm. w S. →niżej: Klemens; 1504 tenże burm. →p. 4B; 1507 tenże i Grzegorz komendarz (comendarius) [zarządca kościoła par. w Ś.], egzekutorzy testamentu zm. Jana Spota z Ostrowa k. (ante) S. pozwani przez cc. Jana – uczciwe Elżbietę z Miechinina [obecnie Mechlin], Katarzynę z Niesłabina i Annę z Orkowa [wszystkie wsie w pow. pyzdr.] o rozliczenie z realizacji wspomn. testamentu i wydzielenie należnej im części; Mroczek twierdzi, że wydzielił nal. kobietom cz. spadku i przedstawia w sądzie wspomn. testament (ACC 84, 180); 1510 tenże; jego ż. uczc. Dorota kolatorka altarii Ś. Barbary i Wszystkich ŚŚ. w kościele Bożego Ciała w Kościanie, 1511 tenże Mac. Mroczek z ż. Dorotą i synem Janem, →p. 5Bi (LBP 191; ACC 88, 116).

1503 szl. Mirosław Psarski [z →Psarskiego k. Ś.] mieszcz. śrem. daje Mac. Wławskiemu [ze wsi Wława w pow. pyzdr.] 1 ł. roli zw. Miroszewski i sołectwo w Psarskiem, a w zamian otrzymuje dom i folw. (allodium) w S. (PG 12, 276v).

1503 Mac. Wławski →wyżej: Mirosław Psarski.

1504 Mikołaj[?] (...laus) Stayerka, Mik. Naystur[?], Wojc. Obara [może ident. z Wojciechem rajcą 1513?, →niżej], ławnicy →p. 4B.

1504 Jan Kunek (Kimek?) wójt →p. 4B.

1504 Jan Rwacz[?] (Ruacz) starszy cechu szewców, Grzegorz Paszczeka i Stan. Zgon starsi cechu piekarzy, Mac. Mathis i Samka[?] starsi cechu krawców, Mik. Stanytor i Mac. Kępka (Kampka) [czy krewny braci Kępów?, może syn Stanisława →wyżej, pod 1474], starsi cechu kuśnierzy →p. 4B.

1504 Grzegorz ślusarz starszy bractwa ubogich →p. 4B.

1504 Stan. Czarny [mieszcz. śrem.] →p. 4B.

1504-10 Jan Wądzyliski [Wadzilis?] (Wandzylyszki, Vadziliss): 1504 tenże rajca →p. 4B; 1510 tenże ma dom →p. 5Bg.

1504-10 Mac. Czarny: 1504 tenże →p. 4B; 1510 tenże ma dom →p. 5Be; [także →wyżej: Mik. Czarny 1486-1510].

1504-10 Błażej Krawieczek: 1504 tenże rajca →p. 4B; 1510 tenże ma dom →niżej: Mac. Czarny; [także →wyżej: Mac. Krawieczek 1476].

1504-10 Wojc. Kaczor [może ident. z Wojciechem rajcą 1513?, →niżej]: 1504 tenże ławnik →p. 4B; 1510 tenże ma dom na ul. Mniszej →p. 5Bc; 1510 [tenże? czy jego syn?] Wojc. Kaczorek ma sad →p. 5Bg; [także →wyżej: Jan Kaczor, Kaczorek 1486-87].

1504-10 Mac. Mięszporek (Myaschporek, Myasporek): 1504 tenże starszy bractwa ubogich w S. →p. 4B; 1510 tenże ma dom →p. 5Bg.

1504-10 Stefan Butny: 1504 tenże starszy cechu szewców →p. 4B; 1510 tenże ma dom →p. 5Bg [także →wyżej: Piotr Budny 1471].

1504-10 Jan krawiec, mieszcz. (oppidanus) z S. [czy ident. z Janem synem Marcina krawca 1510?, →niżej]: 1504 tenże ławnik →p. 4B; 1510 [najpewniej tenże] ma rolę [na przedm. Ś.?] →p. 5Bd.

1504-10 Jan Żaczek (Zaczek, Zhaczek): 1504 tenże starszy cechu rzeźników →p. 4B; 1510 tenże ma jatkę rzeźniczą [w Ś.] →p. 5Bg; 1510 tenże współkolator altarii w kościele par. w S. →p. 5Bc.

1504-10 Mik. Kaleta: 1504 tenże starszy cechu rzeźników →p. 4B; 1510 tenże ma dom →p. 5Bg.

1504-10 Paweł Pióro (Piórko): 1504 tenże Piórko rajca →p. 4B; 1510 tenże Pióro ma dom w rynku →p. 5Be.

1507 [żyje], 1508 wspomn. jako zm. Mik. Stopirka mieszcz. śrem., brat trzeciego zakonu franciszkańskiego, jego ż. Jadwiga →p. 5E.

1507-10 wspomn. jako zm. Klemens postrzygacz sukna z S. [pochodzący prawdop. z Dolska, →pod 1510] i troje jego zm. dzieci: 1507 Marcin gwardian franciszkanów w S. pozywa Jana Kępę plebana w Krzywiniu i uczc. Mik. Żemełkę z S. [obaj →wyżej] o 20 grz. w gotówce, srebro wartości 8 grz. oraz dzbanki [puchary] (cantara), talerze cynowe i pierzyny po zm. Bartłomieju [z Ś.] gwardianie franciszkanów należne zakonowi [jako tzw. peculium], a złożone przez wspomn. Żemełkę w kościele par.; rzeczy te Bartłomiej, który przez długie lata przebywał w kl. i konwencie ś. Franciszka w S., podarował w piątek przed ś. Janem Chrzc. br. [18 VI] zakonowi [w obliczu śmierci]; pozwani twierdzą, że do spadku zgłasza pretensje macocha [brak imienia] Bartłomieja; z jego ojcem, zm. Klemensem, miała ona jeszcze dwoje dzieci: Pawła i Jadwigę, po śmierci których domaga się pr. do [całego] spadku; oficjał [pozn.] przysądza konwentowi franciszkanów 1/3 dóbr, które przypadałyby wspomn. Bartłomiejowi, a także 1/2 z drugiej trzeciej części spadku [po zm. Klemensie], która należała do wspomn. Jadwigi zmarłej przed Bartłomiejem, bowiem matka nie może dziedziczyć po zmarłym dziecku z wyłączeniem in. dzieci (ACC 84, 112-112v); 1508 [niegdyś ustanowieni] opiekunowie dzieci tegoż zm. Klemensa: Jan Kępa pleb. w Krzywiniu, Mik. Żemełka i Bartłomiej Bartoszek [wszyscy z Ś.] (ACC 85, 43v);

1510 [druga] ż. Klemensa Anna Gołamaćkowa z S. [może wd. po Maćku zw. Goły; w Ś. 1416-28 występuje Jan Goły, →wyżej] pozywa Jana Kępę pleb. w Krzywiniu i Mik. Żemełkę w sprawie [spadku po] Bartłomieju z kl. franciszkanów oraz po swoich dzieciach Pawle i Jadwidze; Anna twierdzi, że gdy przed ok. 9 l. zmarł Klemens postrzygacz sukna w S., to Mac. Mroczek ówczesny burm. i rajcy śrem. wzięli pod opiekę dobra Bartłomieja zakonnika i małoletnich (a obecnie zm.) Pawła i Jadwigi: 87 grz. w gotówce, a także pieniądze ze sprzedaży nieruchomości i ruchomości po zm. Klemensie – 24 grz. za dom, 5 fl. za szubę lisią, 7 wiard. za szatę brunatnego koloru, 1 grz. za in. szatę, 3 wiard. za nakrycie głowy ze skórek kunich, a ponadto in. rzeczy, wedle rejestru sporządzonego przez Grzegorza rektora szkoły w S.; zgodnie z wyrokiem oficjała pozn. [→wyżej] 20 grz. należących do Bartłomieja otrzymali franciszkanie w S., ale reszty opiekunowie, a zwłaszcza Jan Kępa, nadal – mimo śmierci trojga wspomn. dzieci – nie chcą wydać Annie [jako jedynej spadkobierczyni po Klemensie]; wspomn. Jan Kępa i in. opiekunowie [brak imion] przedstawiają oficjałowi rachunki przychodów i wydatków z tytułu opieki, a ten wyznacza do sprawdzenia rozliczenia wikariusza kat. pozn. Jana z Będkowa i Wojciecha z Grodziska prokuratora [konsystorza pozn.]; wspomn. Jan stwierdził, że w rachunkach po stronie przychodów jest 113 grz. 8 1/2 gr, a wydatków – 26 grz. 3 wiard., jednak taż Anna neguje kwotę rozchodu, wskazując, że sama otrzymała od wspomn. opiekunów 43 grz. oprócz tego, co przypadło konwentowi franciszkanów w S. z tytułu [części spadku nal. do] Bartłomieja; oficjał nakazuje Janowi Kępie, aby wydał resztę pieniędzy tejże Annie, natomiast sprawę szat czyli herwertu¹⁴Hergwet to osobiste rzeczy (w tym szaty, koń oraz broń i sprzęt wojenny) nal. do mężczyzny; w przypadku bezpotomnej śmierci dziedziczyli je najbliżsi krewni w linii męskiej (Paweł Szczerbic, Ius municipale, to jest prawo miejskie majdeburskie, nowo... na polski język... przełożone [I wyd.: Lwów 1581], wyd. G. M. Kowalski, Kraków 2011, s. 131) zm. Klemensa oficjał odsyła do sądu wójta i ławników w Dolsku [prawdop. zatem Klemens pochodził z Dolska] (ACC 87, 8v-9; także →Szulc s. 79, 101; K. Kantak, Franciszkanie polscy, t. 1, Kraków 1937, s. 197).

1508 Bartłomiej Bartoszek →wyżej.

1509 Jadwiga wd. po Michale mieszczaninie śrem., ciotka, i Mikołaj z Bartoszewic, duchowny, dziedzice w Bartoszewicach [Małych] sprzedają [wdzie sieradzkiemu] Ambrożemu z Pępowa za 200 grz. swoje części w Konarzewie, Wolenicach, Przeborowie i Szczerkowie [wsie w pow. pyzdr.], otrzymane pr. bliższości po zm. Andrzeju Rogowskim [z →Rogowa k. Krobi]¹⁵Jeszcze w 1514 Jadwiga domagała się zapłaty 150 grz. od Jana syna zm. Ambrożego (PG 69, 126v) (PG 14, 86); 1510 taż Jadwiga Konarzewska [ze wsi Konarzew, pow. pyzdr.] wspomn. jako zm. matka zm. Andrzeja Rogowskiego i ciotka wujeczna Marcina Bartoszewskiego (KoścZ 18, 124).

1510 Małg. Barska kolatorka i jej syn Andrzej Barski altarysta altarii w kościele par. w S. →p. 5Be, 1510 tenże Andrzej współkolator in. altarii w kościele par. w S. →p. 5Bc [także →wyżej: Mac. Barski].

1510 uczciwi Michał Buklar! [recte: Kuklar] z S., Jakub, Bartłomiej i Jan bracia rodz. [ss. Mac. Barskiego →przyp. 13], a także Kat. Piskorka i Jan Żaczek współkolatorzy altarii w kościele par. w S. →p. 5Bc; 1510 tenże Michał Kullar [recte: Kuklar!] ma dom przy ul. Sukienników →p. 5Bc.

1510 Jakub Storzygębka ma dom na ul. Mniszej →p. 5Bc.

1510 Marcin Skorupka ma ogród na [przedm.] Stare Miasto, →Śrem – Stare Miasto, p. 3 [także →wyżej: Piotr Skorupka 1475, Bartłomiej Skorupka 1486].

1510 Paweł Przesmędek (Przesmadek) ma dom w zaułku kowali →p. 5C; [także →p. 5B: Mik. Przesmęd].

1510 Prosla[?] (penes Proslo) [czy to na pewno osoba?] →p. 5Bc.

1510 w S. mieszkał kiedyś Mikołaj sołtys z Pełczyna [k. Ś.] (LBP 199).

1510 Jan Tuszyński ma dom w rynku w S. →p. 5Bc; dom ten nal. później do Wojc. Obary [dopisek późniejszą ręką XVI w.] (LBP 200); [czy ident. z Janem Kępą pleb. w Tuszynie altarystą w S.?, →p. 6Bb].

1510 uczc. Marcin krawiec z S. kolator altarii w kościele par. w S., ma ogród, sad i staw na przedm. S. [→Śrem – Stare Miasto] oraz dom w rynku w S.; jego syn Jan [Krawieczek?] altarysta wspomn. altarii →p. 5Bd; 1510 [tenże?] ma dom →p. 5Bg.

1510 uczc. Stanisław sukiennik i jego ż. z S. →p. 5Bd.

1510 Jan Wojda →wyżej: Paweł Pióro, →p. 5Be; [także →wyżej: Wojc. Wojda 1486-87].

1510 Mik. Stanybor →niżej: Mac. Czarny.

1510-11 Jan Syuyan [czy: Synyan? może to syn Jana]: 1510 tenże ma dom i ogród →p. 5Bg; 1511 tenże →Śrem – Stare Miasto, p. 3.

1510 Andrzej Żyła ma dom i jatkę rzeźniczą →p. 5Bg; 1510 tenże ma ogród w Starym Mieście Ś. →p. 5Bc.

1510 Piotr tkacz, Mac. Skórka [także →wyżej: Jan Skórka 1468], Andrzej Małek [także →niżej: Paweł Małek 1475], Michał szewc, Katarzyna wd. po szewcu, Paweł Dobrzyński, Stan. Młyński, Anna Łuczyńska (Luczinska) [także Mac. Łuczyński 1486, →wyżej], Miklaszek szewc, Paweł tragarz, Jan Siedmidura, Andrzej Rząca (Rzancza), Grzegorz ślusarz, Wojciech szewc [może ident. z Wojciechem rajcą 1513?, →niżej] mają domy →p. 5Bg.

1510 Michał cieśla z S. na zlecenie kapituły kat. pozn. podejmuje się wybudowania hełmu południowej wieży kat. pozn. (CP 34, 94v-95; Now. 1, 118, błędnie wywodził go ze →Śródki k. Poznania, tamże, Uwaga 2).

[Ante 1511] [tenże?] Urban Kaszel [mieszcz. z S.?], Michał Mielcarz witrycy kościoła par. w S. →Śrem – Stare Miasto, p. 3.

1511 Paweł witryk kościoła [par.] w S. →Śrem – Stare Miasto, p. 3.

1511 Michał słodownik →Śrem – Stare Miasto, p. 3.

1511-12 uczc. Jan Młyński mieszcz. S. (oppidanus) i jego córka [brak imienia] →niżej.

1511-12 uczc. Jarosław (Jarosz) kowal, niegdyś z S. →niżej.

1511-12 Błażej garncarz, mieszcz. w S. →niżej.

1511-12 uczc. Paweł Wolsztynek garncarz, mieszcz. (oppidanus) w S. oraz jego brat Maciej z Wolsztyna w sporze z Janem klerykiem, niegdyś rektorem szkoły w S., posiadającym niższe święcenia [może akolity?]: 1512 19 I ciż pozywają Jana o to, że w środę przed! ś. Marcinem ub.r. [5 XI 1511] wraz z 12 kompanami uzbrojonymi w miecze poranił go w obie ręce przed gospodą (hospicium) [Jana] Młyńskiego mieszcz. w S.; swoją szkodę tenże Paweł ocenia na 60 grz.; z kolei tegoż Macieja organistę [nazwanego też w zapisce altarystą (zapewne w Ś.)] pozywa wspomn. Jan kleryk z S. o to, że w środę przed ś. Marcinem ub. r., gdy wychodził z gospody Jana Młyńskiego, to Maciej zranił go aż do upływu krwi w lewą rekę i ją uszkodził; swoją szkodę ocenia na 40 grz. (ACC 88, 175); 1512 tenże Paweł stawia w sądzie 3 świadków:

uczc. Jan Młyński mieszcz. z S., posiadający majątek wartości 50 grz., zeznaje, że w ub. roku w środę po ś. Marcinie [12 XI 1511] Jan rektor szkoły w S. wraz z 8 czy 9 uzbrojonymi uczniami pił w jego domu piwo (za które zapłacił) po nieszporach aż do wniesienia światła; wtedy przybył tenże Paweł Wolsztynek z 3 towarzyszami na piwo; Młyński odmówił wydania piwa ze względu na mogący nastąpić konflikt między scholarami a przybyłymi, ale tenże Wolsztynek zapewniał, że nic takiego nie nastąpi, więc [ostatecznie] przybysze zasiedli nad piwem; wówczas rektor szkoły zauważył, że Jarosz kowal ma pod suknią obnażony miecz; Młyńskiemu Jarosz nie chciał oddać miecza, odebrał go tenże Wolsztynek i schował do pochwy, po czym wszyscy zgodnie zasiedli do wieczerzy (collatio); po zapłaceniu za piwo tenże Paweł i jego kompani wyszli z izby, a krótko po nich i Jan rektor, aby pospacerować; córka świadka, która zaraz za nimi wyszła do piwnicy, by zaczerpnąć piwa, usłyszała kłótnię tegoż Pawła i rektora Jana, a sam śwd. ujrzał rannego rektora i gdy zabierał go do swego domu, jeden z kompanów tegoż Pawła rzucił w rannego nożem [?, mieczem?, piką?] (framea); uczniowie, widząc rannego rektora, wybiegli z bronią przed dom, który śwd. zamknął i nikogo nie wpuszczał; po ok. godzinie uczniowie wrócili; przybył też do domu świadka burm., aby obejrzeć rany rektora, i pił z tym rektorem; przyszli tam też bracia tego Pawła, tj. Maciej organista i inni, i zeznali, że rektor Jan zranił tego Pawła tak mocno, że nie przeżyje; burm. wysłał świadka i Mik. Czarnego sukiennika, mieszczanina śrem., aby obejrzeli rany tegoż Pawła; zeznali oni potem burmistrzowi, że znaleźli na rękach Pawła dwie rany; w związku z tym burm. zabrał rektora Jana do ratusza i osadził w izbie (stubella) [karcerze?], w której całą noc aż do nieszporów [czy wieczora? (hora vesperorum)] siedzieli [tj. pilnowali rektora] wspomn. bracia tegoż Wolsztynka;

drugi śwd., Błażej garncarz, mieszcz. z S., lat ok. 20, zeznaje, że w czwartek! przed! ś. Marcinem ub.r. [6 XI 1511] sam wraz z tymże Pawłem Wolsztynkiem i 3 in. kompanami przybyli na piwo do domu Jana Młyńskiego mieszcz. w S., gdzie był już rektor szkoły Jan wraz z uczniami; ok. północy tenże Paweł zapłacił za piwo i wraz z całą kompanią wyszli przed dom Młyńskiego, rozmawiali i czekali jeszcze na jednego kompana, Marcina Skórkę kleryka z Książa, który pozostał [w środku]; zaraz za nimi wyszedł rektor Jan i za- pytał dlaczego na niego czekają; tenże Paweł odrzekł, że czekają nie na niego, lecz na Skórkę; wtedy rektor szkoły zawołał do uczniów: „Pobijcie ich wszystkich za moje pieniądze!” [zabrane? czy za wynagrodzenie?]; gdy śwd. to usłyszał, uciekł i nie wie, kto uderzył tegoż Wolsztynka ani kto zranił rektora Jana, ale widział, jak rektor dobywa miecza jako pierwszy; wie, że burm. nakazał odprowadzenie rektora do ratusza i tam, aż do nieszporów (ad vesperas) dnia następnego siedzieli [tj. pilnowali rektora?] bracia tegoż Wolsztynka;

trzeci śwd., Jarosław kowal niegdyś (prius) z S., lat ok. 20, który nic nie ma i jest służącym (servilis persona) [czyim?] zeznaje, że w środę po ś. Marcinie ub.r. [12 XI 1511] wraz z tymże Pawłem Wolsztynkiem i 3 in. kompanami pił aż do ok. północy piwo w domu uczc. Jana Młyńskiego mieszcz. w S., spotkali tam też Jana rektora szkoły w S. pijącego ze swymi uczniami; po pożegnaniu i zapłaceniu tenże Wolsztynek i jego towarzysze wyszli przed dom i czekali jeszcze na jednego z nich, Marcina Skórkę kleryka, który przestawał jeszcze z rektorem Janem; wspomn. Jan wyszedł i zapytał, dlaczego czekają na niego, a tenże Paweł odrzekł, że nie na niego; wówczas rektor Jan zawołał swoich towarzyszy [uczniów] i zaczęli się [wszyscy] bić między sobą, ale śwd. uciekł, więc nie wie, kto zranił Wolsztynka, a kto rektora szkoły, a następnego dnia usłyszał, że tenże Wolsztynek zraniony został w prawą i lewą rękę, a także, że przybył burm., który z powodu skargi braci tegoż Pawła zabrał rektora do ratusza; wspomn. bracia tegoż Pawła siedzieli w ratuszu przez całą noc aż do nieszporów [wieczora? (hora vesperorum)] dnia następnego (AC 2 nr 1667).

1513 Paweł Pycza burm. →p. 4D.

1513 Wojciech rajca →p. 4D [może ident. z Wojciechem szewcem 1510 albo z Wojc. Obarą 1504, albo z Wojc. Kaczorem 1504-10?, →wyżej].

1516 Jan z S. altarysta w farze w S. →p. 5Bg.

1518 N. [= Mikołajowa?] Sląkowa [w l. 1425-28 znany Mik. Slang rajca →p. 4B] ma dom w S. przy ul. Sukienników →p. 5B: Michał Łazarka.

1522 uczc. Stan. Pieńkowski mieszcz. śrem.; jego ż. Dorota c. zm. Stan. Dąbnego, dziedziczka po rodzicach części we wsiach →Dąbie opust. w pow. pozn. oraz Staw i Piaski w pow. pyzdr.; jako jej stryj występuje Marcin Psarski [nie wiadomo, z którego Psarskiego, może k. Ś.] pleb. w Rąbiniu, a jako wuj Marcin Nowowiejski (PG 15, 485; PG 16, 90v-91).

1534 Piotr Jarosławski [z →Jarosławek], Psarski, dz. w →Psarskiem [k. Ś.] burm. w S., [syn Mac. Chaławskiego i Anny Jarosławskiej, mąż Reginy c. Stan. Psarskiego]: 1534 winien jest swemu bratu Zachariaszowi Psarskiemu 150 grz., a 1535 sprzedaje mu swą cz. Psarskiego (KoścG 8, 298-299v; KoścZ 19, 168v; KoścZ 25, 247); 1538 Mikołaj, Jan i Andrzej ss. tegoż zm. Piotra Psarskiego, Regina wd. po nim i jej pasierb Kasper Bargiel mieszcz. śrem. (KoścG 8, 371).

1540 uczc. Dorota z. Tomasza Thomana i jej matka [brak imienia] z S., wspomn. jako zm. uczc. Agnieszka Klessinthka →p. 5Aa.

3B. Żydzi w S.¹⁶Wg Chm. s. 79, 84, przywilej król. z 1460 zabraniał Żydom w S. publicznego handlowania mięsem; jednak tenor tego dok. w żaden sposób nie pozwala na taki wniosek →przyp. 27. Zresztą istniał generalny zakaz kupowania mięsa przez chrześcijan od Żydów, którzy z kolei ze względu na zasady koszerności nie mogli zaopatrywać się w mięso u chrześcijan (ale →p. 4A, pod 1507)

[Ok. 1328 Żydzi w Ś.? W 1778 spaliła się synagoga w S., która, „co wiadomo każdemu”, stała 450 lat (Warschauer 241; PG 1150, 284).]

1427-30 Muszka Żyd z S.: 1427 tenże ustanawia swego prokuratora w konsystorzu pozn. (CoPr. II 58v); 1429 tenże →niżej: Saul; 1430 temuż Mikołaj z Górki winien jest 4 grz. i 1 wiard. wraz z procentami (KoścZ 9, 261).

1427-30 Saul Żyd z S. toczy spory: 1427-28 z Oswaldem z Łęgu, 1429-30 (1429 wraz z Żydem Muszką) ze szl. Janem niegdyś Brodnickim z Grabianowa i Andrzejem z Brodnicy o 12 1/2 grz. wraz z procentami (KoścZ 8, 396; KoścZ 9 k. 20, 233, 249v, 258, 262v, 269v, 272v).

1428 Szaweł Żyd z S. [czy ident. z Saulem?]; temuż Wojc. Borkowski, Jakusz z Przylepek i Zygmunt Strobiszewski ręczą za Jana Goliasza z Brodnicy (KoścZ 9, 16).

1434 Abraham Żyd z S. (PZ 12, 149v).

[1507] Żydzi z S. płacą 4 fl. podatku [koronacyjnego]¹⁷O tym podatku →Międzyrzecz miasto, przyp. 19 (AGAD, Rachunki królewskie 31, 131v; M. Horn, Najstarszy rejestr osiedli żydowskich w Polsce z 1507 r., „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1974, nr 3 (91), s. 11-15).

1507 Żydzi →p. 4A.

1554-61 Żydzi kupili w S. 7 domów (Chm. 84 – za informacjami A. Zahradnika); 1556 Andrzej Opaliński [jako tenut. śrem.] „ku zgorszeniu nuncjusza [pap.] zezwolił Żydom w Ś. na wystawienie synagogi” (W. Dworzaczek, w: PSB 24, 76).

1565 w S. 18 domów żyd., szkolnik [= człowiek prowadzący szkołę], synagoga; płacą na ś. Marcina [11 XI] 11 zł podatku król., „który płat dają do starszych swych do Gniezna” (LWK I/2, 272).

1630-31 w S. 29 domów żyd., a w 1638 – 32 domy (Chm. 82).

3Ca. Handel (o „handlu dalekosiężnym i wewnętrznym” w Ś. do połowy XVII w. →Chm. 71-80; także →p. 2E: uwagi wstępne, →p. 2F: Cło).

1428 Jeszek kramarz, ławnik →p. 4B.

1460, 1507, 1516, 1518 →p. 3Cb: rzeźnicy.

1521-1613 przywileje król. ustanawiające jarmarki w S. →p. 4A.

1547/48, 1586 rejestry przewozu towarów przez śrem. komorę celną →p. 2F.

1556 kupiec z Ś. na jarmarku w Gnieźnie (Chm. 77; J. Topolski, Rola Gniezna w handlu europejskim od XV do XVIII wieku, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza” 7, 1962, z. 2(14), s. 21, tab. 4).

1581 podatek płaci 5 handlarzy (propolae) z S. →p. 3D.

3Cb. Rzemiosło, cechy (o rozwoju rzemiosła cechowego w Ś. do połowy XVII w. →Chm. s. 62-71, 91-95).

[O poszczególnych wymienianych poniżej osobach także →p. 3A.]

1510 Michał cieśla z S. →p. 3A.

1543 wilkierze cechu mieszanego w S. – kowali, kotlarzy, puszkarzy i ślusarzy (Chm. 67); 1766 wilkierz tegoż cechu →niżej.

1576 cech bednarzy w S., 1586 cech mieszany bednarzy, stolarzy, stelmachów i kołodziejów, powroźników i siodlarzy (Chm. 67).

1660 w lustracji stwa śrem. wymieniono m. in. cechy w S.: sukienników (którzy okazali dok. z 1456), rzeźników (przywilej z 1507 w trans. z 1591) i strzelecki powołany w 1653 [bractwo strzeleckie] (LWK 1659/65, cz. I, s. 70).

1789 w lustracji starostwa śrem. wymieniono m. in. cechy w m. S. oraz okazywane przez ich starszyzny przywileje: rzeźniczy (przywileje król. z l. 1507 i 1512, trans. 1552, 1591); szewski (przywilej z 1535 – wilkierz od magistratu śrem. w 39 artykułach); mieszany – kowalski, kotlarski, puszkarski i ślusarski (wilkierz z 1766); piekarski (przywilej z 1599 potwierdzający wilkierz od magistratu śrem. z 1597)¹⁸Chm. 91, wspomina też o wilkierzu tego cechu z 1559; nie udało się jednak potwierdzić tej informacji; mieszany – bednarski, kołodziei, stelmachów, powroźników, stolarzy, siodlarzy, rymarzy (wilkierz od magistratu śrem. z 1584); garncarski (wilkierz od magistratu śrem. z 1597); młynarski (przywilej król. z 1778 potwierdzający wilkierz od magistratu śrem. z 1778); cech rybacki (przywilej z 1742: potwierdzenie król. wilkierza od magistratu śrem.); płócienniczy (kopie dawnych praw w potwierdzeniu z 1721); kuśnierski (przywileje z l. 1456, 1514, 1562, 1587); piwowarski i mielcarski (wilkierze od magistratu z l. 1598, 1609); bractwo strzeleckie (przywilej [erekcyjny] z 1635; M Śrem I/46, 3v-7).

Słodownictwo, piwowarstwo [piwo warzono też w wielu domach, na własne potrzeby], gorzelnictwo:

1418 n. mielenie słodu w młynach śrem. →p. 2C.

1513 młyn słodowy w S. →p. 3; 1513 miasto S. otrzymuje zgodę król. na budowę mielcucha →p. 3.

1559 cech piwowarski w S. (Chm. 68).

1563, 1581 w S. kadzie gorzelnicze [odpowiednio:] 15 i 14, od których płacą podatek →p. 3D.

1598, 1609 (wzm. 1789) wilkierze cechu piwowarów i mielcarzy (M Śrem I/46, 6v, →wyżej).

1598 starsi cechu piwowarów pozywają Jana Psarskiego o to, że sprowadził do swego domu piwowara-komornika, zbudował spichlerz na zboże do słodu i sprawił „statki piwowarne” (Chm. 68).

Młynarstwo: →p. 2C.

Rzeźnicy:

1400 wolna jatka rzeźnicza w S. →p. 3A: Dorota ż. Mikołaja krawca.

1425-1516 starsi cechu rzeźników: 1425 Bronisz i Mik. Polewka, 1428 Mik. Witryk i Wawrz. Grewlich, 1440 Wojc. Piasek i Lorek →p. 4B; 1465 Jan Zagost i Paweł Wangl (ACC 88, 116, →p. 5Bi); 1475 Michał Płaczek i Mac. Ochwat, 1486 Łukasz i Bartłomiej Pyszczek, 1504 Jan Żaczek i Mik. Kaleta →p. 4B; 1516 Jan Żaczek i Michał Kuklar [Barski, →przyp. 13] →p. 5Bi.

1449 Hanek rzeźnik, rajca →p. 4B.

1460, 1507, 1518 rzeźnicy śrem., wolny targ mięsny →p. 4A; [także →niżej].

1507, 1512 (wzm. 1789) przywileje król. dla cechu rzeźników w S. (M Śrem I/46, 3v; →wyżej).

1516 mistrzowie cechu (magistri fraternitatis) rzeźników w sporze z radą m. S. w sprawie wolnej sprzedaży mięsa na targu tygodniowym; zgodnie z przedstawionym (i wpisanym do akt) dok. króla Zygmunta z 1513 [także →p. 4A, pod 1429 i 1434] starosta gen. Wlkp. odsyła spór do rozpatrzenia przez króla (PG 67 k. 44v, 45v).

1516 oficjał pozn. przenosi altarię [patronatu cechu rzeźników w Ś.] z kościoła Bożego Ciała za murami Kościana do kościoła par. w S., 1517 wspomn. altaria w kościele par. w S. (ACC 92, 168v; ACC 92, 345) [dokładniej: →p. 5Bi].

1590 rzeźnicy w S. →p. 3B.

Sukiennicy:

1425-86 starsi cechu sukienników: 1425 Maciej i Jakub, 1428 Stan. Spand i Andrzej, 1440 Hannus i Gaweł, 1475 Mac. Forth i Wojc. Bielewski, 1486 Wojc. Bielewski i Stan. Kaszel →p. 4B.

1428 Piotr postrzygacz [sukna] (rasor), ławnik →p. 4B.

1430 Szymon sukiennik z S. →p. 3A; 1452 [najpewniej tenże] postrzygacz sukna →p. 4B.

1456 król Kazimierz [Jag.] na prośby sukienników z S. poleca burmistrzowi i rajcom z S., aby zabronili sprowadzania do S. sukna tej samej jakości lub gorszego niż śrem., szczególnie szarego koloru; gdyby okazali się niedbali, mają zostać ukarani przez tenutariusza [śrem., →Śrem – starostwo]; zakaz nie dot. jarmarków i targów (M Śrem I/6); 1562 transumpt tego dok. (M Śrem I/20 or. = SLP nr 65 = CMP nr 157; reprodukcja: Chm. 65).

1482 Jan postrzygacz sukna, rajca →p. 4B.

1482 Stanisław tkacz [mieszcz. w S.] →p. 5Bd.

1504 król Aleksander zezwala sukiennikom w mieście król. S. na sprzedaż wyprodukowanych przez nich postawów sukna o długości 30 łokci pozn., oznaczonych pieczęcią [miej.?] i plombami [towarowymi] (MS 3 nr 1657).

1507-10 wspomn. jako zm. Klemens postrzygacz sukna z S. [pochodzący prawdop. z Dolska] →p. 3A.

1514 burm. i rajcy śrem. [brak imion] zatwierdzają cechowi sukienników śrem. wilkierz, oparty na artykułach cechowych sukienników pozn. (Cechy Śrem 19; Chm. 91).

1587 burm. i rajcy śrem. zatwierdzają wilkierz cechu sukienników śrem. w jęz. pol. (Cechy Śrem 20, przywieszona pieczęć miej. S.; Chm. s. 79, 92).

Szewcy:

1425-1504 starsi cechu szewców: 1425 Mik. Kulig i Jan Goldberg, 1428 Mik. Kulig i Michał Koch, 1440 Kot i Mac. Noga, 1475 Piotr Skorupka i Jan Kaczorek, 1486 Marcin Krocz i Bartłomiej Skorupka, 1504 Jan Rwacz[?] i Stefan Butny →p. 4B.

1535 (wzm. 1789), 1569 wilkierz cechu (M Śrem I/46, 4, →wyżej; Chm. 93).

1601 tłok pieczętny bractwa szewców, grawerowany w tym roku (Chm. 91).

Piekarze:

1425-1504 starsi cechu piekarzy: 1425 Marcin Gorczyca i Jan Orlik, 1428 Marcin Gorczyca i Mik. Grzegorzowy, 1440 Stanisław i Wojc. Marszałek, 1475 Klemens Kościeński i Stan. Mizgała, 1486 Mik. Żemełka i Klemens Kościeński, 1504 Stan. Zgon i Grzegorz Paszczeka →p. 4B.

1468 Wojciech piekarz →p. 3A: Stan. Stasz; 1475 Wojciech piekarz, ławnik →p. 4B.

[Połowa XVI w.¹⁹Dok., spisany na pergaminie, pozbawiony jest jakichkolwiek elementów datacyjnych; na zakładce ślad po przywieszeniu pieczęci; na odwrociu adnotacja, że dok. przedstawiony został podczas lustracji w 1789. W zachowanej lustracji miasta Ś. z 1789 wzmiankowany jest tylko wilkierz z 1597 (→niżej). Na kopercie, w której dok. jest przechowywany, data: ok. 1540. Nie wiemy, jakie są podstawy takiego datowania. Natomiast nazwiska burmistrza i rajców pozwalają datować dok. na okres ok. 1545 (wtedy w znanych źródłach występuje Kasper Balgierz, najpewniej ident. z Bargielem, rajcą śrem. →p. 5Aa) – 1552 (w tym roku rajcami byli m. in.: Andrzej Płata, Wawrz. Krawieczek i Wawrzyniec notariusz →p. 4B)] Jan Bieńkowski burm. oraz Kasper Bargiel, Wawrz. Krawieczek i jego zięć Wawrzyniec oraz Andrzej Płata (Platho) rajcy śrem. potwierdzają wilkierz cechu piekarzy śrem. (AAP, D perg. 110).

1581 w S. podatek płaci 20 piekarzy (ŹD 92; →p. 3D) [wg Chm. 67: mistrzów piekarskich]; 1597 (wzm. 1789) wilkierz cechu piekarzy (M Śrem I/46, 4v-5; →wyżej); 1599 utworzenie nowego cechu piekarzy (Chm. 79).

Krawcy:

1428-1504 starsi cechu krawców: 1428 Bartosz [także →p. 3A] i Jan, 1440 Stan. Gąska [Gaska?] i Bartosz, 1475 Jan Łysy i Jan Marzantha, 1486 Jan Marzanta i Jan Strobyrzyth, 1504 Mac. Mathis i Samka[?] →p. 4B.

1449 Paweł krawiec, rajca, 1476 Jan krawiec, burm., 1486 Stanisław krawiec, ławnik →p. 4B.

1576, 1600 wilkierze krawców (Chm. 91).

Kowale:

1425-28 starsi cechu kowali: 1425 Jan Jajko i Jan Pszenica, 1428 Jan Pszenica i Szczepan →p. 4B.

1510 zaułek kowali (viccus fabrorum) →p. 5C.

1512 Jarosław (Jarosz) kowal →p. 3A: Paweł Wolsztynek.

Kuśnierze:

1452 wspomn. jako zm. Stanisław kuśnierz →p. 3A: Agnieszka.

1456, 1514, 1562, 1587 (wzm. 1789) przywileje cechu kuśnierzy z S. (M Śrem I/46, 6; →wyżej).

1475-1504 starsi cechu kuśnierzy: 1475 Marcin Jazdz [Jażdż?] i Jakub Urbanek, 1486 Jakub Głowa i Mac. Drabasz, 1504 Mik. Stanytor i Mac. Kępka →p. 4B.

1474-76 Marcin kuśnierz: 1474 burm. śrem., 1476 rajca →p. 4B.

1576 cech kuśnierzy (Chm. 64).

Garncarze:

1511-12 Paweł Wolsztynek garncarz i Błażej garncarz, mieszczanie w S. →p. 3A.

1597 rada m. S. nadaje wilkierz cechowi garncarzy – na prośbę Wojc. Piedego i Tobiasza starszych mistrzów tego cechu (Cechy Śrem 10); wilkierz ten wzm. 1789 (M Śrem I/46, 5; →wyżej).

Rybacy:

1253 rybacy śrem. otrzymują pr. wolnego połowu na odległość mili w górę i mili w dół rz. Warty →p. 4A.

1509 rybacy z S. mają występować w sądzie ziemskim pozn. jako świadkowie w sporze szl. Mik. Skaławskiego [prawdop. współdziedzica lub zarządcy Łęgu k. Ś.] z Janem starszym bractwa rybaków pozn. o łowienie w jez. →Kawcze [k. wsi Łęg] (PG 66, 246v-247).

1510 Paweł rybak ma dom i ogród w Starym Śremie →Śrem – Stare Miasto, p. 3.

1513 król Zygmunt St. potwierdza rybakom z Poznania [otrzymane od Władysława Jag.] pr. połowu w Warcie od Nowego Miasta aż po Wronki; na tym tle powstały zatargi z rybakami śrem., którzy bronili swego przywileju z 1253 [→wyżej] (Chm. 81, za: S. Karwowski, Bractwo rybaków w Poznaniu, „Roczniki PTPN” 38, 1911, s. 149-150 – tu brak podania źródła wzm. o sporze rybaków śrem. i pozn.); 1540 władze m. S. pozwane w sprawie utrudniania rybakom pozn. wolnego przepływu rz. Wartą koło m. S. (PG 82 k. 352, 391).

3D. Podatki i świadczenia, areał.

1409 uwolnienie od podwód król. →p. 4A.

1432 podatek król. 1 gr od 1 grz. →p. 2C: Młyn miej.

1456 uchwała sejmiku w Kole: Stan. Ostroróg wda kal. ma dopilnować, aby pobór z miast król. Poznań, Kościan, Pyzdry, S. i Wschowa został prawdziwie [uczciwie] obliczony (CMP nr 127).

1458 m. S. ma dostarczyć 20 pieszych na wyprawę do Malborka (J. Wiesiołowski, Sieć miejska w Wielkopolsce w XIII-XVI wieku. Przestrzeń i społeczeństwo, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 28, 1980, s. 396).

1462-65 m. S. płaci podatek zw. cyza w 12 ratach kolejno: 10 grz., 9 grz. 6 gr, 5 1/2 grz., 6 1/2 bez 2 gr, 6 grz. bez 2 gr, 8 grz. bez 7 1/2 gr, 3 grz. bez 5 gr, 4 1/2 grz. bez 15 gr, 4 grz. bez 4 gr, 2 1/2 grz. bez 3 gr, 7 wiard. 2 gr, 7 wiard. (M Poznań I 1854, 2-13; Cyza 545-549 – z błędami).

1507 S. płaci 12 grz. szosu (ASK I 5, 1v).

[1507] Żydzi z S. płacą 2 fl. podatku [koronacyjnego] →p. 3C.

1508 m. S. płaci 1/4 czynszu [może z powodu zniszczeń powstałych w wyniku najazdu Kośmidra? →p. 6A] (ASK I 11, 156).

1510 w m. S. 15 ł. [miej.], 6 ł. wójt. i 2 ł. pleb. (LBP 104) →p. 5A.

1521 m. S. zobowiązane jest do dostarczania na wyprawę wojenną [przeciw Krzyżakom] 1 wozu „skarb- nego” z 4 końmi i woźnicą oraz 2 pieszych, a wspólnie z m. Środa wystawia jeszcze drugi wóz z 2 końmi (RejWozów 477-478); 1524 m. S. jest zobowiązane do wysyłania wozów na wyprawy wojenne (CMP nr 150).

1563 pobór z m. S.: od starego dziedz. młyna walnego o 2 kołach, od nowego dziedz. młyna walnego o 1 kole, od folusza o 1 kole 3 zł 6 gr, od młyna dor. walnego o 4 kołach 1 zł 18 gr, szos do 24 [domostw] 38 zł 12 gr, od 15 kadzi gorzelniczych 12 zł (ASK I 4, 192v).

1564-65 z tytułu stacji król. mieszczanie śrem. płacą rocznie 48 zł; pobiera je od nich starosta śrem. [czyli tenut.] (obecnie jest nim [Piotr] Opaliński), ale nie pokazał dok., że jego dzierżawa [tenuty] obejmuje też pobieranie stacji; na pospolite ruszenie mieszczanie śrem. wystawiają „wóz skarbny” z 4 końmi, nakryty, z zaopatrzeniem („naspiżowany”) i z 2 pieszymi żołnierzami („drabami”), a wraz z mieszczanami ze Środy wspólnie wysyłają także dwukonny wóz z żywnością („piczny wóz”; LWK I/1, 156).

1578 rada miejska S. płaci pobór ze wsi Zbrudzewo w pow. pyzdr. (ŹD 212).

1581 kontrybucja (szos podwójny) z m. S.: szos z miasta 24 grz., [a ponadto podatek] od 82 rzemieślników miej. „pospolitych” (artifices communes), 14 ka- dzi gorzelniczych, 5 handlarzy, 4 [ludzi] luźnych, 20 piekarzy, 1 łaziebnika, od 2 młynów o 2 kołach, od 8 3/8 ł. uprawianych przez miasto, a także od 5 ł. i 2 1/2 kwarty roli²⁰Chm. 80, podaje omyłkowo: 5 1/2 ł. i 1/2 kwarty roli uprawianych na Starym Mieście oraz od 6 ł. wójt. [→p. 4C]; w sumie z S., Starego Miasta i przedm. Pysząca [→p. 2B] płacą 157 zł 18 gr 9 den. (ŹD 92).

4A. Prawa, przywileje i powinności miejskie (także →Chm. s. 27-33, 39-45, 87-91).

1253 (or.) książęta Bolesław i Przemysł polecają Konradowi [zasadźcy] lokować m. S. na pr. niem. – takim, jakie posiada m. Poznań; teren lokacji obejmuje 100 łanów frankońskich [ok. 2400 ha]; wspomn. Konrad [jako wójt dziedz.] otrzymuje „szósty łan i szóste domostwo (curia)” [tzn. co szósty łan i dochody z co szóstego domostwa] w dziedziczne i wolne od opłat posiadanie, pr. założenia jatek: rzeźniczej, chlebowej i szewskiej, a także pr. pobierania opłat ze wszystkich jatek w mieście, z łaźni oraz z 1 młyna na rz. Warcie i 1 młyna książęcego w →Pyszącej; otrzymuje ponadto 1/3 kar i opłat sąd., a także 5 ł. wolnych [ziemi or-nej] z łąką jako swój folw. [na południowo-wschodnim krańcu miasta, →p. 4C]; Konrad i mieszczanie (cives) otrzymują pr. wolnego połowu ryb w rz. Warcie na długości 1 mili powyżej i poniżej miasta; poczynając od najbliższego dnia ś. Marcina [11 XI] książęta przyznają wolniznę: 8 l. dla ziemi już uprawianej (in terra culta), a dla nieuprawianej – 12 l., a także [...? – tu znaczny ubytek tekstu] oraz [dają wójtowi pr. założenia – ubytek tekstu] karczmy [wg Chm., książęca karczma istniała w S. już przed lokacją] (Wp. 1 nr 322 – dok. bardzo zniszczony, duże ubytki tekstu; komentarz i uzupełnienia →Chm. 30-31)²¹Chm. 31, starając się – na podstawie dokumentów lokacyjnych in. miast, głównie m. Poznania (także z 1253) – wyjaśnić braki w dok. lokacyjnym (po części tylko wynikające z fizycznego zniszczenia dok.), wskazał, że najpewniej mieszczanie śrem. mieli być po okresie wolnizny zobowiązani do płacenia czynszu m. in. w naturze (wskazuje na to zachowane w zniszczonej części dok. słowo „żyto”). Ponadto niewątpliwie także w Ś. – tak jak np. w Poznaniu – sąd wójta z ławą (niezależny od sądu książęcego) miał się zbierać 3 razy w roku. W dok. lokacyjnym Ś. brak informacji o pr. do odbywania targów – wg Müncha 80, można to wyjaśnić tylko w ten sposób, że podkreślanie tego prawa było zbędne, gdyż miejscowość posiadała tego rodzaju uprawnienie jeszcze przed uzyskaniem pr. niem.

1393 (trans. 1560) król Władysław [Jag.] na prośbę burm. śrem. Jana Gołego oraz mieszczan śrem.: Marcina Pudło, Mik. Brudno, Hampla Budno, Jana Drąga i Piotra Neko, ze względu na liczne szkody, jakie mieszczanie i mieszkańcy (cives et quivis incole) miasta S. ponieśli z powodu pożaru oraz zniszczeń i napadów [ze względu na dotychczasowe położenie]²²O dotarciu wojsk krzyżackich w lipcu 1331 do nieodległego Bnina, przemarszu wojsk króla czeskiego Jana Luksemburskiego idącego na Poznań w październiku 1331 (prawdop. szedł przez Kościan) oraz o prawdop. szkodach, jakie Ś. poniósł w związku z tzw. wojną Grzymalitów z Nałęczami w l. 1383-84 →Chm. 36-37, →p. 6A, zezwala na przeniesienie m. S. na in. miejsce, tj. na wyspę zw. Ostrów albo Kobylec (Cobilecz)²³Ostrów czyli Kobylec to wyspa o wydłużonym, wrzecionowatym kształcie, długości ok. 2 km i największej szerokości do 800 m – wraz z tzw. Ostrówkiem, którego istnienie potwierdza plan Ś. z końca XVIII w.: u wylotu z rynku drogi poznańskiej widoczny mostek nad pozostałościami strugi obiegającej Ostrów (a pełniącej niewątpliwie na tym odcinku rolę fosy miej.) i odcinającej go od terenu, na którym stoi dziś kościół pofranciszkański (→p. 5C). Na wspomn. planie widać też in. most na innej strudze w starorzeczu Warty, otaczającej ową wysepkę Ostrówek od E (Chm. 42 i s. 118 ryc. 32), położoną między jeziorem [czyli rozlewiskiem Warty] →Sabel a Czarnym Strumieniem [na prawym brzegu rz. Warty; tj. na wyspę położoną między starorzeczami rz. Warty, na prawo od jej głównego nurtu]²⁴Jez. (rozlewisko) Sabel otaczało Ostrów od N i NE, aż do granic wsi Psarskie (→p. 2D, pod 1279). Natomiast →Czarny Strumień (odnoga starorzecza) wspomn. już 1242, kiedy mowa o obowiązku naprawy znajdującego się na nim mostu (Wp. 1 nr 236); opływał miasto od E; wskazuje na to wzm. z 1798: „woda Czarny Strumień na Mechlinie ku Śremowi” (Chm. 41-42). Jak podkreślał już (u progu lat siedemdziesiątych XX w.) Chm. 41, pomimo regulacji w XIX w. w okolicach Ś. głównego koryta Warty i, co się z tym wiązało, znacznego obniżenia poziomu wód gruntowych, nadal dobrze widoczna jest kręta linia starorzecza (tzw. Starej Warty), wyznaczającego zasięg rozlewisk wewnątrz zakola rzeki na odcinku od Łęgu (na S od Ś.) aż do Psarskiego i Góry (na NNW i N od Ś.). Sytuacja ta nadal jest czytelna w terenie mimo wybudowania nowej drogi prowadzącej od strony Środy i Mechlina ku Krzywiniowi (ul. Piłsudskiego), w wyniku czego osuszona została część starorzecza na NE od miasta, droga ta przecięła też teren grodziska (wizja lokalna autorki w końcu października 2011 r.); król nadaje miastu pr. magdeburskie (na wzór prawa m. Poznania) i potwierdza przywileje S.: nowe m. otrzymuje 12 l. wolnizny od wszystkich danin król., pozwolenie na zbudowanie młyna ze stępami (molendinum cum tunsoriis stam⁺ py dictis) na rz. Warcie obok miasta; młyn otrzymuje 12 l. wolnizny, a potem 1/2 dochodów z niego ma należeć do króla (Wp. 3 nr 1936).

1409 król Władysław [Jag.] uwalnia m. S. od podwód, zastrzegając jednak, że gdy król lub królowa odwiedzą S. – tak jak to było w zwyczaju za króla Kazimierza [Wlk.], to otrzymają 3 lub 4 wozy do transportu sprzętów kuchennych (utensilia coquinalia) z S. do następnego miejsca ich pobytu; dok. wystawiony w S. [data zgodna z itinerarium wystawcy] (Wp. 7 nr 642 = M Śrem I/13; MS 4 supl. nr 474 reg.); 1546, 1570, 1581 potwierdzenia tych zwolnień (M Śrem I/24, I/61).

1429 król Władysław nakazuje sądom wlkp., aby nie sądziły spraw mieszczan śrem. pozywanych przez niektórych ze szlachty, lecz aby wszelkie te sprawy były odsyłane przed sąd król.²⁵Realizacja tego polecenia w praktyce →p. 4D: 1430 (Wp. 9 nr 1200).

1434 król Władysław nakazuje sądowi ziemskiemu kośc., aby przekazywał sądowi miej. w S. skargi przeciwko mieszczanom (cives) z S. – w tym ostatnio przeciwko Jakubowi Kosowskiemu (Wp. 9 nr 1367) [także →wyżej, pod 1429].

1447 opat lubiński odnawia przywilej m. Krzywinia; potwierdza miastu pr. niem. czyli magd., jakie-go używają in. miasta król., jak Poznań, Kościan, S. (DBL nr 212).

1456 król Kazimierz [Jag.] wystawia dok. dla sukienników z S. →p. 3Cb.

1460 król Kazimierz [Jag.] rozstrzyga spór między mieszczanami [tj. władzami miej.?] i rzeźnikami śrem. w sprawie wolnej sprzedaży mięsa w S.: już wcześniej król Władysław [Jag.] zezwolił rzeźnikom śrem. na handlowanie mięsem, jednak król Kazimierz – ze względu na służbę Bożą i nakaz powstrzymania się od prac służebnych [w dni świąteczne], a zwłaszcza w niedzielę – zakazuje w S. sprzedaży mięsa w niedzielę w jatkach i na targach, z wyłączeniem sprzedaży dla osobom podróżującym na ich własne potrzeby²⁶Tenor tego postanowienia pozostaje w zgodzie z dążeniami ówczesnego Kościoła do zaniechania czy choćby mocnego ograniczenia handlowania w dni świąteczne; nakaz odwołania przypadających na niedzielę targów znajduje się w statutach prowincjalnych wieluńsko-kaliskich arcybiskupa gnieźnieńskiego Mikołaja Trąby z 1420 r. czy diecezjalnych biskupa poznańskiego Andrzeja Łaskarza z ok. 1420 r. Znamy także podobne działania i w innych miastach król. – np. w 1535 r. król Zygmunt St. przeniósł w Rogoźnie na sobotę targi tygodniowe odbywane do- tąd w niedzielę (I. Skierska, Sabbatha sanctifices. Dzień święty w średniowiecznej Polsce, Warszawa 2008, s. 317-334); jednocześnie król ustanawia w S. wolny targ tygodniowy na mięso w soboty; 1518 król Zygmunt [St.], na prośbę Stan. Lasockiego tenutariusza śrem., zatwierdza dok. króla Kazimierza (MK 31, 251-254; MS 4 nr 11627 reg.; MS 4 supl. nr 935 reg.)²⁷Wg Chm. s. 79, 84, przywilej z 1460, ograniczał handel owcami w piątek oraz zabraniał Żydom handlu mięsem. W dok. nie ma o tym mowy, ale podobne postanowienia zawiera odnowienie przywilejów rzeźników z 1507 (→p. 4A). Chm. twierdzi też (za informacjami A. Zahradnika, powołującego się na księgi miej. śrem. z l. 1589-91 i 1594 [o nich →p. 7B]), że mimo zakazu Żydzi nadal handlowali mięsem, a spór zakończył wyrok król. z 1594, powtarzający normy z 1507.

1492 król Jan Olbracht zezwala mieszczanom w S. na wykupienie cła mostowego (pontale) nadanego przez jego ojca [tj. Kazimierza Jag.] (MS 2 nr 18).

1492 król Jan Olbracht uwalnia mieszczan z S. od wszystkich podatków, czynszów i in. płatności król., z wyjątkiem podatku z okazji koronacji król. [z powodu zniszczenia miasta w trakcie najazdu Wawrz. Kośmidra, →p. 6A] (MS 2 nr 19; także →p. 4D, pod 1492).

1493 król Jan Olbracht potwierdza [ogólnie] wszystkie prawa i wolności, które miasto S. otrzymało od jego ojca, króla Kazimierza, i od poprzednich władców (M Śrem I/7).

1504 →p. 3Cb: Sukiennicy.

1504 król Aleksander kwituje mieszkańców S. z zapłaty 100 fl. z tytułu zaległych stacji [król.], które wynoszą 50 grz. rocznie; król zmniejsza to zobowiązanie do 30 grz. przez kolejnych 10 l. (MS 3 nr 1659).

1507 król Zygmunt St. na prośbę starszych cechu rzeźników z S. odnawia ich przywileje, nadane im przez poprzednich władców, a skradzione w trakcie spustoszenia S. przez Wawrz. Kośmidra [→p. 6A]; rzeźnicy mają pr. wolnego targu na mięso w soboty od ś. Bartłomieja [24 VIII] do zapustów, jak to się dzieje w Poznaniu; mogą otwierać jatki w niedziele i in. święta; Żydom mieszkającym w S. wolno sprzedawać mięso tylko podczas targów w soboty; gdyby robili to w in. dni, rzeźnicy mogą zabrać im mięso i oddać je szpitalowi; sprzedawcy gęsi mogą w czwartki sprzedawać do 3 szt. każdy, a na targach sobotnich dowolną liczbę (MK 22, 163-164; MS 4 nr 8551 reg.).

1518 król Zygmunt [St.] rozstrzyga spór między m. S. a rzeźnikami śrem. →wyżej, pod 1460; 1518 król Zygmunt nakazuje [tj. ponawia zarządzenie], by wolny targ mięsny w soboty miał miejsce w S. nie przez cały rok, ale tylko od ś. Bartłomieja [24 VIII] do Popielca, tak jak ma to miejsce w Poznaniu (MS 4 nr 11691).

1521 król Zygmunt z powodu spalenia miasta zwalnia mieszczan śrem. na 15 l. od płacenia wszystkich podatków, z wyjątkiem nowych ceł, a od czopowego na 1 rok (MS 4 nr 3869).

1521 król Zygmunt zezwala rajcom m. S. na zbudowanie na terenie tamtejszego wójtostwa (in advocatia), obok ich młyna [tj. miej.], tzn. w Ostrowie [k. Ś.], piły [tartaku] (M Śrem I/12 or.; MS 4 nr 13032 reg.).

1521 król Zygmunt ustanawia w m. S. jarmark na ś. Elżbietę [19 XI] (M Śrem I/11 or., reprodukcja: Chm. 66; MS 4 nr 13038 reg.).

1524 z powodu szkód ze strony Śląska i Niemiec wyrządzonych Królestwu [m. in. przez napływ fałszywej monety świdnickiej] król Zygmunt [St.] zakazuje wyjazdów na Śląsk z towarami; jednocześnie ustanawia po cztery jarmarki w celu handlowania wołami: dla Wlkp. w S., a dla Małopolski w Krzepicach [w ziemi krak.]; w S. będą one: na ś. Erazma [3 VI] w miejsce jarmarku [jako odpowiedź nań] odbywanego w Buttstädt [w Turyngii] na ś. Jana Chrzc. [24 VI], na Nawiedzenie przez NMP [2 VII] w miejsce jarmar-ku w Erfurcie [w Turyngii] odbywanego na ś. Jakuba [25 VII], na ś. Wawrzyńca [10 VIII] w miejsce jarmarku odbywanego w Zerbst [w Anhalcie] na ś. Bartłomieja [24 VIII], oraz na ś. Jadwigę [15 X] w miejsce jarmarku odbywanego w Buttstädt na Wszystkich ŚŚ. [1 XI]; miasta polskie zostały wybrane jako miejsca jarmarczne, gdyż zbiegają się w nich drogi handlowe, a wokół znajduje się wielka obfitość paszy, co może zachęcać poddanych król. i cudzoziemców przyjeżdżających do Polski po woły²⁸Jak podkreślał Chm. 73, najpewniej konkurencja jarmarków śrem. z niemieckimi nie była skuteczna, skoro już w 1565 król Zygmunt August ustanowił targi na bydło w in. pogranicznych miastach Wlkp.: Zbąszyniu, Międzyrzeczu, Czarnkowie, Kobylinie i Poniecu, a także w Wieluniu i Bydgoszczy. Brak też Ś. w spisie najważniejszych jarmarków wlkp., zawartym w instrukcji dla celników z 1584 (Chm. 73; R. Rybarski, Handel i polityka handlowa Polski w XVI wieku, t. 1, Warszawa 1958, s. 204) (Corpus iuris Polonici t. IV, Kraków 1910, nr 21 – tekst łaciński oraz przekład polski z 1570; MS 4 nr 13851 reg.); 1524 listy król. skierowane do starostów o publikacji 2 uniwersałów król. w sprawie starych ceł i targów w S. i m. Krzepice [→wyżej] (Corpus iuris Polonici, t. 4, nr 20; MS 4 nr 13854).

1539 król Zygmunt [St.] zezwala mieszczanom m. S. na pobieranie ceł mostowych →p. 2A [opis mostów] i →p. 2F [cło] (CMP nr 152).

1552 król Zygmunt [August] potwierdza wszystkie przywileje m. S. (M Śrem I/15).

1570 mieszcz. śrem. są zwolnieni z dawania podwód (MS 5 nr 4218).

1576 7 XI król Stefan [Batory] potwierdza przedłożone, spisane w księgach miej. i wójt., wszystkie prawa m. S. (M Śrem I/25).

1581 27 II król Stefan [Batory] nadaje m. S. pr. odbywania jarmarku w poniedziałek po niedzieli Reminiscere [druga niedziela Wielkiego Postu], a także zatwierdza istniejące targi i jarmarki (M Śrem I/27).

1613 król Zygmunt [III] potwierdza miastu S. pr. odbywania jarmarków w poniedziałek po niedzieli Reminiscere [druga niedziela Wielkiego Postu] i na ś. Elżbietę [19 XI] (M Śrem I/33).

1613 król Zygmunt [III] nadaje miastu S. pr. odbywania jarmarków na bydło i konie we wtorek po niedzieli Laetare [druga niedziela przed Niedzielą Palmową] (M Śrem I/34).

4B. Władze miejskie; o wójtach →p. 4C (także →Chm. 87-91) [o wymienionych osobach z Ś. →p. 3A].

1375 Jan burm. S. (DBL nr 112).

1398 burm. S. [brak imienia] →p. 3A.

1411 Mac. Gryka burm. i Paweł Winiarz (Woinarz) [rajca?] (DBL nr 138, 141 – tylko Maciej; Wp. 5 nr 185 reg. – tu Paweł określony jako „Paulus vinarii”).

1418 Mac. Gryczka [Gryka] burm. oraz Jan Goczałek i Bronisz rajcy, świadkowie w dok. ks. Zygmunta Korybutowicza dla Marcina Kota młynarza w S. [→p. 2C] (Wp. 8 nr 817).

1425 Bartłomiej dawny burm. oraz Jan Maczek Kujawiec i Mac. Czarny dawni rajcy w S. →p. 3A: Dorota Peszlowa.

1425 11 VII Jan Goczałek burm.; rajcy: Mik. Drygała, Mik. Slang, Mikołaj szewc, Jan Bedno, Hanlin Grunberg, ławnicy: Stanisław szewc, Mik. Pękala, Mik. Trior, Jan Kabat, Wojc. Piasek, Jan Kita i Stanczel, a także starsi cechowi: rzeźników – Bronisz i Mik. Polewka, sukienników – Maciej i Jakub, szewców – Mik. Kulig i Jan Goldberg, piekarzy – Marcin Gorczyca i Jan Orlik, kowali – Jan Jajko i Jan Pszenica [→p. 6A] (Wp. 8 nr 1044).

1428 26 XII Stan. Winiarski burm.; rajcy: Jan Goczałko, Mik. Slang, Mik. Schubert, Jerzy (Jorge) Wałach, Peter Wiński; ławnicy: Jan Kabat, Mik. Pękala, Jan Mlanka, Stanisław in Monte, Jan Goldberg, Piotr postrzygacz [sukna? czy jednak golarz?] (rasor), Jeszek kramarz; starsi cechowi: rzeźników – Mik. Witryk i Wawrz. Grewlich, sukienników – Stan. Spand i Andrzej, szewców – Mik. Kulig i Michał Koch, piekarzy – Marcin Gorczyca i Mik. Grzegorzowy, krawców – Bartosz (Vartosius!) i Jan, kowali – Jan Pszenica i Szczepan (Staphanus) [→p. 4D] (SBP s. 173-174 nr 490).

1432 Bartłomiej Baszno [= Basz, Baszek] burm. →p. 2C, 1433-34 tenże mieszcz. śrem. →p. 3A.

1440 Piotr czyli Pyocha burm.; rajcy: Jerzy Walach, Jan Czechon, Piotr Wiński, Mik. Witryk, Szymon Poniecki; wójt [sąd.?] Mac. Kiela; ławnicy: Świętosław Błażek, Marcin Porosz, Andrzej Długi, Jakub Wilczek, Jakub Cieszowski, Wojtyła rzeźnik; starsi cechowi: rzeźników – Wojc. Piasek i Lorek, sukienników – Hannus i Gaweł, piekarzy – Stanisław i Wojc. Marszałek, szewców – Kot i Mac. Noga, krawców – Stan. Gąska [Gaska?] i Bartosz [→p. 5C] (Wp. 5 nr 664 reg.; AE III 40).

1445 Mac. Czarny burm. S. i rajca Szymon Poniecki →p. 4D.

1449 23 XII Mac. Kiela burm.; rajcy: Mik. Witryk, Szymon Garnek, Hanek rzeźnik, Jan Goczałek i Paweł krawiec [→p. 5Bg] (ACC 57, 3v).

1451 8 I²⁹W ACC 57 przy oblacie tego dok. data roczna podana słownie: 1471, ale osoby ze składu rady właściwe dla 1451, istotna tu także informacja o zapisie czynionym dla nowo fundowanej altarii Paweł Rogoziński [Rogożeński?] burm.; rajcy: Wojc. Wojda, Wojc. Wojtyła, Mac. Kiela, Jan Goczałek, Hanek rzeźnik i Jan Chlad [→p. 5Bg] (ACC 57, 3).

1451 7 II Paweł Rogożeński burm.; rajcy: Wojc. Wojtyła, Mac. Kiela, Jan Goczałek, Hanek rzeźnik, Jan Chlod [→p. 5Bg] (ACC 57, 3v).

1452 (obl. 1482) Hanek burm.; rajcy: Mac. Kiela, Jan Goczałek, Jan Chlad, Paweł Rogożeński, Szymon postrzygacz [sukna? czy jednak golarz?] (rasor) [→p. 5C] (AE III 40v).

1454 Hanek burm. i Jan rajca →p. 4D.

1457 Marcin burm. z S. →p. 4D.

1462 Piotr Mrzygłód burm.; rajcy: Andrzej Charencza, Marcin krawiec, Bartosz Przezdziąg, Bartłomiej Mizgała i Piotr Piecz [→p. 5C] (AE III 40v).

1468 3 VIII Marcin kuśnierz, burm.; Mik. Miklasz rajca, Wojc. Wojtyła wójt w S. oraz Jan Ręka i Bartłomiej Gorczyca ławnicy w S. →p. 3A: Stan. Stasz.

1468 11 V Jan Wiandno burm.; rajcy: Wojc. Woch, Wojc. Wojtyła, Piotr Mrzygłód, Jan Skórka i Mik. Miklasz [→p. 3A: Stanisław zw. Stasz] (ACC 64, 73).

1470 [brak w obl. daty dziennej!] Marcin krawiec burm.; rajcy: Mac. Poznański, Wojc. Woch, Bartłomiej Mizgala, Mac. Barski, Mac. Krawieczek [→p. 5C] (AE III 40v-41).

1470 17 X Jan Wiandno burm.; rajcy: Piotr Mrzygłód, Marcin krawiec, Miłosz, Mac. Barski, Piotr Budny [Butny?] (AE III 41; →p. 5C).

1471 28 VI Jan Wiandno burm.; rajcy: Marcin krawiec, Piotr Mrzygłód, [Mik.] Miklasz, Mac. Barski i Piotr Budny [Butny?] (ACC 64, 73v; →p. 5E).

1474 22 III Jan Wiandno burm.; rajcy: Marcin krawiec, Mac. Poznański, Wojc. Woch, Mac. Barski i [Mik.] Miklasz [→p. 5Bg] (ACC 57, 3).

1474 14 XII Marcin kuśnierz, burm.; rajcy: Mac. Krawieczek, Stanisław krawiec, Jan Porosz, Piotr Dybała i Wawrz. Małpiński [→p. 5B] (ACC 57, 2v).

1475 1 V Marcin Wałach burm.; rajcy: Mac. Krawieczek, Stanisław krawiec, Jan Porosz, Piotr Dybała i Wawrz. Małpiński [z →Małpina]; Jakub Gloria wójt [sąd.?]; ławnicy: Piotr Butny, Stan. Olejnik, Mac. Klocek, Bartosz Gorczyca, Paweł Mieszała, Jan Ręka i Wojciech piekarz; starsi cechowi: rzeźników – Michał Płaczek i Mac. Ochwat, sukienników – Mac. Forth i Wojc. Bielewski, kuśnierzy – Marcin Jazdz i Jakub Urbanek, krawców – Jan Łysy i Jan Marzantha, szewców – Piotr Skorupka i Jan Kaczorek, piekarzy – Klemens Kościeński i Stan. Mizgała oraz starsi bractwa ubogich w S. – Mik. Łycek i Paweł Małek [→p. 5Ad] (ACC 57, 2v).

1476 Jan krawiec, burm.; rajcy: Marcin kuśnierz, Mac. Krawieczek, Jan Porosz, Mac. Klocek i Piotr Dybała [→p. 5Bg] (ACC 57, 3).

1480 9 IV Mac. Barski burm.; rajcy: Mac. Klocek, Stan. Pastwa, Wojc. Wojda, Jan Porosz, Jan Wiando [→p. 5Bh] (AE III 41; →p. 3A: Mac. Panek).

1480 13 VIII Mik. Miklasz burm.; rajcy: Mac. Barski, Mac. Klocek, Wojc. Wojda, Jan Porosz, Piotr Butny [→p. 5Bh] (AE III 41v).

1482 Jan Ruthenus burm.; rajcy: Wojc. Wojdo, Marcin krawiec, [Stan.] Paskouicz [= Pastwycz, Past- wa], Jan postrzygacz sukna i Łukasz [→p. 5Bd] (ACC 88, 175v-176; BJ 8057 IV, 171 – pod błędną datą 1432³⁰Ta błędna data w BJ 8057, spowodowała, że Chm. 63, wskazał na dwóch Janów o przydomku Ruthenus w Ś.: po raz drugi pod 1483 – nie podał tu źródła, ale prawdop. chodzi o ten dok. (może wykorzystany przez materiały A. Zahradnika); →p. 3A: Stanisław sukiennik).

1482 5 II³¹Dok. został oblatowany w aktach bpich w 1482, ale nosi (napisaną słownie) datę roczną: 1483! Data dzienna (wtorek po Oczyszczeniu NMP) nie pomaga w jednoznacznym opowiedzeniu się za konkretnym rokiem. Wydaje się jednak, że 1483 to pomyłka pisarza wnoszącego dok. do księgi; skład rady, znany z innego dok. z 1482 (→wyżej), wskazuje na 1482 Jan Ruthenus burm.; rajcy: Wojc. Wojdo, Marcin krawiec, Łukasz rzeźnik, Stan. Past- wicz, Jan postrzygacz sukna; Marcin Wałach wójt [→p. 5Bh] (AE III 41v).

1482 21 IX Jan Rusin burm.; rajcy Marcin krawiec, Wojc. Wojdo, Stan. Pastwicz, Jan postrzygacz sukna i Łukasz [rzeźnik], [→p. 5Bd] (ACC 88, 176).

1486 Wojc. Wojda burm.; rajcy: Mac. Barski, Jan Kaczor, Wojc. Szczyrba, Stan. Kępa, Mik. Czarny, wójt Stan. Gęsipastwa; ławnicy: Mik. Niklasz, Marcin Jazdz, Mac. Klocek, Michał Kunsth (Kunsch?), Paweł Wangl, Wawrz. Pucołowski i Stanisław krawiec; starsi cechów: rzeźników – Łukasz i Bartłomiej Pyszczek, sukienników – Wojc. Bielewski i Stan. Kaszel, krawców – Jan Marzantha i Jan Strobyrzyth, szewców – Marcin Krocz i Bartłomiej Skorupka, kuśnierzy – Jakub Głowa i Mac. Drabasz, piekarzy – Mik. Żemełka i Klemens Kościeński; oraz starsi [bractwa] ubogich – Mac. Łuczyński i Jan syn kupca [→p. 5A] (ACC 64, 77).

1487 24 VIII Wojc. Wojdo, Mac. Bardo, Jan Kaczorek, Stan. Kępa i Wojc. Szczyrba rajcy →p. 4D.

1491 30 VI Wawrz. Pucołowski burm., Jan wójt, rajcy i ławnicy [brak ich imion] →p. 4D.

1491 9 XII Stan. Głębocki burgr. śrem., Marcin Jazdz wójt i ławnicy (AGAD, Dypl. perg. nr 1061; także →p. 3A).

1494 Jan Kaczor burm. i Bartosz krawiec, rajca →p. 5Bh.

[Ok. 1501] Mac. Mroczek burm. w S. →p. 3A: Klemens postrzygacz sukna.

1504 21 III Mac. Mroczek burm., Jan Kaczor, Michał Kunsch (Kunsth?), Jan Wądzyliski[?], Błażej Krawieczek i Paweł Piórko rajcy śrem., Jan Kunek (Kimek?) wójt [w Ś.], Wojc. Kaczor, Bartłomiej Pyszczek, Mik. Żemełka, Wojc. Obara, Mikołaj[?] ([…]lus) Stayerka, Mik. Naystur[?] i Jan krawiec ławnicy, a także starsi cechów: szewców – Jan Rwacz[?] (Ruacz) i Stefan Butny, krawców – Mac. Mathis i […] Samka[?], rzeźników – Jan Żaczek i Mik. Kaleta, kuśnierzy – Mik. Stanytor i Mac. Kępka, piekarzy – Stan. Zgon i Grzegorz Paszczeka, bractwa ubogich – Grzegorz ślusarz i Mac. Mięszporek, wspomn. także [mieszczanie śrem.], starsi Mac. Czarny [?, słowo trudno czytelne?], Stan. Czarny i [Urban?] Kaszel [→p. 3A, pod 1504]; fundują kaplicę [→p. 5A] (M Śrem I/8 or.).

1513 Paweł Pycza burm. i Wojciech rajca →p. 4D.

1534-35 Piotr Jarosławski [z →Jarosławek], Psarski, burm. →p. 3A.

1545 Kasper Balgierz i Andrzej Wolikowski rajcy →p. 5Aa.

1552 Sebastian Pawłowski burm.; rajcy: Andrzej Płata, Wawrz. Krawieczek, Bartłomiej Glar[…; słowo trudno czytelne] i Wawrzyniec notariusz; wójt Jan Barski; ławnicy: Kasper Bargiel, Tomasz Obarka, Walenty Neska[?], Stan. Sobipiwo i Stan. Wolikowski (M Śrem I/14).

[Ok. połowy XVI w.] Jan Bieńkowski burm. oraz rajcy Kasper Bargiel, Wawrz. Krawieczek i jego zięć Wawrzyniec i Andrzej Płata (Platho) potwierdzają wilkierz cechu piekarzy śrem. (AAP, D perg. 110) [o datacji →przyp. 19].

1598 ugoda m. S. z tenutariuszem śrem. Andrzejem Opalińskim, prepozytem płockim [tenut. do 1606, kiedy scedował Ś. bratu Łukaszowi; bp pozn. 1607-23 (PSB 24, 78-81)], w sprawie wyboru władz miej.³²Istotny udział starosty (tenutariusza) w kształtowaniu składu władz miej. był normą w miastach król. tego czasu. W Ś. informacja o owym udziale znana jest dopiero z 1598, ale nie ulega wątpliwości, że ma on genezę znacznie starszą: mieszczanie śrem. mają wybierać 8 kandydatów do rady miej., a starosta [tenut.] lub podstarości będzie z tego grona wyznaczał burmistrza i 5 rajców; natomiast wybór wojta sąd. i 6 ławników nal. do rajców śrem. (Chm. 89 = MK 142, 206v-207).

4C. Wójtostwo (najpierw dziedz., potem wykupione przez miasto).

[W 1253 w dok. lokacyjnym Ś. zasadźca Konrad (a potem wójt dziedz.) otrzymał 5 ł. na swój folw. (→niżej). Leżały one w południowo-wschodniej części lewobrzeżnego miasta (→Śrem – Stare Miasto), przy granicach z wsią →Pysząca (w tej wsi znajdował się młyn, z którego opłaty miał pr. pobierać wójt), niewątpliwie tam, gdzie do dziś znajduje się dzielnica miasta zw. Wójtostwo (MTop. 1998 – 1:50000). Miasto Ś. stopniowo wykupywało wójtostwo z rąk wojtów dziedz.; w 1555 król przysądził wójtostwo miastu Ś. (→niżej), jednak miasto przejęło je ostatecznie dopiero w 1631 (Chm. s. 32-33, 87-89).

W znanych nam wzmiankach najczęściej nie jesteśmy w stanie wskazać, czy chodzi o wójta dziedz. czy o wójta sąd. sprawującego wraz z ławą sądy.]

1253 Konrad →p. 4A.

1337 Jan wójt w S., śwd. w dok. Mikołaja dz. w Gostyniu (Wp. 2 nr 1169, 1170³³Dok. nr 1170 (znany z obl. z 1611, 1617) pod błędną datą: 1330!; jest wystawiony pod imieniem Mikołaja wdy pozn., ale poprzedni wda pozn. Wincenty z Szamotuł żył do 1332, a lista świadków jest ident. z listą z dok. z 1337 (Wp. 2 nr 1169); →Gostyń – dobra, przyp. 5; SLP nr 20: Sznim – pod datą: 1332).

[1393 w dok. przeniesienia m. S. na prawy brzeg Warty (Śrem miasto →p. 4A) brak wzm. o wójcie, który nadal (→niżej) sprawował swój dziedz. urząd.]

1393 Dobrogost wójt w S. toczy spór z Kat. Sławską o dziedz. →Czarnkowo [k. Ponieca] (Lek. 1 nr 1701).

1400 wójt Jan zw. Orsula (Orszula) sprzedaje 1/2 wójtostwa w S. →p. 4D; [1399 tenże rajca w Osiecznej (Wp. 3 nr 2019)].

1415 Mikołaj wójt (WR 2 nr 413; →p. 3A: Paszek).

1423 Janusz wójt sprzedaje radzie m. S. 1/4 wójtostwa →p. 4D; 1427 tenże dawny wójt (CoPr. II 64).

1428 szl. Paweł niegdyś wójt w S. sprzedał miastu S. swoją cz. wójtostwa w S. →p. 4D; 1428 Paweł syn Mikołaja wójta dziedz. →p. 4B.

1440 Mac. Kiela wójt śrem., obecnie stojący na czele wójtostwa [w Ś.] (tunc temporis advocacie presidens) →p. 4B [może chodzić, jak sugerował Chm. 88, o wójta sąd.].

1465 Wojciech [Wojtyła?] wójt →p. 5A; 1468 Wojc. Wojtyła wójt [sąd.] →p. 3A: Stan. Stasz.

1475 Jakub Gloria obecnie stojący na czele wójtostwa (tunc advocacie presidens) [wójt sąd.?] →p. 4B.

1482 Marcin Wałach wójt →p. 4B [ident. z Marcinem Wałachem burm. 1475 →p. 3A].

1486 młyn Mik. Hynstha w Ostrowie na przedmieściu S., na terenie wójtostwa; młyn wójtostwa →p. 5A.

1486 Stan. Gęsipastwa wójt →p. 4B.

1487 na wójtostwie (advocacia) śrem. rada miej. S. zapisuje czynsz na rzecz kapituły kat. gnieźn. →p. 4D.

1491 9 XII Marcin Jazdz [Jażdż?] wójt [zapewne sąd.], 1486 tenże ławnik →p. 4B.

1491 Jan wójt →p. 4B.

1504 Jan Kunek (Kimek?) wójt →p. 4B.

1510 z 6 ł. wójt. [w Starym Mieście Śrem] płacą plebanowi śrem. po 2 korce żyta i owsa (LBP 104).

1510 w →Pyszącej [k. Ś.] są 2 młyny, jeden nal. do wójtostwa [śrem.] (LBP 105; także →Chm. s. 32, 57, 80, 97).

1512 sołectwo w S. należy do m. S. (KoścZ 18, 305v).

[Ok. 1516] na 1/2 ł. wójtostwa śrem., położonym między rolami Bartosza Dąbrowskiego i Winc. Paduszka, ciąży czynsz na rzecz altarii w kościele par. w S. →p. 5Bg (LBP 202).

1519 dzies. z wójtostwa śrem. →p. 5Aa: Stan. Unieński.

1521 król Zygmunt [St.] zezwala rajcom m. S. na zbudowanie na terenie tamtejszego wójtostwa w Ostrowie [k. Ś.] młyna do cięcia drewna [piły, tartaku] (MS 4 nr 13032).

1552 Jan Barski wójt →p. 4B.

1554 król Zygmunt [August] oddaje miastu S. i włącza doń wójtostwo w S., wraz ze wszystkimi uprawnieniami i uposażeniami; wójtostwo zostało wcześniej przez miasto wykupione (M Śrem I/16); 1593 król Zygmunt III potwierdza ten dok. (M Śrem I/30).

1555 król. Zygmunt August potwierdza, że szl. Wawrz. Sokolnicki, pisarz sądu grodzkiego pozn., zrzekł się na rzecz rady miej. nadanych mu przez króla w dożywocie uprawnień wójta S. (MS 5 nr 6986; Warschauer 239-240; Summarium 2; Chm. 88 = M Śrem I/41 [obl. z 1714]).

1560 folw. wójtostwa →p. 4D.

1581 szos podwójny z m. S. – [m. in.] od 6 ł. wójt. na Starym Mieście [w Ś.] (ŹD 92; także →p. 3D; →Śrem – Stare Miasto, p. 3).

4D. Działalność władz miejskich.

1400 król Władysław [Jag.] zaświadcza, że Jan zw. Orsula sprzedał 1/2 wójtostwa śrem. radzie m. S. za 800 grz. (Wp. 6 nr 386 = M Śrem I/21).

1423 Janusz wójt w S. sprzedaje radzie m. S. 1/4 wójtostwa za 150 grz. (Wp. 8 nr 960 = M Śrem I/2).

1424 (wzm. 1443) m. S. kupuje wieś Zbrudzewo →niżej; ante 1435 mieszczanie śrem. nabyli Zbrudzewo (Cieplucha 300).

1425 sąd orzeka, że tenut. →Mosiny [Piotr Bniński] ma wymierzyć sprawiedliwość w sporze mieszczan Mosiny z Piotrem Korzbokiem, złożywszy sąd rajców pozn., kośc. i śrem. (KoścZ 8, 171 v).

1425 władze miej. [→p. 4B] przysięgają królowi Władysławowi Jag. →p. 6A.

1428 szl. Paweł niegdyś wójt w S. sprzedaje radzie i pospólstwu miasta S. swoją cz. wójtostwa w S. za 150 grz. (Wp. 9 nr 1186 = M Śrem I/4); 1428 burm., rajcy, ławnicy oraz starsi cechów w S. [ich imiona →p. 4B] zeznają, że są winni Pawłowi synowi Mikołaja wójta dziedz. [w Ś.] 90 grz., które mają mu zapłacić za 3 l., a w trzecim roku zapłacić mu jeszcze 9 grz. czynszu; dok. wystawiony w S. i opatrzony pieczęcią [brak jej opisu] miasta S. oblatowano w księgach miej. pozn.; wspomn. Paweł zobowiązuje się, że uwolni swoją 1/4 cz. wójtostwa (advocatissa!) od roszczeń in. osób, aby miasto mogło ją bez przeszkód posiadać [a więc sprzedał miastu 1/4 wójtostwa w Ś.] (SBP s. 173-174 nr 490).

1429-30 burm. i rajcy m. S. w sporze z Bartoszem z Ponieca; 1430 spór ma być rozstrzygnięty przed królem, podczas jego najbliższego pobytu w S. – zgodnie z dok. król., który rajcy okazali w sądzie [z 1429 →p. 4A] (KoścZ 9 k. 236v, 246v-247).

1430 sąd [złożony z przedstawicieli władz] miast Poznania, Kościana, Pyzdr, S., Środy i Obornik za zgodą króla Władysława [Jag.] rozstrzyga spór między mieszczanami pozn. Janem Fafką i Święchem rzeźnikiem (SBP s. 183 nr 513).

1440 władze miej. [→p. 4B] zapisują czynsz szpitalowi Ś. Ducha →p. 5C.

1441 sąd [złożony z przedstawicieli władz] miast Poznania, Kościana, Obornik i S. ma rozstrzygnąć spór między m. Pyzdry a tamtejszym Żydem Józefem (AR nr 217).

1443 król Władysław [III] rozciąga na wieś Zbrudzewo (zakupioną przez miasto za zgodą króla Władysława [Jag.] w 1424 od podsędka kal. Dobiesława z Jankowa [Dolnego], dz. w Zbrudzewie) jurysdykcję pr. magdeburskiego, którego używa m. S. (M Śrem I/5 or., dok. bardzo zniszczony; data napisana późniejszą ręką na odwrociu; tekst podajemy wg reg.: Wp. 10 nr 1608, gdzie też uwaga, że akty kupna i konsensu nie są znane); 1574 król Henryk Walezy transumuje wspomn. dok. z daty: Waradyn, 3 V 1443 (M Śrem I/23).

1443[?]³⁴Pouczenia pozbawione są daty, ale na s. 27 (dawniej k. 14) zapiska datowana: 1443 pouczenia prawne m. S. [jako sądu wyższego prawa niem.] dla m. Borek [pow. pyzdr.] (M Borek I/2, 25-27, dawniej k. 13-14).

1445 zatarg władz m. Borek z uczc. Szczepanem zw. Gorusd rozstrzyga sąd w składzie: Mac. Czarny burm. S. wraz z rajcą śrem. Szymonem Ponieckim, Stan. Chromycz burm. Dolska ze swoimi rajcą Bartłomiejem i ławnikiem Janem, Paweł burm. Krobi oraz dawni rajcy m. Borek: Mik. Rypiński i Mac. Jajko (M Borek I/2, 37, dawniej k. 19; S. Machnikowski, Zdzież-Borek w średniowieczu (Przyczynek do dziejów polskich miast prywatnych), RH 4, 1928, z. 2, s. 101 – z błędami w określeniu stron sporu i składu sądu).

1449-82 władze miej. [imiona →p. 4B] poświadczają zapisy czynszu na rzecz altarii: 1449 →p. 5Bg, 1451 →p. 5Bg, 1452, 1462 →p. 5C, 1468, 1471 →p. 5D, 1470 →p. 5C, 1474 →p. 5Bg, 1474, 1475 →p. 5B, 1476 →p. 5Bg, 1480 →p. 5Bh, 1482 →p. 4B.

1454 8 IV uczciwi Hanek burm. i Jan rajca śrem. w celu wymierzenia sprawiedliwości doprowadzają przed bpa pozn. Andrzeja [z Bnina] Macieja z Grabionowa kleryka diec. pozn., którego w niedzielę Iudica [7 IV] uwięzili [w Ś.], gdy o pierwszej godzinie nocy dopuszczał się przemocy i zadawał rany; Maciej twierdzi, że nie ma święceń (non est ordinatus) [a więc nie podlega sądowi kościelnemu?]; wspomn. Maciej oznajmia, że nie będzie rościł do mieszczan śrem. pretensji za uwięzienie (AE I k. 213v, 215).

1457 uczc. Marcin burm. z S. skazany przez bpa pozn. Andrzeja [z Bnina] na karę 3 kamieni wosku na rzecz kat. pozn. za uwięzienie Andrzeja kapłana z S. (AE I 242v).

1482-86 władze miej. [→p. 4B] sprzedają czynsz na dochodach miej.: 1482 →p. 5Bh, 1486 →p. 5A.

1483 wspomn. księga miej. m. S. z r. 1440 (ACC 61, 16v; →p. 5Ba) [o zachowanych księgach miej. Ś. →p. 7A].

1487 24 VIII rajcy m. S. [ich imiona] →p. 4B] zapisują kapitule kat. gnieźn. 5 grz. (na miej. wsi Zbrudzewo i wójtostwie śrem.), a altarystom altarii [posiadanej niegdyś?, ufundowanej?] przez zm. [14 IV 1464] abpa gnieźn. Jana Sprowskiego 12 grz. czyn- szu [na dochodach miasta?] od sumy głównej [łącznej] 317 grz., otrzymanej od wspomn. kapituły kat. [to sumy po abpie Sprowskim]; czynsz ten rajcy śrem. będą dostarczali do Gniezna na dzień Obrzezania Pańskiego [1 I]; kapituła czynsz 5 grz. przeznacza na anniwersarz zm. abpa Jana [Sprowskiego] (AAG, ACap. B16, 82v-83; AAG, Dyp. Gn 520³⁵Dzieje Poznania i województwa poznańskiego, t. 2, Warszawa 1982, s. 170, błędny regest tego dok.: rada m. Ś. spłaca kapitule gnieźn. dziesięciny ze wsi Zbrudzewo); 27 X kapituła gnieźn. wysyła swego przedstawiciela, dra dekretów Jakuba Boksicę [kanonika gnieźn.], do starosty gen. Wlkp. do Pyzdr w sprawie oprawienia [= zagospodarowania] tych pieniędzy (pro reformandis pecuniis) zm. abpa Jana Sprowskiego u mieszczan śrem.; 9 XI Boksica zdaje relację z tej wizyty; także 9 XI szl. Mik. Nadarzycki otrzymuje zwrot kosztów podróży do S., gdzie „objął czynsz w posiadanie” (ad recipiendum possesionem census) [w imieniu kapituły. gnieźn.] (AAG, ACap. B16 k. 86, 87); 1490 12 II kapituła kat. gnieźn. ze względu na zniszczenia dokonane przez najemników Wawrz. Kośmidra [→p. 6A] we wsi „Sborowa” [zapewne chodzi o Zbrudzewo], na której został oprawiony czynsz, zmniejsza mieszczanom śrem. o 1/3 wymiar czynszu należnego za ub.r., a pozostałe 2/3 mają zapłacić do połowy Wielkiego Postu br. (AC 1 nr 2311 = AAG, ACap. B16, 126).

1499 sąd burmistrza i rajców śrem. →p. 3A: Jan Kacerz.

1491 30 VI burm. śrem. Wawrz. Pucołowski, Jan wójt oraz rajcy i ławnicy śrem. zawierają ugodę z Szymonem i Piotrem bakałarzem, starszymi bractwa al-tarystów z Kościana; strony umarzają swe spory [o zaległe czynsze]; władze śrem. zobowiązują się zapła-cić 12 fl. w ciągu miesiąca, 10 fl. na 11 XI; w ciągu następnych 3 l. czynsz będzie zmniejszony o 4 fl. [tzn. będzie wynosił 8 fl.] (ACC 68, 55; CP 32, 15).

1492 władze m. S. pozwane przez altarystów [altarii rzeźników śrem. w kościele par.] w Kościanie [→p. 5Bi] (w ich imieniu wstępuje jeden z altarystów, Wojciech bakałarz) o 7 fl. zaległego czynszu; mieszczanie śrem. Paweł Wangl i Bartłomiej Skorupa odpowiadają, że król Jan Olbracht zwolnił miasto z płatności ze względu na zniszczenie [miasta] przez Wawrz. Kośmidra [→p. 6A] i przedstawiają dok. król. [→p. 4A]; oficjał pozn. stwierdza jednak, że dok. ten nie zawiera zwolnienia od płacenia czynszów kościelnych (AC 2 nr 1479).

1504 władze miej. S. [→p. 4B] fundują kaplicę →p. 5A.

1505-14 władze m. S. w sporach ze starszymi bractwa altarystów w [kościele par.] w Kościanie: 1505 strony zawierają ugodę: z powodu spustoszenia dochodów m. S. [najpewniej z powodu najazdu Wawrz. Kośmidra, →p. 6A] dotychczasowy czynsz 12 fl. nal. wspomn. bractwu z ratusza [czyli od władz miej.] m. S. przez najbliższe 3 l. będzie wynosił po 9 fl. (ACC 82, 91v); 1513 wspomn. bractwo altarystów pozywa Pawła Pyczę burm. i Wojciecha rajcę śrem. o niepłacenie czynszu wbrew wyrokowi oficjała; pozwani powołują się na swoje zmniejszone o 1/3 dochody, a oficjał pozn. nakazuje im, by zapłacili 2/3 należnego czynszu (ACC 89 k. 117, 123); 1514 strony zawierają ugodę w sprawie czynszu 12 fl. od sumy głównej 150 fl. (ACC 90, 79v) [także →p. 2C, pod 1518].

1508 burm. i rajcy śrem. [brak imion] w sporze o czynsz dla altarii w kościele par. w S., fundowanej [niegdyś] przez rajców śrem. →p. 5B.

1510 rajcy m. S. są kolatorami prepozytury Ś. Ducha k. S.; płacą na jej rzecz 9 grz. czynszu z ratusza [tj. z dochodów miej.], płacą też 8 grz. czynszu na rzecz altarii w kaplicy [szpitalnej] Ś. Ducha k. S., 1513 rajcy zalegają ze wspomn. czynszem, →p. 5C.

1510 na dochodach m. S. ciąży czynsz na rzecz altarii w kościele par. S., ustanowiony w momencie jej erekcji →p. 5Be.

1514-97 rada m. S. zatwierdza wilkierze cechów śrem.: 1514, 1587 sukienników, 1597 garncarzy (Cechy Śrem nr 10, 19, 20; →p. 3Cb), [ok. połowy XVI w.] piekarzy (AAP, D perg. 110, →przyp. 19).

1519, 1545 bpi pozn. rozstrzygają spór władz m. S. z plebanem śrem. →p. 5Aa.

1521 król zezwala m. S. na zbudowanie młyna do cięcia drewna →p. 4C.

1536, 1549, 1554, 1550, 1559 pouczenia prawne m. Poznania dla m. S. (W. Maisel, Ortyle sądów wyższych miast wielkopolskich z XV i XVI wieku, Wrocław 1959, nr 85, 92, 92a, 92b, 102, 108, 109; W. Maisel, Ortyle sądu wyższego w Poznaniu z XVI i XVII wieku, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza” 9, 1966, z. 1, s. 129-130, nr 11-12; Chm. 90).

1538 rada m. S. kupuje od Jakuba i Bartłomieja ss. zm. Mik. Psarskiego i ich matki Jadwigi Lipowskiej 5 grz. czynszu rocznego na cz. Psarskiego [k. Ś.] od sumy 100 grz. (PG 17, 233v).

1552 dzierżawa młyna miej. →p. 2C: Folusze.

1554-55 wykup wójtostwa →p. 4C; 1560 m. S. pozywa Andrzeja Opalińskiego tenut. śrem. o bezprawne pobieranie dochodów z folw. wójtostwa śrem. (Summarium 3).

1577-88 miasto S. wystawia listy dobrego urodzenia przyjmującym pr. miejskie Lwowa: 1577 Wawrz. Świątkowicowi rzeźnikowi z Mchów, 1588 Grzegorzowi Grabińskiemu zegarmistrzowi [z Ś.] (Album civium Leopoliensium. Rejestr przyjęć do prawa miejskiego we Lwowie 1388-1783, wyd. A. Janeczek, t. 1, Poznań 2005, nr 2988, 3161).

1614 król Zygmunt [III] potwierdza postanowienie władz miej. o nieprzyjmowaniu do pr. miejskiego ludzi obcych i innowierców (M Śrem I/35).

5A. Kościół par.

[Początkowo funkcje par. pełnił kościół Ś. Mikołaja (o nim dokładniej →Śrem – Stare Miasto), po przeniesieniu w 1393 miasta na prawy brzeg Warty (→p. 4A) przejął je kościół NMP. Nie wiemy dokładnie, kiedy on powstał: niekiedy już do NMP odnosi się wzm. z 1298 (tak np. Münch 72), co jednak nie jest uprawnione. Trzeba chyba przyjąć za Chm. 45, że budowę kościoła farnego na prawym brzegu rozpoczęto wkrótce po 1393. Wyryta na cegle na wschodniej ścianie kościoła data 1369 nie wiąże się z początkami budowli. Pierwsza pewna wzmianka o tym kościele pochodzi z 1421, kiedy to erygowano w nim altarię (→p. 5Be); wezwanie NMP poświadczone jest w znanych źródłach po raz pierwszy w 1437 (→niżej). W swej obecnej późnogotyckiej postaci kościół powstał na przełomie XV i XVI w.; w 1504 rzeźnicy śrem. ufundowali kaplicę (→p. 5B). W XVI w. dobudowano wieżę (→p. 8).]

1298 bp pozn. Andrzej [Zaremba] ustalając zasięg archidiakonatu średniego [śrem.] wymienia m. in. kościół w S. [dokładniej →Śrem – archidiakonat] (Wp. 2 nr 770).

1394 kościół par. Ś. Mikołaja w S. (BulPol. 3 nr 383; →p. 5Aa).

1399 wieś Marszewo w par. śrem. (CP 10, 38; Wp. 6 nr 377 reg.).

Ok. 1403 (wzm. 1777) par. Drzonek, do której nal. też wsie Ostrowo i Bargowo, włączona została do par. śrem. (AV 32, 109-109v; M Poznań I 2201, 80)³⁶Nie wiadomo, jakie było źródło tej tak późno zapisanej tradycji. Wizytacje, cytowane przez Now. 2, 410 (który jako datę wspomn. włączenia podaje r. 1405), nie wspominają o przynależności par. wsi Ostrowo w XV w. (także →Ostrowo, przyp. 1).

1415 (anty)pap. Jan XXIII zwraca królowi Władysławowi [Jag.] patronat szeregu kościołów – m. in. w S., utracony [rzekomo] na skutek zamordowania bpa krak. Stanisława przez króla Bolesława [Śmia-łego] (Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej ś. Wacława, t. 2, Kraków 1883, nr 557; Now. 2 s. 289, 410 – tu zastrzeżenia do wiarygodności informacji bulli).

1437 wspomn. kościoły śrem.: NMP, Bożego Ciała franciszkanów, Ś. Ducha, Ś. Krzyża i [w →Śremie – Starym Mieście] Ś. Mikołaja →p. 5Ab.

1444 kościół NMP w S. (Wp. 10 nr 1699; →p. 3A: Bartłomiej Basz).

1454 Maciej kleryk [z Ś.?] →p. 4D.

1457 Andrzej kapłan z S. →p. 3A: Marcin burm.

1465 uczciwi Wojciech wójt z S. oraz Jan Wiandno i Piotr Skorupka mieszczanie śrem. [witrycy kościoła par. w Ś.?] w sporze z Janem klerykiem z Będlewa o testament zm. Marcina Myszki z S., który zapisał kościołowi NMP w S. 60 grz., 2 fl., a także szaty i srebro; oficjał [pozn.] potwierdza testament [na rzecz kościoła w Ś.] (ACC 44 k. 72, 98v).

1468 Jakub i Jan Wojtyła altaryści u NMP w S., Andrzej Mizgała (Misgala) kapłan gracjalny w S. [tenże 1457?, →wyżej] →p. 3A: Stanisław zw. Stasz.

1471 Piotr kleryk z S. [uczeń szkoły par.?] i Andrzej Wangel kapłan z S.→p. 3A: Wojciech.

1476 rola plebana i kanonika pozn. [tj. Piotra Śmigielskiego (→p. 5Aa)] →p. 3A: Wojc. Woch [czy chodzi o rolę plebanów śrem. czy o własność Śmigielskiego?].

1483 kościół NMP Marii w S. (ACC 61, 16v).

1486 [zaległy czynsz?] dla kościoła par.? →p. 3A.

1486 władze m. S. [ich imiona →p. 4B] sprzedają altarystom i całemu bractwu NMP w Kościanie [→Kościan miasto, p. 5By] czynsz 12 fl. od sumy głównej 150 fl.; czynsz będzie płacony z 6 ł. wójt., z mł. Mik. Hynstha w Ostrowie na przedmieściu S., z 6 ł. do niego przyległych i z in. dochodów tego młyna wójt. [prawdop. chodzi tu o te same 6 ł. wójt.] (ACC 64, 77).

1504 fundacja kaplicy na cmentarzu kościoła [przez rzeźników śrem.] (M Śrem I/8 – dok. nieczytelny; Chm. 45).

1510 do par. S. nal.: m. S., Stary Śrem [→Śrem – Stare Miasto], folw. Grzymisław, wsie Pysząca, Łęg, Bargowo [w pow. pyzdr.], Ostrowo, Drzonek, Pełczyn, Kadzewo, Marszewo, Nochowo (tamże młyn →Skrobacz), Szymanowo, Góra, Psarskie, Zbrudzewo i Miechinino [dwie ostatnie w pow. pyzdr.]: w m. S. 15 ł., z których płacą wiard. [dzies.] plebanowi [w Ś.]; 6 ł. wójt. [w Starym Mieście], z których płacą plebanowi po 2 korce żyta i owsa [mesznego]; płacą meszne plebanowi śrem. z wymienionych wsi – przy Górze wskazano jego wysokość: po 2 korce żyta i owsa; stołowe dla pleb. w S. po 1 gr płaci 12 zagr. z wsi miej. Zbrudzewo (LBP 106); wiard. dzies. dla pleb. w S. płacą w parafii śrem.: z folw. →Grzymisław [wcześniej określany jako wieś], →Pyszącej (także po korcu pszenicy na Wielkanoc), Ostrowa – po 8 gr z łanu, z folw. w Ostrowie, z folw. w Kadzewie (dzies. z tej wsi dają plebanowi w Dolsku), z folw. kmiecego w Zbrudzewie – 6 wiard. [w sumie] i po 1 kogucie z każdego łanu albo po 1 gr, z Miechinina [z łanów os. kmiecych] i folw. tamże; do pleb. śrem. należą też wiardunki dzies. z Konarskich w par. Książ (LBP s. 104-106, 121, 139, 183); 1510 pleban. śrem. otrzymuje na Wielkanoc po korcu pszenicy: z młyna w Kadzewie, z młyna soł. zw. →Skrobacz w Nochowie, z młyna na rz. Warcie w →Górze [k. Ś.], z młyna o 1 kole na Warcie w Zbrudzewie (LBP 105-106); 1510 pleb. śrem. otrzymuje z tytułu odprawiania porannej mszy czynsze: z ratusza [tj. od władz miej.] 3 1/2 grz., a z łanu, domu i ogrodu Bartłomieja Czuczkraja ze →Śremu Starego Miasta (położonych obok [ról] Marcina Skorupki) 16 gr (LBP 104).

1510 do uposażenia pleb. w S. należą 2 ł. i staw w S.; 2 ł. w Drzonku wsi tenutariusza śrem. [tj. należącej do stwa śrem.] i 2 ł. plebańskie opust. w Nochowie (LBP 104-105).

1511 do [uposażenia] plebana śrem. nal. ogród [zagroda?] w Starym Mieście →Śrem – Stare Miasto, p. 3.

1578 do par. S. nal. [położone w pow. pyzdr.] Zbrudzewo i Miechinin (ŹD 212); 1580 do par. S. m. nal. [oprócz m. Ś.]: Ostrów, Szamarzewo, Psarskie, Góra, Marszewo, Kadzewo, Nochowo, Szymanowo, Łęg, Pełczyn, Drzonek, Grzymisław, Pysząca przedm.[!] [→p. 2B] (ŹD 84).

1610 z wizytacji kościoła par. Wniebowzięcia NMP w S.: święto dedykacji w pierwszą niedzielę po ś. Bartłomieju [po 24 VIII]; wymieniono m. in. 10 ołtarzy [→p. 5B]; do uposażenia pleb. należą 2 ł. na gruntach miej. (in fundo civili), 1 ł. w Nochowie, 2 ł. w Drzonku, sad z ogrodem (hortus) w S., [in.] mały ogród k. sadu, ogród (hortus) w Starym Mieście [→Śrem – Stare Miasto], ogród mały w Ostrowie, łąki, a także meszne i wiard. [dzies.] z 19 ł. wokół S.; kaplica filialna Ś. Mikołaja na przedm. śrem. [→Śrem – Stare Miasto, p. 5]; przy kościele szkoła [→p. 5Ac]; metryki ochrzczonych i małżeństw od 1594, od 1602 ujęte w zszyte księgi (in libris ligatis; AV 4, 31-39).

1614 fundacja przez Jana i Andrzeja Barskich [→przyp. 13] kolegium mansjonarzy w S. (Chm. 105; Now. 2 s. 289, 311, 635).

1777 z wizytacji kościoła par. w Ś.: par. śrem. ma 3 kaplice filialne – Ś. Mikołaja za miastem, po drugiej stronie rz. [na Starym Mieście], Ś. Katarzyny we wsi Drzonek [także →wyżej: ok. 1403] oraz trzecią w Niesłabinie – zniszczoną (M Poznań I 2201, 80).

1789 z lustracji starostwa śrem.: w S. kościół farny „z staroświecka murowany”, szkółka na cmentarzu, szpital dla ubogich (M Śrem I/46, 2).

1797 kościół par. murowany, wymaga natychmiastowej naprawy, wieża grozi zawaleniem; nabożeństwa odprawiane regularnie; par. śrem. ma trzy kościoły filialne – Ś. Mikołaja, szpitalny Ś. Ducha i w Drzonku; są też 2 oratoria (kaplice) – w Ś., obecnie spalona, a dawniej będąca w zarządzie franciszkanów [najpewniej chodzi o dawny kościół Bożego Ciała, →p. 5E], gdzie w piątki odprawiano msze, oraz w Niesłabinie „wystawiona przez dziedziców” (A. Weiss, Raporty dziekanów o stanie kościołów diecezji poznańskiej w 1797 roku, Lublin 2010, s. 289-292).

5Aa. Plebani i in. duchowni w S.³⁷Now. 2, 410, wymienia plebanów w Ś. od 1380 po początek XVII w., ale nie podaje przy nich żadnych odniesień źródłowych; wskazuje przy tym ogólnie, że „dostatnio uposażoną plebanię otrzymywały przeważnie znaczniejsze osobistości”

1380 Jan pleb. [u Ś. Mikołaja], śwd. w dok. bpa pozn. Mikołaja, wystawionym w kl. w Obrze (Wp. 3 nr 1783); 1387 [tenże?] Jan kapłan z S., pleb. [u Ś. Mikołaja], śwd. w dok. bpa pozn. Dobrogosta, wystawionym w Ciążeniu (Wp. 3 nr 1868).

1393 Wincenty syn Wilczka pleb. w S., wspomn. jako zm. →niżej.

1394-96 Sędziwój syn Kiełcza z Mikołajowic i Glinna posiada prowizję na kościół par. w S. →niżej.

1394 Krzesław syn Kiełcza z Mikołajowic [par. Warta, w ziemi sier.] w diec. gnieźn. otrzymuje prowizję na kościół par. Ś. Mikołaja w S. (oszacowany na 10 grz. srebra dochodu), wakujący po śmierci Wincentego syna Wilczka kleryka diec. wrocł.; kościół ten objął [po śmierci Wincentego] Sędziwój syn Kiełcza z Mikołajowic [brat Krzesława?], ale w ciągu roku nie dopełnił obowiązku przyjęcia święceń kapłańskich (BulPol. 3 nr 381, 383); 1396 tenże wspomn. jako zm. →niżej.

1396 Szczepan (Stephanus) de Lanchowo otrzymuje prowizję na kościół par. w S. [NMP czy jeszcze Ś. Mikołaja?] (oszacowany na 10 grz. srebra rocznego dochodu), wakujący, ponieważ Sędziwój z Mikołajowic i Glinna [par. własna, w ziemi sier.] nie objął jej ze względu na niedopełnienie obowiązku przyjęcia w ciągu roku święceń kapłańskich, a Krzesław syn Kiełcza, posiadający prowizję pap. na to beneficjum [→wyżej], umarł (BulPol. 3 nr 434).

1396-1403 Herman syn Jana, pleb. śrem.: 1396 tenże otrzymuje prowizję pap. na kościół par. w S. (oszacowany na 8 grz. srebra dochodu) wakujący, ponieważ Sędziwój z Glinna objął dziekanię łęcz. (BulPol. 3 nr 436); 1403 tenże toczy spór z Mik. Lubiatowskim [z →Lubiatowa k. Dolska, także z →Daleszyna] o dzies. [skąd?]; oficjał gnieźn. zawiadamia oficjała pozn. o wyroku w tym sporze, bowiem Lubiatowski apelował do Gniezna (gdy oficjałem i wikariuszem był tam Mik. Strosberg [1394-1401]) od wyroku ostatecznego oficjała pozn. [korzystnego dla Hermana]; oficjał gnieźn. podtrzymuje wyrok oficjała pozn. [na rzecz tegoż Hermana], określa na 1 1/2 grz. koszty [związane z apelacją?] poniesione przez tegoż Hermana i nakazuje Lubiatowskiemu ich zwrot (Wp. 7 nr 478; Now. 2, 410).

1405-19(?) Hanek [Jan] Zylwer: 1405 tenże Jan Silber wspomn. jako były pleb. w Poznaniu [u Ś. Marii Magd.], obecnie pleb. w S. (ACC 1, 102; T. Jurek, Wokół zagadek najdawniejszych dziejów poznańskiej fary, KMP 2003, nr 3, s. 59); 1409 tenże Zylwer pleb. śrem., fundator i pierwszy altarysta altarii Jedenastu Tysięcy Dziewic i Ś. Urszuli w kat. pozn., uposaża tę altarię w 4 grz. czynszu, pr. prezenty nal. do wikariuszy kat. pozn. (CP 10 k. 334v-335v, 352; Wp. 7 nr 649, 651 – reg. wg CP 14, 629).

1419-37, zm. a. 1445 Mik. Kokoszka Dobieszewski, zw. Śremskim, kan. pozn., pleb. w S. [student Uniwersytetu Krak. 1404 (Metryka 1 nr 04/040: syn Mikołaja), pisarz starosty gen. Wlkp. Sędziwoja z Ostroroga 1412-14 (Wp. 10 nr 1170, przyp. 11)]: 1421, 1428 tenże pleb. w S. (ACC 5, 87v; CoPr. II 75v); 1424 tenże kanonik pozn. i gnieźn., altarysta Ś. Trójcy w kościele [par.] Ś. Marii Magd. w Poznaniu oraz pleb. w S. (dochód z tego beneficjum oszacowany na 20 grz. srebra; BulPol. 4 nr 1354); 1427 tenże Mikołaj pozwany przez Michała syna Daniela z Kościana o 112 wiard. za 12 łokci szarego sukna; pleb. zobowiązuje się uregulować dług (ACC 10 k. 80v, 89, 97v, 123v); 1428 tenże Mikołaj jest winien pieniądze stren. Janowi Radlicy dz. z Pięczniewa [w ziemi sier., dziś Pęczniew]; z tego tytułu zapisuje wskazanemu przez Radlicę Janowi pleb. w Siedleminie dochody z należnego plebanom śrem. mesznego z Pyszącej, Drzonka i Nochowa, a także wszystkie dochody kościoła par. w S., poczynając od roku następnego i z wy- łączeniem [dochodów z] folw. i dworu plebana w S. (ACC 11, 7-7v); 1430 tenże kan. pozn. i pleb. w S. →p. 3A: Szymon sukiennik; 1430-43 tenże Śremski, tenże z S. [tzn. pleb. w Ś.], kan. pozn. (Wp. 5 nr 524; Wp. 10 nr 1236; AC 1 nr 14, 16, 18, 68, 125, 138, 158, 171, 186, 233, 246, 269); 1433-34 tenże Dobieszewski (Śremski) pleb. śrem. i kan. kat. pozn., regens wsi kapitulnej →Ninkowo (AC 2 nr 1049; PZ 12 k. 133v-134, 214, 234v); 1437 tenże Śremski, kan. pozn. (Wp. 10 nr 1432); 1437 tenże Śremski kan. pozn. i pleb. w S. pozywa Winc. Piotrkowskiego z S. o pożyczone 2 małdraty żyta i 2 małdraty owsa, które obiecał zwrócić w naturze lub w pieniądzu (ACC 21 k. 173v, 180, 190); 1438 tenże, kan. pozn. i pleb. w S., wydzierżawia Mik. Polewce altaryście w S. dochody swego kościoła par. w S. na 3 l. za 60 grz. rocznie; za pierwszy rok Polewka już przekazał temuż plebanowi 10 grz., kolejne 10 grz. ma zapłacić na ś. Małgorzatę [13 VII], 20 grz. na ś. Mikołaja [6 XII], a 20 grz. na zapusty [połowa lutego 1439]; w kolejnych latach Polewka ma płacić po 20 grz.: na Zesłanie Ducha Ś., Boże Narodzenie [25 XII] i na zapusty; ponadto Polewka ma naprawić dom pleb., na co ma otrzymać od plebana pieniądze z raty płatnej na Boże Narodzenie; dzierżawca ma na Wielkanoc, Zesłanie Ducha Ś., Wniebowzięcie NMP [15 VIII] i Boże Narodzenie przez 4 dni zapewnić stację temuż plebanowi i jego 4 domownikom (familiares); Polewka ma ponadto dawać co roku plebanowi po 2 korce mąki na Wielkanoc, Zesłanie Ducha Ś. i Boże Narodzenie; ma też zatrudnić i opłacić wikariusza; w jeziorze nal. do kościoła Polewce wolno łowić tylko małymi sieciami na własne potrzeby (ACC 22, 39); 1444 tenże wspomn. jako zm. →niżej.

1420 Andrzej wikariusz w S. (ACC 4, 103).

1421 n. altaryści różnych altarii w kościele par. w S. (→p. 5B, →p. 5Ba-5Bj) i w kościele szpitalnym Ś. Ducha (→p. 5C).

1425 Mikołaj zarządca dochodów [kościoła par.] w S. →p. 3A: Wawrzyniec.

1426 Mikołaj kaznodzieja (predicator) w S. (CoPr. II 9v); 1426 [tenże?] kapłan z S., prokurator w konsystorzu pozn. Mik. Henryka mieszcz. z S. (CoPr. II 31v).

1426 [tenże?] Mikołaj z S. wikariusz ustanawia swojego prokuratora w konsystorzu pozn. (CoPr. II 30v); 1426 [tenże?] →p. 3A: Mik. Henryk.

1426-38 Mik. Polewka kapłan z S.: 1426 tenże pozwany przez Pawła dzierżawcę (conventor) [dochodów] kościoła w Kaźmierzu [k. Szamotuł?] o zaległą zapłatę za służbę za ub. r., kiedy to tenże Polewka był dzierżawcą (conventor) [dochodów] kościoła w S. (ACC 9 k. 22v, 40v, 81v); 1431 tenże wikariusz w S. w sporze z Jakubem wikariuszem w Granowie (ACC 15, 45v); 1438 tenże altarysta w S., dzierżawca dochodów kościoła par. w S. →wyżej.

1427 Jan z S. kapłan gracjalny (CoPr. II 35v).

1441 duchowny (discretus) Marcin zastępca [wikariusz?] (substitutus) w S. w sporze z Jarosławem [z →Kąkolewa k. Osiecznej] kanonikiem pozn. (ACC 24, 74v).

1444 Mikołaj z Soboty wspomn. jako uczestnik sporu o kościół par. w S. →niżej; 1445 (styczeń) Wojc. Malski namiestnik król. i starosta gen. Wlkp. prezentuje kustosza [kat.] pozn. Mikołaja z Soboty na wakujący po śmierci Mikołaja z Dobieszewa kościół par. w S.; pr. patronatu tego beneficjum nal. do króla; jeżeli prezenta ta nie zostanie zaaprobowana przez króla [nie było wówczas – po bitwie pod Warną – pewności, czy król Władysław III nie żyje], to Mikołaj powinien ustąpić (M Poznań D 712; BJ 8057 IV, 202) [prezenta nie doszła do skutku (PSB 39, 552)].

1444-45 Paweł z Głowiny (Głowni) [w ziemi dobrzyńskiej; dziekan krak. 1450-87, kan. włocławski 1465-86, kan. gnieźn. 1468-87 (GWłocł s. 23, 45; PSB 8, 132-133)] pleb. w S.: 1444 tenże pleb. w S. (Now. 2, 410); 1445 tenże pleb. w S. decyzją bpa pozn. Andrzeja [z Bnina] ma dać kustoszowi pozn. Mikołajowi z Soboty 20 grz. z tytułu sporów o kościół par. w S. (AE I 109v); 1445 11 IX tenże wydzierżawia na 1 rok, poczynając od dnia Podwyższenia Krzyża Ś. [14 IX], za 40 grz. Marcinowi kapłanowi z Drzonka wszystkie dochody swego kościoła par. w S.: meszne, stołowe, dziesięciny, z winnicy i młyna, a także z ról plebańskich; 20 grz. wspomn. Marcin ma zapłacić na Boże Narodzenie [25 XII], 10 grz. na Jana [Chrzc., 24 VI] i 10 grz. na Wniebowzięcie NMP [15 VIII]; 1/2 zboża z ról plebańskich nal. do przyszłego roku do Marcina, z winnicy zaś w br. weźmie on cały urodzaj, a w przyszłym roku nic (ACC 28, 101).

1445 Marcin kapłan z Drzonka dzierżawca dochodów kościoła w S. →wyżej; 1449-78 tenże z Drzonka altarysta w kościele par. w S. →p. 5Bg; 1451 tenże Drzonek śwd. →p. 3A: Stanisław zw. Stasz.

1447 Maciej kleryk (clericus ordinatus) z S. pozywa Macieja altarystę [altarii] ubogich w [kościele par.] w S. [→p. 5Bg] o to, że przed ok. 2 tygodniami, w domu uczc. Stan. Potarzyckiego w S. uderzył go w twarz otwartą dłonią; domaga się dla pozwanego kary ekskomuniki, a swoją szkodę ocenia na 10 grz. (ACC 29, 242).

1453 – zm. 1468 Mac. Kamieński z Kamieńca (Now. 2, 410): 1460 tenże pleb. z S. pozywa Macieja gwardiana i cały konwent franciszkanów pod S. [→p. 5E] w sprawie o dziesięcinę, twierdząc, że Maciej jako zakonnik nie może przyjąć darowizny dziesięciny dla klasztoru z rąk świeckich, bo dysponowanie dziesięcinami nal. do uprawnień bpa; pleb. domaga się anulowania darowizny; oficjał pozn. w wyroku przedstanowczym kasuje sporną donację i przysądza plebanowi w S. wspomn. dzies. z folwarku [Grzymisław?, →Chm. 97] tenutariusza śrem. [tzn. nal. do starostwa śrem., →Śrem – starostwo]; franciszkanie zapowiadają apelację do abpa gnieźn. (AC 2 nr 1289, 1292).

1467 Piotr Mosiński (Bniński) [syn Piotra kasztelana gnieźn., kanonik pozn. od 1455, kantor gnieźn. od 1461, kanclerz pozn. od 1468, kan. gnieźn. od 1470, pisarz od 1474, a potem sekretarz król., bp-elekt przemyski 1482-83, bp włocł. 1483, zm. 1494 (→Mosina – dobra; PSB 26, 386-387)]: 1467 tenże z Bnina pleb. w S.; dochód z tego beneficjum oszacowany na 13 grz. srebra (BulPol. 7 nr 510); [wg Now. 2, 410, był pleb. śrem. 1468/70].

1470-95 Piotr Śmigielski [→ze Śmigla, Bniński, syn Wojciecha, ur. 1445, kan. pozn. od 1464] (Now. 2, 410): 1495 tenże zm. [kanonik pozn.] posiadał m. in. prebendę w kaplicy [!] (in capella) w S. [może jednak chodzi o kościół Ś. Mikołaja na Starym Mieście?]; 6 VII na kapitule gen. kapituły pozn. staje sprawa testamentu tegoż Piotra (CP 32, 87).

1471 Piotr kleryk z S., 1471 Andrzej Wangl (Wanglek) kapłan z S. →p. 3A: Wojciech.

1474-78 Mac. Mrzygłód kapłan w S. [altarysta w Ś.?] →p. 5B.

1480-82, zm. a. 1495 Michał Ruczan kapłan z S.: 1480 tenże kupuje czynsz dla swojej altarii →p. 3B: Mac. Panek; 1482³⁸O dacie dok.→p. 4B tenże kupuje od rady miej. S. 2 grz. od sumy głównej 24 grz. na dochodach miej. S. (AE III 41v); 1494 tenże wspomn. jako zm. krewny wd. Doroty Zabelkowej →p. 5Bh.

1498 Jan wikariusz z S. →p. 3A: Jan Kacerz.

1498-1516 Stanisław z Górki pleb. w S. (Now. 2, 410): 1498 tenże wydzierżawia Janowi Kępie altaryście w S. na 1 rok dochody kościoła par. w S. za 60 fl.; wspomn. Jan płaci 20 fl. jako pierwszą ratę (AE III 257v); 1502 tenże kan. pozn. i pleb. śrem. (MK 20, 22).

1498 Jan Kępa [z Ś. →p. 3A, pod 1474] komendarz (comendarius) [zarządca] kościoła par. w S.; w sporze tegoż z Bartłomiejem gwardianem i całym konwentem franciszkanów w S. [o przestrzeganie praw par.] oficjał pozn. wyrokuje, że w niedziele i inne dni świąteczne franciszkanie mogą głosić kazania w swoim kościele [dopiero] po zakończeniu mszy porannej (matura) w kościele par. aż do momentu, kiedy zadzwonią w kościele par. na sumę, wtedy mają zakończyć kazanie i rozpocząć u siebie mszę; pleban zaś nie ma im przeszkadzać w głoszeniu tych kazań; ponadto w święto Bożego Ciała franciszkanie mają ze swoją procesją [idącą od ich klasztoru] dołączyć do procesji par. odbywającej się na rynku miasta, a w oktawie tego święta mają odbywać procesje k. swojego kościoła³⁹Wyrok ten wydany został zgodnie z postanowieniem bulli Bonifacego VIII Super cathedram z 1300 r., wed- le której mendykanci mogli głosić bez ograniczeń kazania w swoim kościele i na otwartym terenie, ale tylko wówczas, gdy nie kolidowało to z nabożeństwami w kościele par. (Szulc 54) (ACC 75, 80); 1498 tenże altarysta w S. →wyżej; [potem pleb. w Krzywiniu i Tuszynie →p. 5Bb, →p. 6Bc].

1507 Grzegorz komendarz (comendarius) [zarządca kościoła par. w Ś.] →p. 3A: Mac. Mroczek; 1509 [tenże?] Grzegorz wikariusz w S. w sporze z Pawłem sołtysem z Nochowa (ACC 86, 66).

1511 duchowny Maciej organista w S. [1511 także altarysta w Ś.?] →p. 3A: Paweł Wolsztynek; 1516 tenże altarysta w kościele par. w S. →p. 5Bg.

1519 Stan. Unieński pleb. w S. i kan. łęczycki pozywa władze m. S. o to, że: 1) wbrew zwyczajowi kościołów par. bez wiedzy plebana mianują rektora szkoły par. i dzwonników, a przecież mgr szkoły utrzymywany jest w dochodów pleb.; 2) płacą tylko 1 wiard. dziesięciny z wójtostwa śrem., które liczy 6 ł., podczas gdy inni mieszczanie uprawiający role płacą po 1 wiard. z każdego łanu; 3) zabraniają mieszczanom sporządzać testamenty przed in. gremium niż przed burm. i rajcami, a ponadto wszystkimi pieniędzmi z jałmużn i testamentów przekazywanymi na rzecz kościoła par. dysponują swobodnie bez wiedzy i zgody plebana lub komendarza – wbrew statutom prowincjalnym; domaga się zgody na zeznawanie testamentów przez plebanem lub jego zastępcą i notariuszem publicznym oraz zwołanymi w tym celu świadkami; 4) rajcy sami zajmują dla altarystów domy k. kościoła par. (lub na to pozwalają) i pomniejszają przestrzeń cmentarza, przez co wikariusze, którzy służą wszystkim, zmuszeni są zatrzymywać się w gospodach (in hospiciis), zaniedbują w związku z tym służby kościelne i duszpasterstwo; pozwani odpowiadają, że: 1) rada miej. z dawien dawna ma pr. mianowania mgra szkoły i dzwonnika, 2) sposób zeznawania testamentów to zwyczaj miej., 3) dysponowanie pieniędzmi z legatów to także zwyczaj miej., 4) nic nie wiedzą o działkach wikariuszowskich, a wzm. domy altarystów dawno zostały zbudowane tak, jak teraz stoją; bp pozn. Jan [Lubrański] wyrokuje: 1) mieszczanie zgodnie z dawną tradycją będą przedstawiać plebanowi właściwych duchownych na mgra szkoły i dzwonników, a pleban, jeśli spełnią oni warunki, powoła ich na te stanowiska; mgr szkoły i dzwonnicy mają podlegać plebanowi; dzwonnik ma odchodząc oddać plebanowi albo jego komendarzowi klucze do kościoła, czyniąc to za wiedzą witryków i rajców; 2) testamenty można zeznawać przed jakąkolwiek uczciwą osobą; 3) wg statutów rajcy, pleban i witrycy mają mieć po jednym kluczu [do skrzynki z pieniędzmi kościelnymi]; witrycy mają zdawać sprawozdania z dochodów i wydatków plebanowi lub jego komendarzowi corocznie; 4) kwestia dzies. z wójtostwa śrem. pozostaje w sferze działań [zainteresowanego] plebana, bowiem bp jest zajęty [wieloma] sprawami; 5) w sprawie budowy domów wikariuszy pleban i mieszczanie mają osiągnąć porozumienie (AE VI 109v-110v).

1525 Stan. Unieński kan. łęcz. i pleb. w S., wspomn. jako zm.; król Zygmunt [St.] prezentuje na wakujący kościół par. Jana Grabię notariusza kancelarii [król.]⁴⁰Jako notariusz znany jest Mik. Grabia z Grabic w pow. rawskim na Mazowszu, zapisany na Uniwersytet Krak. 1512, notariusz kancelarii król. 1520, uposażany przez króla beneficjami kościelnymi, zaufany królowej Bony, potem 1534-43 podkom. sier., 1540-44 wojski chełmski, 1544 kaszt. chełmski, od 1547 podkanclerzy koronny, zm. 1549 (PSB 8, 461; UDR II/1 s. 256, III/2 s. 231; Metryka 2 nr 1512h/012) (MS 4 nr 4777).

1530-45 Jakub Wedelicjusz z →Obornik, pleb. śrem. [Jakub Quittemberg, syn burm. w Obornikach Jana Quittemberga, student w Krakowie 1493 i w Rzymie, notariusz publiczny i notariusz bpa pozn. 1506, dr obojga praw, kanclerz bpa pozn., pleb. w Gułtowach 1504-07, Winnejgórze 1507-17, Radzimiu 1530- 55, prep. koleg. Ś. Marii Magd. w Poznaniu 1517 i koleg. w Środzie 1539, kan. kat. pozn. 1536 (PSB 10, 362: WSB 802-803; →Oborniki, p. 6Ac)]: 1530 tenże dr prawa kanonicznego i pleb. w S. oraz prep. koleg. Ś. Marii Magdaleny w Poznaniu (MS 4 nr 5677); 1540 tenże pleb. wraz z witrykami swego kościoła [brak imion], egzekutorami testamentu zm. uczc. Agnieszki Klessinthka [?, Clessinethka?, Clessincthka?, Klessinska?, może Kleinschmidka?] z S., pozywa uczc. Dorotę ż. uczc. Tomasza Thomana z S. o przeszkadzanie w egzekucji zapisu z dwóch testamentów tejże Agnieszki, a mianowicie 50 grz. w gotówce zapisanych przez nią na budowę wieży kościoła par. w S. i w tym kościele zdeponowanych, a także zaległych 40 grz. z sumy 60 grz. (20 grz. Dorota zapłaciła) za [sprzedane] dom, folw. i ogród (hortus) oraz 24 grz. z in. domu; wspomn. Tomasz wraz z matką [brak imienia] wspomn. Doroty (która nie stanęła osobiście w sądzie ze względu na chorobę), a krewną tejże Agnieszki, zaprzecza, że taż Agnieszka miała pr. dysponować 50 grz. w gotówce złożonymi w kościele, a zatem prawem sukcesji naturalnej kwota ta przechodzi na matkę wspomn. Doroty, krewną testatorki, i samą Dorotę; co do 2 domów – wspomn. Tomasz testament tejże Agnieszki także uważa za niezgodny z prawem ze względu na pominięcie krewnych oraz fakt, że oba testamenty nie zostały potwierdzone przez bpa; tenże pleban przyprowadza świadków i pokazuje dwa testamenty tejże Agnieszki pod pieczęciami rajców i wójta śrem.; bp pozn. wyrokuje: 1) 50 grz. zapisanych na budowę wieży kościoła w S. ma przejąć pleban, 2) dom z folw. i ogrodem przysądza Dorocie Thomanowej i jej matce, nakazując zwrócić 20 grz. uczc. Szymonowi tkaczowi mieszczaninowi z S. z tytułu [wniesionej przez niego pierwszej] raty za kupiony przezeń wspomn. dom, 3) drugi dom przyznaje kościołowi w S., a witrycy mają go sprzedać za jak największą sumę i przeznaczyć pieniądze na budowę wieży kościelnej (AE VIII 92-93); 1545 tenże pleb. pozywa władze m. S. o to, że wbrew wyrokowi bpa Jana Lubrańskiego nadal uzurpują sobie pr. mianowania rektorów szkoły par. w S.; Kasper Balgierz i Andrzej Wolikowski rajcy śrem. zeznają, że pr. to zawsze było w rękach rajców, bowiem to miasto remontuje szkołę i wypłaca wynagrodzenie rektorowi; bp pozn. Jan z Książąt Litewskich po zapoznaniu się z przedstawionym mu dok. bpa Jana z 1519 [→wyżej] potwierdza pr. rajców do wskazania, a plebana do przyjęcia kandydata na rektora szkoły (AE XII 401).

1554 zm. Stanisław pleb. w S., który zapisał kl. w Przemęcie 10 grz. (AAP, AZ 4/9 – Nekrolog kl. w Przemęcie)⁴¹Nekrolog spisany w 1756 na podstawie starszych przekazów →Przemęt, p. 7.

1557 Jan z Kościana pleb. w S. otrzymuje od króla pr. posiadania 1 rybaka łowiącego w Warcie (MS 5 nr 7748).

1610 pleb. w S. posiada ogród [zagrodnika z zagrodą?] w Ostrowie [k. Ś.] (AV 4, 36v).

1614 fundacja kolegium mansjonarzy →p. 5C.

5Ab. Witrycy.

1437 witrycy kościołów śrem.: [par.] NMP, Bożego Ciała franciszkanów, Ś. Ducha, Ś. Krzyża i [w Starym Mieście Ś.] Ś. Mikołaja pozywają Macieja wikariusza w kościele par. w S. o 29 grz. zapisanych tymże kościołom (każdemu z nich po 5 grz. [!]) przez Mik. Safina młynarza z Góry; wspomn. Maciej uniemożliwia realizację tego testamentu [jako jego egzekutor?] (ACC 21, 82v).

1440 Mik. Witryk, rajca śrem. →p. 3A, →p. 4B.

1465 witrycy[?] →p. 5A.

1479 na →Międzychodzie [k. Dolska] ciąży czynsz 1/2 grz. od sumy głównej 16 grz. dla witryków kościoła par. w S. (KoścG 2, 62).

[Ok. 1490] (wzm. 1511) Urban Kaszel i Michał Mielcarz witrycy kościoła par. w S. →Śrem – Stare Miasto, p. 3.

1511 Mik. Czarny i Paweł witrycy kościoła [par.] w S. →p. Śrem – Stare Miasto, p. 3.

1540 witrycy →p. 5Aa: Jakub Wedelicjusz.

5Ac. Szkoła przy kościele par.

1471 Piotr kleryk z S. [uczeń szkoły par.?] →p. 3A: Wojciech.

[Ok. 1501] Grzegorz rektor szkoły par. w S. →p. 3A: Klemens postrzygacz sukna.

1510 z wsi →Pysząca każdy mieszkaniec płaci 1/2 gr dla rektora szkoły⁴²W haśle →Pysząca, omyłkowo, że meszne od każdego mieszkańca (hospes) płacono po 1/2 gr rektorowi szkoły [par. w Ś.] (LBP 105).

1511 Jan rektor szkoły w S. (ACC 88 k. 2v, 175); 1511 tenże rektor, 1512 tenże niegdyś rektor szkoły w S. →p. 3A: Paweł Wolsztynek; 1512 tenże Jan kleryk, niegdyś rektor szkoły w S. w sporze z duchownym Mac. [Wolsztynkiem] organistą w S. [prawdop. w związku ze sporem, który z Janem toczył jego brat, Paweł →p. 3A] (ACC 88 k. 175, 178, 187).

1519, 1545 spór o pr. mianowania rektora szkoły →p. 5Aa.

1610 w wizytacji kościoła par. w S. wspomn. m. in. szkoła z rektorem, jest mało uczniów, w każdą sobotę i niedzielę odbywają się lekcje katechizmu, kantor i scholarzy są właściwie przygotowani do śpiewania w kościele (AV 4, 39); 1667 szkoła par. na cmentarzu k. kościoła par., w kierunku południowym, zniszczona, wymaga naprawy; opłacanie rektora szkoły nal. do magistratu śrem. i plebana śrem. (AV 16, 13v; ŁOp. 2, 9-10).

5Ad. Bractwa w kościele par.

Bractwo ubogich:

1447-1516 altaria bractwa ubogich w kościele par. w S. →p. 5Bg.

1475 Mik. Łycek i Paweł Małek, 1486 Mac. Łuczyński i Jan syn kupca, 1504 Grzegorz ślusarz i Mac. Mięszporek starsi bractwa ubogich →p. 4B.

1610 w wizytacji kościoła par. w S. wspomn. m. in., że bractwo ubogich zostało erygowane w 1508 przez oficjała pozn. Jana z Góry oraz że dok. ten, opatrzony 2 pieczęciami, zachował się (AV 4, 39) [najpewniej chodzi o konfirmację wcześniejszego dok. erekcyjnego, bowiem bractwo to istniało już wcześniej (także: Now. 2, 635)].

Bractwo foluszników [sukienników?] (fraternitas fullonum):

1458 czynsz na rzecz altarii tego bractwa →p. 5Bj.

Bractwo altarystów czyli kapłanów (potem literatów [czyli osób, duchownych i świeckich, znających jęz. łaciński i uczestniczących w śpiewach i obrzędach kościelnych (np. →Now. 2, 745-746; Chm. 105)] – z własną altarią [→p. 5Bh]:

1494, 1499 zapis czynszu dla nowo erygowanej altarii bractwa altarystów →p. 5Bh.

1508 Andrzej Barski i Maciej z Krzywinia altaryści w S. w imieniu bractwa altarystów w S. proszą oficjała pozn. o potwierdzenie ich statutów; artykuły [tych statutów] spisane na papierze ciż altaryści przedstawili w kościele par. w S.; oficjał konfirmuje te statuty i poleca wpisać ich tekst do akt; mowa w tych statutach o prawach i obowiązkach członków bractwa; wspomn. m. in. o pieczęci bractwa z wyobrażeniem NMP [czyli zgodnym z wezwaniem kościoła par. w Ś.] oraz napisem „sigillum fraternitatis altaristarum in Srzem”, ma być ona wyciskana w zielonym wosku i używana do pieczętowania dokumentów bractwa (ACC 85, 111v-113; na początku wpisu statutów błędnie mowa o kościele par. Ś. Krzyża).

1508 Andrzej [Barski] altarysta bractwa kapłanów w S. kwituje Jana Kępę [altarystę z S.] plebana w Krzywiniu z 10 fl. z ogólnej sumy 16 fl., które zm. Mikołaj prepozyt Ś. Ducha pod S. zapisał [niegdyś] temuż bractwu z przeznaczeniem na [pokrycie kosztów] konfirmacji statutów bractwa (ACC 85, 62).

1518 bractwo altarystów w S. →p. 5B: Michał Łazarka.

1577 bp pozn. Łukasz z Kościelca eryguje bractwo literatów [czyli przekształca bractwo kapłanów w bractwo literatów] pod wezwaniem Trójcy Ś., w kaplicy NMP w kościele par. w S.; służyć mu będzie ołtarz ŚŚ. Wawrzyńca i Marcina w tej kaplicy, uposażony w 10 grz. [sumy głównej] przez burmistrza, rajców, wójta, ławników i całą społeczność śremską (AE XII 277-278v).

1610, 1667 kaplica bractwa literatów →p. 5Bh.

5B. Altarie w kościele par. NMP⁴³W haśle →Mchy (przyp. 2) mylnie podano, że altarii w Ś. dot. dwa dokumenty z 1440 i 1444 (AE I 20; ACC 27, 133). W obu mowa jest o altarii w kat. pozn.

[Wg Now. 2, 410 (na podstawie LBP), w 1510 kościele par. w Ś. było 14 altarii – w LBP 199-202, wymieniono faktycznie z imienia 13 altarystów (o ile oczywiście jeden altarysta oznacza jedną altarię); przy 7 z nich podano wezwanie i uposażenie altarii, przy czym jedna z altarii mieściła się w kaplicy szpitalnej Ś. Ducha. Ta 14 altaria u Now. to prepozytura Ś. Ducha, której dzierżyciela i uposażenie wymieniono w LBP po altariach w kościele par. (→p. 5Cb). W in. znanych źródłach udało się zidentyfikować 10 altarii w kościele par. i 2 w prepozyturze Ś. Ducha. Osobno (→niżej) gromadzimy wzmianki, których nie udało się przyporządkować do konkretnej altarii.]

1428 Jerzy altarysta w S. w sporze z Mik. Nollą burmistrzem kośc.; Nolla prosi o zdjęcie ekskomuniki, którą na niego nałożono z powodu [niepłacenia] czynszu dla altarii tegoż Jerzego, ponieważ czynsz ten nie nal. do Jerzego (ACC 11 k. 101, 107v); 1428 tenże altarysta w S. (CoPr. II 80).

1428-30 Adam altarysta w S.; na rzecz jego altarii ciąży na →Łęgu [k. Ś.] czynsz 6 grz. rocznie od sumy głównej 60 grz. oraz tygodniowo 1 ćw. mąki żytniej z młyna [dokładniej →Lubonia k. Ponieca, p. 3D] (Wp. 9 nr 1204; WR 3 nr 1333, 1334; KoścZ 9 k. 21v, 37, 48, 84v, 147, 148, 170, 175, 190, 224v, 231, 241, 243v, 266v).

1429 Jakusz i Mikołaj z →Sepna „uposażają” altarię w kościele par. w S. (KR 4, 33, cytowanego tam aktu nie odnaleziono).

1437 Jakub altarysta w S., śwd. (CP 10, 268; ACC 21, 193v, dawniej k. 122v).

1438 Mik. Polewka altarysta w S., dzierżawca dochodów kościoła par. w S. →p. 5Aa: Mik. Dobieszewski.

1463 szl. Bartłomiej syn Pełki z Tymieńca [w pow. kal.] kleryk diec. gnieźn. i altarysta altarii NMP [któ-rej altarii?] w kościele par. w S. (dochód oszacowany na 2 grz. srebra) otrzymuje prowizję na kościół par. w Chlewie [pow. kal.] (BulPol. 6 nr 1877).

1474-78 Mac. Mrzygłód kapłan z S.: 1474-75 zapisy czynszu na rzecz tegoż [tj. na rzecz altarii, któ- rej jest altarystą⁴⁴Być może chodzi tu o altarię patronatu bractwa ubogich w Ś. (→p. 5Bg); w 1510 Jan Kępa (najpewniej ident. z jednym z donatorów z 1474) był jej altarystą. ]: 1474 przez Annę Kępinę i jej ss.: Szymona altarystę, Jana kleryka i Stanisława [o nich →niżej oraz →p. 3A] 1/2 grz. czynszu od sumy głównej 8 fl. oraz 16 gr od 6 grz.; 1475 przez władze miej. oraz starszych cechów i bractwa ubogich w S. [imiona →p. 4B] 20 sk. od sumy głównej 14 fl. na dochodach miasta S.; 1478 tenże Mrzygłód oblatuje w konsystorzu pozn. te 2 dokumenty (ACC 57, 2v).

1481 Stanisław altarysta w S. i pleb. w Jarocinie; szl. Mik. Frycz z Rogożewa w pow. pyzdr. zapisuje mu 2 kopy i 8 gr czynszu (PG 9, 129v).

1490-1518 Michał Łazarka [z Ś.], altarysta w kościele par. w S.: 1490, 1493 tenże →p. 2C: Młyn Słodowy; 1508 tenże →p. 2C: Młynek; 1510 tenże altarysta w S. [brak określenia altarii] (LBP 199); 1518 tenże altarysta w S. darowuje Grzegorzowi ze Świerczyny altaryście w S. [tj. dla altarii w Ś., najpewniej bractwa altarystów; czy i jej altarystą był Łazarka?] swój dom w S. na ul. Sukienników, położony między domem N. [Mikołajowej?] Sląkowej i [in. domem] tegoż Michała; w zamian wspomn. Grzegorz altarysta ma zakupić u bractwa altarystów w S. za 7 1/2 grz. trycezymy [msze za duszę] tegoż Michała; informacja o zamierzonej transakcji była wywieszona na drzwiach kościoła par. w S., nikt nie zgłosił sprzeciwu (ACC 93, 52).

1496-1501 Jan syn Marcin z S., pleb. w Tuszynie [w ziemi sier.] i altarysta w kościele par. w S. →p. 2C: Młynek; 1496-99 tenże →p. 3A: Jan Kacerz; [czy ident. z Janem Tuszyńskim posiadaczem 1510 domu w rynku w Ś.?. →p. 3A].

1499 Andrzej altarysta z S. →p. 3A: Szymon szewc.

1510 Mik. Przesmęd (Przesmad) altarysta w kościele par. w S. [brak określenia altarii] (LBP 200) [także →p. 3A: Paweł Przesmędek 1510].

1508-10 Mik. Komorski altarysta w S.: 1508 tenże w sporze z burm. i rajcami śrem. [brak imion] w sprawie czynszu od 8 grz. sumy głównej zapisanej w dok. erekcyjnym altarii i od 2 grz. dodatkowych (ACC 85 k. 57, 64v) [na pewno chodzi o altarię patronatu rady miej.; wizytacja z 1610 wymienia 4 takie altarie (AV 4, 32 n.); przypuszczalnie, ze względu na wysokość sumy głównej czynszu, to altaria ŚŚ. Macieja i Jana Ap., Erazma i Katarzyny →p. 5Bb]; 1510 tenże altarysta w kościele par. w S. [brak określenia altarii] (LBP 199-200).

1510 Stan. Wąsik [Wężyk?] (Wanzik) altarysta w kościele par. w S. [brak określenia altarii] (LBP 199-200).

1514 Marcin ze Starczynowa altarysta w S. (MHP s. 373 nr 253).

1518 bractwo altarystów w S. →wyżej: Michał Łazarka.

1534 Marcin Psarski czyli Jarosławski altarysta [w kościele par.] w S. (AAP, PA 424/18, niepagin.; ekstrakt z ksiąg grodzkich pozn.); [także →p. 3A: Piotr Jarosławski, Psarski 1534].

1610 w wizytacji kościoła par. w S. wymieniono 10 ołtarzy [przy niektórych z nich podano wezwanie, w takich sytuacjach odnosimy wzm. do konkretnej altarii, →niżej], w tym ołtarz główny [brak podanego wezwania], niekonsekrowany, przy którym sprawuje się msze z użyciem ołtarza przenośnego (AV 4, 32- 35v); [także →p. 5A]; 1667 w wizytacji kościoła par. w S. wymieniono 11 ołtarzy (w tym w kaplicy Chłapowskich powstałej w 1627), m. in. ołtarz wielki [główny] Wniebowzięcia NMP, konsekrowany w 1623 (AV 16, 2v-12).

5Ba. Altaria ŚŚ. Wojciecha i Doroty – k. wrót kościoła, po lewej stronie (→niżej, pod 1483).

1407 do uposażenia altarii ŚŚ. Wojciecha i Doroty w kościele par. w S. nal. czynsz z Psarskiego [k. Ś.] →niżej: Wojc. Strobiszewski.

1421 Katarzyna ż. Mac. Gryki mieszczanina śrem. [→p. 3A] kupuje z zastrz. pr. wykupu od burmistrza, rajców i ławników m. S. 1 grz. czynszu rocznie od sumy głównej 15 grz. i przeznacza wspomn. czynsz dla kapłana Mac. Gorzycy; po jego śmierci czynsz ma być podzielony między dwie altarie: ŚŚ. Macieja i Jana Ap., Erazma i Katarzyny (leżącą po prawej stronie, przy wrotach kościoła idąc od plebanii) oraz ŚŚ. Wojciecha i Doroty (leżącą po lewej stronie wrót kościoła); gdyby m. S. kiedyś na skutek spustoszenia [wojennego?] lub pożaru zostało zniszczone, to wypłata czynszu ma być wstrzymana, dopóki miasto się nie podniesie z tych zniszczeń (Wp. 5 nr 336 reg.).

1459 Maciej altarysta z S. [najpewniej altarii ŚŚ. Wojciecha i Doroty] oddelegowany przez bpa pozn. do →Pawłowic [k. Rydzyny] w celu wyjaśnienia sporu o meszne między tamtejszymi pleb. i karczmarzem (AE II k. 6, 8).

1479-96 Jan Stęgoski [ze Stęgoszy w pow. pyzdr.] altarysta w S.: 1479 temuż od wielu lat zalegał z czynszem zm. Szymon Psarski; wd. Dorota, aby uwolnić od ekskomuniki swego zm. męża, zgadza się zapłacić temuż Janowi 3 1/2 grz. (AE III 2); 1483 tenże altarysta altarii w kościele par. NMP w S., położonej k. wrót tego kościoła, po ich lewej stronie idąc od plebanii, oraz Andrzej i Wawrz. Rokossowscy dziedzice w →Rokosowie, kolatorzy tej altarii, kwitują burmistrza i rajców m. S. z 24 grz. sumy głównej i 2 grz. czynszu rocznego, jaki należał się altarii zgodnie z zapisem w księdze miej. m. S. z r. 1440 (ACC 61, 16v); 1494 tenże altarysta pozwany przez szl. Stan. Radzewskiego [z Radzewa, pow. pyzdr.] o wykup czynszu od 36 grz. sumy głównej; Radzewski żąda wydania dok., a tenże altarysta zeznaje, że go nie ma (AE III 194v); 1495 Kat. Morecka [z Mórki] wraz z mężem Stan. Radzewskim spłaca sumę główną 36 grz., od której ciążył na Jeleńczewie czynsz roczny 3 grz. dla altarii Ś. Wojciecha w S., zapisany niegdyś przez zm. Jana dz. Mórki i Jeleńczewa (AE III 196); 1495 Eliasz Rokossowski oraz [jego bracia] Wawrzyniec z →Rokosowa i Maciej z Pijanowa kolatorzy altarii Ś. Wojciecha w S., którą obecnie posiada tenże Jan, wikariusz wieczysty w kat. pozn. (AE III 196); 1495 tenże altarysta w S. kupuje z zastrz. pr. wykupu od Stefana Kołaczkowskiego 3 grz. czynszu rocznego od 30 grz. sumy głównej na 1/2 Kołaczkowic (PG 7, 74); 1496 Jan Cegiełka wikariusz kat. pozn., występujący w imieniu tegoż Stęgowskiego, wikariusza kat. pozn. i altarysty w S., kwituje wspomn. Andrzeja Rokossowskiego dz. w Bełczylesie z 24 grz. sumy głównej [zapisanej na Bełczylesie] i 2 grz. czynszu rocznego oraz kasuje dok. z 1483 dot. tych 2 grz. czynszu dla altarii w S. [→wyżej] (ACC 73, 19); 1496 temuż altaryście w S. Dobrogost Pawłowski [z Pawłowic k. Rydzyny] zapisuje czynsz roczny 1 grz. z zastrz. pr. wykupu za 12 grz. (PG 7, 98v).

1498-1506 Wojc. Strobiszewski altarysta w S. [ze →Strobiszek k. Ś., student 1492 (Metryka 1 nr 92e/ 099: syn Jana), pleb. w Świerczynie 1509-15, w Słupcy 1509-41; altarysta ponownie od 1509, →niżej]: 1498 tenże altarysta w S. w sporze z Piotrem Piątkowskim tenutariuszem [najpewniej w Psarskiem, czyli dzierżawcą cz. tej wsi] i Janem dz. w Psarskiem [k. Ś.] o 4 grz. zaległego czynszu z Psarskiego; pozwani powołują się na zniszczenie wsi [jako powód niepłacenia] (ACC 75, 135v); 1499 tenże altarysta [zapewne tejże altarii] w S. w sporze z Janem dz. w Psarskiem [k. Ś.; najpewniej to Jan zw. Szymanek, syn Szymona Psarskiego, →wyżej] (ACC 76, 36v); 1505 Dobrogost Pawłowski zalega z czynszem dla altarii w S. tegoż Strobiszewskiego (ACC 82 k. 36, 126v; także →wyżej: Jan Stęgoski, pod 1496).

1508 Zygmunt Brzesth [pleb. w →Czarnkowie (Now. 1, 236)] altarysta w S. oraz Maciej, Wawrzyniec i [in.] Mac. Rokossowscy kwitują otrzymanie od szl. Jana Kołaczkowskiego 36 grz. sumy głównej i 3 grz. czynszu, jaki ciążył na Kołaczkowicach (ACC 85, 6v); 1509 tenże altarysta NMP, ŚŚ. Wojciecha i Doroty w S. wspomn. jako zm.; na wakującą altarię Wawrz. Rokossowski oraz [jego brat] Mac. Pijanowski, dziedzice w Rokosowie, i ich bratanek Mac. Rokossowski [syn Eliasza], kolatorzy altarii, prezentują Wojc. Strobiszewskiego pleb. w Świerczynie; Mik. Przylepski [z →Przylepek k. Śremu] twierdzi, że był pierwszym kandydatem Rokossowskich, ale zmienili oni zdanie (ACC 86, 11v).

1510 Wojc. Strobiszewski [ponownie] altarysta w S. [nie podano wezwania altarii] (LBP 201).

1516 na prośbę kolatorów tejże altarii (Mac. [Pijanowskiego] Rokossowskiego oraz [jego bratanków] Mac. Rokossowskiego [syna Eliasza] i Macieja syna Wawrz. Rokossowskiego) bp pozn. Jan Lubrański przenosi ją do kat. pozn. do ołtarza Trzech Króli [oraz ŚŚ. Piotra i Pawła, Wojciecha, Doroty, Andrzeja i Bartłomieja], usytuowanego pod wielkimi organami, po lewej stronie w kierunku północnym, patronatu Rokossowskich i Pijanowskich; do uposażenia altarii należą: 4 grz. czynszu z Psarskiego wg dok. starosty gen. Wlkp. z 1407, 1 grz. na Pawłowicach wg dok. starosty gen. Wlkp. z 1496, 3 grz. na Kąkolewie i Czerwonym Kościele i 1 grz. na 1/3 Daleszyna – wg dokumentów starosty gen. Wlkp. z 1508 (AE V 158v-160; CP 20, 14v; Now. 1, 236, błędnie pod 1514).

1517-41 Wojc. Strobiszewski [→wyżej] altarysta altarii ŚŚ. Wojciecha i Doroty w kat. pozn., przeniesionej tam z S. (ACC 92, 236v; ACC 114, 209v; AE VII 26v; CP 18, 313-314; dokładniej →Strobiszki).

5Bb. Altaria ŚŚ. Macieja i Jana Ap., Erazma i Katarzyny – patronatu rady miej.

1420 (wzm. 1667) erekcja tejże altarii →niżej.

1421 ołtarz znajduje się po prawej stronie, przy wrotach kościoła idąc od plebanii, czynsz dla tej altarii →p. 5Ba.

1440 Andrzej [Bniński] bp pozn. poświadcza, że burm. i rajcy m. S. (jako egzekutorzy testamentu zm. Mac. Gryki i jego ż. Katarzyny [→p. 5Ba]) ufundowali altarię ŚŚ. Macieja i Jana Ap., Erazma Bpa i Katarzyny i uposażyli ją w czynsz 10 grz. zakupiony na Mchach; dok. erekcyjny altarii wystawił bp Andrzej Łaskarz [w 1420]; bp Andrzej [Bniński] na prośbę szl. Wincentego z Mchów wójta w m. →Oborniki oraz jego brata Jana Furmana kustosza kap. [kat.] gnieźn. i kanonika pozn., a także Jakuba Marzoska altarysty tejże altarii przenosi 10 grz. czynszu rocznego wraz z sumą główną 150 grz., nal. do uposażenia tejże altarii w kościele par. w S., z Mchów na wójtostwo w Obornikach i wsie do niego należące [→niżej, pod 1667]; bp redukuje sumę główną na 100 grz. oraz wysokość czynszu rocznego na 6 grz. i 16 sk. (Wp. 5 nr 671).

1440 Jakub Marzoska, Marzosek: 1440 tenże →wyżej; 1440 tenże toczy spór z Jadwigą ż. Szczepana z Wieszczyczyna (AE I 16).

1449 Anna wójtowa w Obornikach poświadcza, że na wójtostwie w Obornikach ciąży 6 grz. 16 sk. czynszu od 100 grz. na rzecz altarii w kościele par. w S. (ACC 31, 91).

1453 14 XI Wojciech altarysta w S. kwituje szl. Jakuba i jego ż. Annę wójtową w Obornikach z zapłaty czynszu nal. jego altarii; Anna z mężem ma jeszcze zapłacić altaryście 9 grz. (AE I 206).

1503 Jan z Osiecznej⁴⁵W haśle →Strzeszyn omyłkowo nazwany Janem z Ocieszyna altarysta altarii ŚŚ. Macieja, Jana, Erazma i Katarzyny w kościele par. w S., kupuje z zastrz. pr. wykupu od Sędziwoja z Sadów 6 grz. i 7 wiard. czynszu rocznego od sumy głównej 100 grz. na dobrach Starzyny, 1/2 Kiekrza i 1/2 jez. tamże oraz na Strzeszynie (PG 12, 282v); 1510 Jan z Osiecznej altarysta [zapewne tej altarii] w kościele par. w S. (LBP 199).

1508 [taż?] altaria →p. 5B: Mik. Komorski.

1610, 1667 w wizytacjach kościoła par. S. wymieniono m. in. ołtarz NMP, ŚŚ. Macieja i Jana Ap., Erazma Bpa i Katarzyny (1610 brak Macieja Ap.), na środku kościoła, po prawej stronie: 1610 niekonsekrowany, sprawuje się przy nim msze na ołtarzu przenośnym, altaria ufundowana przez rajców śrem. i do nich nal. pr. patronatu (AV 4, 32v); 1667 ołtarz konsekrowany, pr. patronatu nal. do Barskich, zachowany dok. erekcji altarii przez bpa pozn. Andrzeja [Łaskarza] z 3 VII 1420 (fundacja Mac. Gryki i jego ż. Katarzyny) oraz dok. zapisu czynszu z Mchów z 1420 (AV 16, 3-6).

5Bc. Altaria NMP [Śnieżnej (ad nives)], ŚŚ. Wojciecha, Stanisława, Katarzyny, Barbary [1510: Doroty] i Małgorzaty, patronatu mieszczan śrem. Barskich.

1475 Andrzej bp pozn. poświadcza, że uczc. Jadwiga Barska [ż. mieszcz. i rajcy śrem. Mac. Barskiego →p. 3A] i jej syn, duchowny Mik. Barski, z S. zapisali z zastrz. pr. wykupu na swoich dobrach czynsz roczny 9 grz., co potwierdzają przedstawione bpowi dokumenty Mikołaja z Soboty kustosza pozn., wikariusza in spiritualibus i oficjała pozn. oraz burmistrza i rajców m. S. [brak imion rajców i dat dok.]; czynsz przeznaczyli na fundację altarii w kościele par. NMP w S.; bp eryguje tę altarię pod wezwaniem NMP oraz ŚŚ. Wojciecha, Stanisława, Katarzyny, Barbary i Małgorzaty; altarysta ma odprawiać dwie msze w tygodniu: o NMP i za zmarłych; pr. patronatu nal. do fundatorki i jej spadkobierców (AAP, PA 424/15, niepagin.; na odwrociu dok. [ręką prawdop. XVI w.] oraz na okładce poszytu [zawierającego i inne akta dot. tejże altarii z l. 1631-1763] adnotacja, że chodzi o altarię NMP ad nives).

1502-10 Piotr Hanek altarysta: 1502 tenże altarysta altarii NMP kupuje z zastrz. pr. wykupu od Stanisława i Wacława z Ostroroga 2 grz. czynszu rocznego od sumy głównej 24 grz. na Chrostowie w pow. kośc.; czynsz przeniesiony z 1/2 Gołębina, na którym ciążył zgodnie z dok. oficjała pozn. z 1476 (PG 12, 216); 1508 tenże altarysta →p. 5E; 1510 tenże altarysta NMP, ŚŚ. Wojciecha, Stanisława, Katarzyny, Doroty[!] i Małgorzaty; kolatorzy altarii: duchowny Andrzej Barski [także altarysta in. altarii w kościele par. w S., →p. 5Be] oraz uczciwi [mieszczanie śrem.] Michał Buklar [Kuklar!] z S., Jakub, Bartłomiej i Jan bracia rodz., Jan Żaczek i Kat. Piskorka; do uposaże- nia altarii należą czynsze: z →Krzemieniewa, →Kurowa, →Chrostowa, →Pyszącej i →Dolska, a także czynsze z S.: 1/2 grz. z ogrodu Andrzeja Żyły w Starym Mieście w S., położonym między ogrodami Marcina Skorupki i Wawrz. Mościeszki, 1 wiard. z domu Wojc. Kaczora na ul. Mniszej, położonym k. [domu] Jakuba Storzygębki, 14 gr z domu Michała Kullara [recte: Kuklara!] tamże [w Ś.], przy ul. Sukienników, na narożniku k. Prosli (penes Proslo) [czy to osoba?] i małego zaułka, a także 1 wiard. z domu Jana Tuszyńskiego [= Jan Kępa?, →p. 3A: pod 1474] w rynku w S. (LBP 199-200).

1610, 1667 w wizytacjach kościoła par. wymieniono m. in. [tenże?] ołtarz po lewej stronie ołtarza głównego (1667: po stronie ewangelii), erygowany przez bpa pozn. Andrzeja z Bnina 1475; 1610 ołtarz od dawna nosi wezwanie Bożego Ciała oraz ŚŚ. Wojciecha i Stanisława, a pr. patronatu nal. do mieszczan śrem. Barskich; 1610 ołtarz niekonsekrowany, 1667: konsekrowany w 1623 (AV 4, 35v; AV 16, 2v).

5Bd. Altaria ŚŚ. Piotra i Pawła Apostołów, Wojciecha i Stanisława.

1444 Jakub z Kikowa altarysta altarii ŚŚ. Piotra i Pawła w kościele [par.] NMP w S. kupuje czynsz →p. 3A: Bartłomiej Basz.

1482 burm. i rajcy m. S. [→p. 4B] poświadczają, że Stanisław sukiennik mieszcz. z S. zapisał na swoim majątku Janowi [pleb.] w Myślenicach [w woj. krak.]⁴⁶Prawdop. chodzi tu jednego z dwóch Janów z Myślenic zapisanych na Uniwersytet Krak.: w 1478 – syn Jana i 1481 – syn Stanisława (Metryka 1 nr 78h/189, 81h/110) altaryście altarii NMP oraz ŚŚ. Piotra i Pawła w S. 1/2 grz. od sumy głównej 6 grz. (ACC 88, 175v-176; BJ 8057 IV, 171 – pod błędną datą 1432).

1482 (obl. 1512) burm. i rajcy śrem. [→p. 4B] poświadczają, że uczc. Jan krawiec sprzedał z zastrz. pr. wykupu Janowi pleb. w Myślenicach i altaryście altarii NMP oraz ŚŚ. Piotra i Pawła w kościele par. NMP w S. 1/2 grz. czynszu od sumy głównej 6 grz. na 1/2 ł. roli położonej między rolami uczc. Mik. Zbęskiego i Szkapy przedmieszczanina na polach miej. (in campis civilibus) [czynsz ten wspomn. 1510, →niżej] (ACC 88, 176).

1510 Jan syn krawca [Krawieczek?] altarysta altarii ŚŚ. Piotra i Pawła Apostołów, Wojciecha i Stanisława w kościele par. w S., której kolatorem jest Marcin krawiec, ojciec altarysty; do uposażenia tej altarii należą czynsze: 1 1/2 grz. na młynie zw. Młynek, na rz. Warcie [k. S. →p. 2C], 1/2 grz. z mł. zw. Słodowy w S., 1 grz. na ogrodzie, sadzie i stawie [rybnym] na przedm. S. zapisana przez wspomn. kolatora, 1/2 grz. na domu w rynku w S. nal. do wspomn. uczc. Marcina krawca, 1 grz. na rolach (ager) Pawła Paszka i Błażeja Jędraka na przedm. S., 1/2 grz. na dobrach ruchomych i nieruchomych uczc. Stanisława sukiennika i jego ż. z S. (na ten czynsz altaria posiada dok. władz miej.), 1/2 grz. na 1/2 ł. roli Jana kraw-ca mieszczanina w S., między rolami Mik. Zbęskiego i Szkapy przedmieszczanina w S. [czynsz zapisany w 1482, →wyżej] (LBP 200).

5Be. Altaria NMP i Ś. Mikołaja.

1425 Mikołaj z Kik oficjał pozn. potwierdza, że Mac. Poturzycki mieszcz. śrem. ufundował altarię NMP i Ś. Mikołaja w kościele par. w S. i uposażył ją w 7 grz. czynszu kupionego na [dochodach] m. S. od rady m. S.; pr. patronatu nal. do fundatora; altarysta ma odprawiać 2 msze tygodniowo: o NMP oraz za zmarłych fundatorów i dobrodziejów altarii, a w Suche Dni – anniwersarz z wigiliami (w rycie IX lectionum) i mszę żałobną (Wp. 5 nr 417 reg.).

1484 Mik. Barski altarysta w S. [najpewniej ident. z synem Mac. Barskiego 1470-87, →p. 3A] i kantorzy [w kaplicy Ś. Trójcy w kolegiacie] w Szamotułach toczą proces z Piotrem z Gostynia (AC 2 nr 1444; ACC 62, 11; dokładniej →Szamotuły, p. 5Ac, gdzie pominięty Barski).

1510 Andrzej Barski altarysta altarii NMP i Ś. Mikołaja w kościele par. w S. [także współkolator in. altarii w kościele par. w S. →p. 5Bc]; kolatorka – Małg. Barska matka tegoż altarysty; do uposażenia altarii należą czynsze: 9 grz. na dochodach m. S. (uposażenie w momencie erekcji altarii), 1 grz. przyłączona przez zm. bpa pozn. Andrzeja [Bnińskiego]; 1/2 grz. na domu Pawła Pióro [w Ś.], leżącym na narożniku w rynku, obok domu Jana Wojdy po prawej stronie idąc do kościoła [par.] NMP [czyli przy dzisiejszej ul. Farnej? (Chm. 47)]; 14 gr na domu Mac. Czarnego [w Ś.], leżącym obok domu Błażeja Krawieczka i Mik. Stanybora; 10 gr od sumy głównej 2 1/2 grz. na łaźni miej., z tytułu sprzedanego przez tegoż altarystę kotła [do grzania wody?] (LBP 200-201).

1550 Maciejowi altaryście altarii NMP i Ś. Mikołaja w kościele par. w S. szl. Wawrz. Pucołowski zapisuje 4 grz. czynszu, m. in. na Pucołowie i opust. Zgirzycach; czynsz przeniesiony z Psarskiego (AAP, PA 424/17, niepagin.; w poszycie tym liczne akta dot. tej altarii, z l. 1606-1803).

1557 Wawrz. Bieńkowski altarysta [tejże altarii?] w S. kupuje od Jana Pucołowskiego 6 grz. rocznego czynszu na częściach →Pucołowa [k. Ś.] i Zgirzyc (PG 19, 415).

1610 w wizytacji kościoła par. w S. wymieniono m. in. ołtarz NMP, ŚŚ. Anny i Mikołaja, w kaplicy rzeźników, konsekrowany, erygowany w 1421 [recte: 1425!], pr. patronatu nal. do Barskich (AV 4, 35v).

5Bf. Altaria NMP, ŚŚ. Stanisława i Barbary.

1510 Mik. Sarbski altarysta altarii NMP, ŚŚ. Stanisława i Barbary w kościele par. w S., ufundowanej przez duchownego Tomasza Rogaczewskiego [z →Rogaczewa]; pr. patronatu nal. do pana Kawieckiego; do uposażenia altarii należą czynsze z wsi Bestwin i Rogożewo [pow. pyzdr.] (LBP 201).

5Bg. Altaria ŚŚ. Wojciecha, Stanisława i Marii Magd., patronatu bractwa ubogich w S.

1447 Maciej altarysta [altarii] ubogich w S. →p. 5Aa: Maciej kleryk.

1449-78 Marcin z Drzonka⁴⁷W haśle →Drzonek (przyp. 5) sugestia, że tenże Marcin z Drzonka był najprawdop. duchownym kościoła filialnego w Drzonku; nie udało się potwierdzić tej tezy kupuje czynsze na rzecz swojej altarii bractwa ubogich (1451 określona jako nowo fundowana): 1449 od pracowitych Piotra Nespy i Szymona Nespy braci rodz. z →Pyszącej oraz ich matki Hanki 1/2 grz. od sumy głównej 6 grz. na 2 ł. [w Pyszącej] (ACC 57, 3v); 1451 od Mik. Mysaka i jego ż. Małgorzaty 1 wiard. od 3 grz. (ACC 57, 3, →p. 3A); 1471 od Mikołaja łaziebnika z S. oraz jego ż. Barbary i c. Kany 1 1/2 grz. czynszu od 18 grz. na łaźni [miej.] (ACC 57, 3v, →p. 3A); 1474 od Tomasza ze Starego Śremu i jego ż. Barbary 1/2 grz. od 6 grz. (ACC 57, 3; →Śrem – Stare Miasto, p. 3); 1476 od Wojc. Wocha i jego ż. Magdaleny 1 grz. od 12 grz. (ACC 57, 3; →p. 3A); 1478 tenże altarysta przedstawia te dokumenty do oblaty w konsystorzu pozn. (ACC 57, 3).

1502-10 Jan Kępa [mieszcz. z S., →p. 3A: Kępowie 1474; →p. 6Bb] altarysta altarii ŚŚ. Wojciecha, Stanisława i Marii Magd. w kościele par. w S.: 1502 tenże altarysta [bez podania wezwania altarii] w S. (ACC 80, 172); 1507 tenże pleb. w Krzywiniu [i altarysta w Ś.] →p. 5E; 1510 tenże altarysta altarii ŚŚ. Wojciecha [i in.], [także altarysta altarii rzeźników śrem. w Kościanie, →p. 5Bi] (LBP 199); 1510 temuż plebanowi w Krzywiniu i altaryście altarii bractwa ubogich w kościele par. w S. szl. Jadwiga ż. Jana Krajkowskiego sprzedaje z zastrz. pr. wykupu na rzecz jego altarii 1 grz. czynszu od sumy głównej 12 grz. na Manieczkach; czynsz ten został wykupiony z łaźni w m. S. (ACC 87, 123v).

1510 do uposażenia altarii ŚŚ. Wojciecha, Stanisława i Marii Magd. w kościele par. w S. patronatu bractwa ubogich w S. należą czynsze z →Manieczek, Zbrudzewa i (niepłacone) z →Pyszącej; czynsze [od mieszczan śrem.]: 1 wiard. na domu i ogrodzie Jana Syuyan; 16 sk. na domu i jatce rzeźniczej Andrzeja Żyły; 8 gr na domu Mac. Mięszporka; 1/2 grz. na sadzie Wojc. Kaczorka; 4 gr na domu Piotra tkacza; 8 gr na domu Szczepana Butnego; 1 wiard. na domu Mac. Skórki; 7 1/2 gr na domu Mik. Kalety; 4 gr na domu Macieja krawca; 8 gr na domu Andrzeja Małka; 8 gr na ogrodzie na Piaskach Mikołaja sołtysa w →Pełczynie; 1/2 grz. na domu Mik. Żemełki; 1 wiard. na domu Michała szewca; 1/2 grz. na jatce rzeźniczej Jana Żaczka; 10 gr na domu Katarzyny wd. po szewcu; 16 gr na domu Wawrz. Mościeszki w Starym [Mieście] Śremie; 20 gr na domu Jana Wądzyliski; 8 gr na domu Pawła Dobrzyńskiego; 8 gr na domu Stan. Młyńskiego; 16 gr na domu Anny Łuczyńskiej; 8 gr na domu Miklaszka szewca; 4 gr na domu Pawła tragarza; 4 gr na domu Jana Siedmidury; 4 gr na domu Andrzeja Rzący; 7 gr na domu Grzegorza ślusarza; 6 gr na domu Wojciecha szewca; 8 gr na domu i ogrodzie Pawła rybaka ze Starego [Miasta] Śremu; wiardunki [czynsze] niepłacone z ogrodu Stan. Hynsta na Piaskach k. S. i 10 gr (niepłacone) z ogrodu Pawła Lebiody [tamże, na Piaskach?]⁴⁸Czynsze od mieszczan i z wymienionych tu wsi dla tej altarii są w LBP przemieszane; być może podano je w kolejności ustanawiania. Taki układ niekiedy utrudnia przyporządkowanie konkretnych osób do poszczególnych miejscowości. W haśle →Pysząca omyłkowo ogród Stan. Hynsta zaliczyliśmy do znajdujących się w Pyszącej; podobnie – ogród Pawła Lebiody, choć przy nim nie ma pewności, czy i jego ogród nal. zaliczyć do znajdujących się na Piaskach (LBP 199).

1516 Jan z S. altarysta altarii NMP, ŚŚ. Stanisława, Wojciecha i Marii Magd. w kościele par. w S., patronatu bractwa ubogich, rezygnuje ze swojej altarii na rzecz Mac. Wolsztynka z S. [tenże 1511 organista w S. →p. 5Aa] (ACC 92, 134).

1610 w wizytacji kościoła par. w S. wymieniono m. in. ołtarz Wniebowzięcia NMP, ŚŚ. Wojciecha i Stanisława i Marii Magd. w kaplicy bractwa ubogich, patronatu rajców śrem. (AV 4, 34v); 1667 kaplica (capella) bractwa ubogich w S.⁴⁹Akta dot. tej kaplicy z l. 1604-1800 →AAP, PA 424/20, po lewej stronie świątyni w kierunku północnym (AV 16, 9v-10).

5Bh. Altaria bractwa altarystów czyli kapłanów (literatów) w S.

1480-82 Michał Ruczan kapłan z S. kupuje czynsze na rzecz swojej altarii: 1480 od Mac. Panka [→p. 3A] 1/2 grz. od 6 grz. dla jego przyszłej altarii, 1480 od Jana Górnego [→p. 3A] 16 gr od 4 grz., 1482 od rady miej. S. [→p. 4B] 2 grz. od 24 grz. (AE III 41-41v); 1482 tenże Michał przedstawia w Kórniku te dokumenty bpowi pozn. Urielowi [z Górki] do oblatowania w księgach bpich (AE III 41).

1494 Mikołaj ze Szkudły wikariusz gen. in spiritualibus i oficjał pozn. poświadcza, że uczc. Dorota Zabelkowa wd. z S., za zgodą burm. śrem. Jana Kaczora i rajcy śrem. Bartosza krawca w imieniu swoim i swego zm. krewnego Michała Ruczana kapłana w S. (i zgodnie z jego testamentem) zapisała czynsz roczny 2 grz. 16 sk. [brak wskazania sumy głównej] na ratuszu w S. [tj. na dochodach m. Ś.] na rzecz nowo erygowanej altarii bractwa altarystów w kościele par. w S.; donację w imieniu altarystów odebrali: Jan Kępa i Michała Łazarka starsi tego bractwa (AE IV 12v-13v).

1499 Jan [Kępa, →p. 3A, pod 1474] pleb. w Tuszynie, Błażej prepozyt szpitala [Ś. Ducha] k. S. oraz Marcin Hemrich [Heinrich?], altaryści altarii bractwa altarystów [czy członkowie bractwa?], przedstawiają bpowi pozn. Janowi [Lubrańskiemu], i proszą o potwierdzenie, dok. donacji z 1494 [→wyżej] (AE IV 12v).

1508, 1518, 1577 →p. 5Ad.

1610 w wizytacji kościoła par. w S. wymieniono m. in. „czwarty ołtarz” w kaplicy literatów, konsekrowany [nie podano wezwania], pr. patronatu nal. do bractwa literatów (AV 4, 33); 1667 w kościele par. w S. kaplica czyli ołtarz bractwa literatów, po prawej stronie świątyni, w kierunku południowym, murowana, pod wezwaniem ŚŚ. Wawrzyńca, Marcina i Kazimierza (AV 16, 7).

5Bi. Altaria Wszystkich ŚŚ. oraz ŚŚ. Andrzeja i Barbary – patronatu rzeźników śrem. (najpierw w Kościanie, od 1516 – w kościele par. w Ś.).

1465 (wzm. z 1511) Andrzej [Bniński] bp pozn. eryguje ołtarz Wszystkich ŚŚ. oraz ŚŚ. Andrzeja i Barbary w kaplicy Bożego Ciała za murami Kościana [→Kościan, p. 5Eb]; patronat tej altarii miał należeć do cechu rzeźników w S., który reprezentują starsi cechowi: Jan Zagost i Paweł Wangl (ACC 88, 116).

1492 altaryści [tej altarii] domagają się od władz m. S. zaległego czynszu →p. 4D.

1510 przy ołtarzu Ś. Barbary i Wszystkich ŚŚ. w kościele Bożego Ciała w Kościanie altarystą jest Jan Kępa [z Ś.; także altarysta w kościele par. w Ś. →p. 5Bg], a kolatorką uczc. Dorota ż. Mac. Mroczka z S.; altaria uposażona jest w liczne czynsze [→Kościan, p. 5Eb] (LBP 191); 1511 wspomn. Mac. Mroczek z ż. Dorotą i synem Janem okazują w konsystorzu dok. bpa Andrzeja [Bnińskiego] z 1465, →wyżej.

1516 oficjał pozn. przenosi (wraz z dochodami) altarię Wszystkich ŚŚ. oraz ŚŚ. Andrzeja i Barbary [patronatu cechu rzeźników w Ś.] z kościoła Bożego Ciała za murami Kościana do kościoła par. w S.; ogłoszenie o terminie przeniesienia altarii było wywieszone poprzednio na drzwiach kościołów par. w Kościanie i S., jednak poza Grzegorzem altarystą [tej altarii] oraz Janem Żaczkiem i Michałem Kuklarem [to najpewniej syn Mac. Barskiego, →przyp. 13] starszymi cechu rzeźników w S. nikt się więcej nie stawił; dotychczasowy altarysta ma nadal pełnić swą funkcję w S. (ACC 92, 168v); 1516 taż altaria przeniesiona z kościoła Bożego Ciała w Kościanie do kościoła w S.; wymienione czynsze uposażeniowe [→wyżej, pod 1510], w tym czynsz 1 wiard. od sumy głównej 3 grz. zapisany na 1/2 ł. wójtostwa śrem., łan ten położony jest między rolami Bartosza Dąbrowskiego i Winc. Paduszka (LBP 201-202 – nota dopisana w or. inną, ale współczesną ręką, zapewne krótko po przeniesieniu altarii); 1517 taż altaria w kościele par. w S. (ACC 92, 345).

1518 Grzegorz altarysta altarii bractwa rzeźników w S. pozywa prac. Stan. Nossala kmiecia z Łęki Małej [k. Ponieca] o 20 gr czynszu od sumy głównej 5 grz.; czynsz ten na mocy ugody tegoż Grzegorza ze zm. [obecnie] szl. Mik. Chwałkowskim został przeniesiony z dóbr Mac. Boka mieszcz. z Krzywinia i oprawiony przez szl. Tomasza Małołęckiego na Łęce Małej, a płatny ma być [z ról] pozwanego Nossala (ACC 93, 53).

1610-67 ołtarz ŚŚ. Andrzeja Ap. i Barbary oraz Wszystkich ŚŚ. bractwa rzeźników śrem., w kaplicy Trójcy Ś. [1667: w kaplicy Wszystkich ŚŚ.], z rzeźbą ś. Anny, konsekrowany (AV 4, 33v; AV 16, 8v-9v).

5Bj. Altaria Ś. Anny, Jedenastu Tysięcy Dziewic i Ś. Krzyża – patronatu foluszników [sukienników?].

1458 szl. Marcin i Tomasz z Pucołowa oraz Adam ze Zgirzyc są winni z tytułu zapisu testamentowego swego zm. brata Wincentego z Pucołowa 1 grz. czynszu rocznego na rzecz altarii bractwa foluszników [sukienników?] (fraternitas fullonum) w [kościele par.] w S. (AE II 3).

1610 ołtarz Ś. Anny, Jedenastu Tysięcy Dziewic i Ś. Krzyża w kaplicy sukienników (in capella pannificum), pr. patronatu nal. do starszych bractwa (AV 4, 35); 1667 ołtarz Ś. Anny w kaplicy bractwa sukienników (AV 16, 10).

5C. Kościół i szpital Ś. Ducha.

[Na prawym brzegu Warty, przy drodze wiodącej ku mostowi i głównej przeprawie na Warcie. Zachowany do dziś (także →Chm. 56; ŁOp. 2, 11-13).]

1421 Jan witryk szpital [Ś. Ducha] w S. toczy spór z Marcinem mieszcz. z S. o 2 grz. czynszu (ACC 5, 61v).

1423 prepozyt [szpitala] k. S. [brak imienia] pozywa Mik. Zekrutte z S. i jego ż. o 2 grz. bez 3 gr, które zobowiązali się zapłacić za uczc. Dorotę Laubelin (Laubelem?) z S. (ACC 6, 85v, dawniej k. 103v).

1437 Jan prepozyt Ś. Ducha pod S. toczy spór ze szl. Przechną z Ostrowa i jej c. Małgorzatą (ACC 21, 185v, dawniej k. 114v).

1437 witrycy śrem., m. in. u Ś. Ducha →p. 5Ab.

1440 władze miej. S. [→p. 4B] dają jako wieczystą darowiznę Piotrowi prepozytowi szpitala Ś. Ducha pod S. 9 grz. czynszu; dok. wystawiony w S. (Wp. 5 nr 664 reg. = AE III 40); 1452 Piotr prepozyt szpitala Ś. Ducha za bramą m. S. [→przyp. 12] kupuje od uczc. Agnieszki wd. po Stanisławie kuśnierzu [z Ś.] 1/2 grz. czynszu od sumy głównej 6 grz. (AE III 40v; dokładniej →p. 3A).

1462-70 Mikołaj prepozyt Ś. Ducha: 1462-70 tenże kupuje czynsze: 1462 od uczc. od Andrzeja Cieciorki i jego ż. Katarzyny 1 wiard. od 3 grz., 1470 od uczc. Marcina z S. 1/2 grz. od 6 grz., 1470 od uczc. Pawła cieśli 16 sk. od 8 grz. (AE III 40v-41) [o tych czynszach dokładniej →p. 3A]; 1468 tenże prepozyt →p. 3A: Stan. Stasz; 1482 tenże dokumenty dot. tych czynszów przedstawia do zatwierdzenia bpowi pozn. Urielowi [z Górki] (AE III 40-41v).

1499-1513 Błażej prepozyt szpitala Ś. Ducha k. S. [bakałarz sztuk 1485, →p. 6Bc]: 1499 tenże altarysta bractwa altarystów w S. →p. 5Bh; 1510 tenże otrzymuje [jako prepozyt] rocznie 9 grz. czynszu zapisanego na ratuszu [tj. na dochodach miej.] od rajców m. S., kolatorów tej prepozytury; do uposażenia prepozytury nal. także czynsze [od mieszczan śrem.]: z sadu Stan. Kaszla [→p. 3A, pod 1486-1510] k. miasta S. 1/2 grz., z domu Pawła Przesmędka w zaułku kowali 1 wiard., z ogrodu na przedmieściu⁵⁰Najpewniej umieszczone na końcu adnotacji o prepozyturze w LBP określenie „de suburbiis” odnosi się do obu wymienionych ogrodów Grzegorza Wujca 8 gr, z ogrodu na przedmieściu [tj. w Starym Mieście Ś.?] Michała Zachaja 4 gr (LBP 201); 1510 tenże altarysta w kaplicy Ducha Ś. →p. 5Cb; 1513 tenże domaga się od władz m. S. 9 grz. należnego czynszu [na rzecz swojej altarii] i przedstawia na to w konsystorzu dok.; oficjał pozn. nakazuje zapłacenie całej należności (ACC 89, 123) [na tym samym posiedzeniu oficjał obniżył władzom śrem. o 1/3 czynsz należny bractwu altarystów w Kościanie →p. 4D].

1507 szpital →p. 4A.

1508 Mikołaj prepozyt szpitala Ś. Ducha pod S., wspomn. jako zm. →p. 5Ad.

1524 Andrzej Barski prepozyt u Ś. Ducha w S. (PG 71, 643).

1614 fundacja kolegium mansjonarzy w kościele par. w S. (przez Jana i Andrzeja Barskich); ich seniorem ma być prepozyt szpitala; kościół szpitalny odnowiony z fundacji tychże Barskich (Now. 2, 635; Chm. 102; ŁOp. 2, 11, raczej opowiada się za ufundowaniem kościoła i szpitala przez Barskich).

1667 z wizytacji par. Ś.: kościoł szpitalny Ś. Ducha; murowany, odnowiony z fundacji braci Barskich; święto dedykacji w pierwszą niedzielę po ś. Bartłomieju [po 24 VIII, czyli tak jak w kościele par. →p. 5Aa]; są 3 ołtarze: Ś. Ducha (główny), Ś. Anny (k. ambony), Wszystkich ŚŚ.; obok szpital czyli dom ubogich (AV 16, 18v-20v); 1789 z lustracji starostwa śrem.: w S. kościół Ś. Ducha i szpital, murowane (M Śrem I/46, 2).

1797 kościół szpitalny Ś. Ducha murowany, kryty dachówką; jest ołtarz Ś. Anny; nabożeństwa odbywają się regularnie (A. Weiss, Raporty dziekanów o stanie kościołów diecezji poznańskiej w 1797 roku, Lublin 2010, s. 291).

[W końcu XVI w. kościół został odbudowany lub zbudowany na nowo; po restauracji poświęcony 1658; w 1837 oddany w użytkowanie gminie ewangelickiej (do 1945), gruntownie restaurowany i przekształcony 1840 (KZSz V z. 49; →p. 8).]

5Ca. Altaria ŚŚ. Piotra i Pawła w szpitalu Ś. Ducha.

1508-13 Wawrz. Bożejewski altarysta altarii ŚŚ. Piotra i Pawła w szpitalu Ś. Ducha k. S. w sporze o czynsz 3 1/2 grz. od sumy głównej 35 grz. zapisany na sołectwie w →Kurzej Górze: 1508 z Mik. Kamblanem z Karmina [i Skoraczewa, rodem z Wszołowa w pow. kal.] – o 3 1/2 grz. za br., 1511 z Bernardem, Mikołajem i Wincentym ss. wspomn. zm. Mikołaja; pozwani od 5 l. odmawiają płacenia czynszu; czynsz ten niegdyś [ante 1435] Mik. Fleischer sołtys w →Kurzej Górze sprzedał uczc. Stan. Szejblowi mieszczaninowi śrem. [→p. 3A] dla tejże altarii; 1512 oficjał gen. pozn. zasądza płacenie wspomn. czynszu; 1513 tenże pozywa wspomn. sołtysów o zwrot kosztów postępowania sąd., a oficjał przysądza mu 1/2 fl. (ACC 85 k. 128, 154; ACC 88 k. 17, 19v, 44v, 55v; ACC 89, 65v; AAP, Sent. II 213v; dokładniej →Kurza Górza, p. 4); 1510 tenże altarysta w S. (LBP 201).

5Cb. Altaria NMP, ŚŚ. Wojciecha, Katarzyny i Jedenastu Tysięcy Dziewic w szpitalu Ś. Ducha.

1510 Błażej bakałarz [→p. 6Bc], [prepozyt szpitala (→p. 5C) i altarysta] altarii ŚŚ. Wojciecha, Katarzyny i Jedenastu Tysięcy Dziewic w kaplicy Ś. Ducha k. S.; pr. patronatu nal. do uczc. Mac. Nolli i Mac. Stakacza sołtysów w Wyrzece [wsi kl. lub.] i opata lub.; do uposażenia altarii nal. 8 grz. czynszu zapisanego przez rajców m. S. (LBP 201).

5D. Kościół Ś. Krzyża – franciszkanów, na lewym brzegu (Now. 2 s. 410, 764).

[Wg K. Kantaka, Franciszkanie polscy, t. 1, Kraków 1937, s. 33, kl. ten został założony pod wezwaniem „ś. Franciszka czy Narodzenia NMP”. Słusznie jednak Szulc 45 [→p. 7], wskazuje, że najpewniej pierwotne było wezwanie Ś. Krzyża (także →niżej, pod 1597), a wiąże to z obecnym w zakonie franciszkańskim kultem Krzyża Ś. (w związku ze stygmatami ś. Franciszka), a także ze szczególną czcią, jaką książęcy fundatorzy żywili dla Męki Chrystusa. Trzeba się też zgodzić z krytyką przez Szulc 45, tezy E. Leszczyńskiej, Dzieje siedzib franciszkańskich w Śremie, „Kronika Wielkopolski” 1 (84), 1998, s. 81-96, tu s. 81, że najpierw w lewobrzeżnym Ś. powstał budynek klaszt. z kościołem pod wezwaniem NMP i Ś. Franciszka, a niedługo potem nieopodal wybudowano drewniany kościół Ś. Krzyża (Leszczyńska widzi zatem w Ś. w sumie 4 franciszkańskie kompleksy, ostatni – to murowany, barokowy, →niżej). W lewobrzeżnym mieście franciszkanie posiadali tylko jedną (pierwotną) siedzibę w okolicy tzw. Klasztorku przy obecnej ul. Mickiewicza.

W przywileju króla Zygmunta z 1597 (→niżej) wspomn. jedynie o ogrodzie z sadem, który rozciągał się na obszarze pierwotnej siedziby franciszkanów i w którym wówczas stał kościół (kaplica) Ś. Krzyża.

Po przeniesieniu miasta na prawy brzeg Warty również franciszkanie podjęli starania o usytuowanie swej siedziby w nowym miejscu. Uzyskali od króla Władysława Jag. – a więc właściciela miasta – grunt w południowo-zachodniej części Ostrowa, przy fosie zasilanej z rz. Warty (→p. 5E, pod 1426). O położeniu nowego kl. na zapleczu dzielnicy żydowskiej świadczy wzm. z XVI w. (cytowana przez Chm. 50 – za niezbyt precyzyjnie udokumentowanymi ustaleniami A. Zahradnika), pochodząca z niezachowanej obecnie księgi wójt. Ś. z XVI w. [→p. 7B]: „dom przy ulicy Żydowskiej, obok drogi prowadzącej do Mnichów”. Poświadcza to też dok. króla Zygmunta III z 1597, z którego wynika, iż kościół franciszkanów leżał przy fosie, naprzeciw przedm. Piaski i graniczył z mostem łączącym to przedm. z miastem (→niżej oraz Münch tab. LVII).

Wg E. Leszczyńskiej (Dzieje siedzib, s. 84-85; Klasztor franciszkanów w Śremie, w: Franciszkanie konwentualni i klaryski w Wielkopolsce od XIII do XIX wieku. Katalog wystawy, Gniezno 2006, s. 229- 242, tu s. 229), po wybudowaniu nowej siedziby na prawym brzegu, zakonnicy mieli umieścić tam tylko kilku braci, a reszta z nich miała nadal (aż do XVII w.) korzystać ze starego kompleksu Ś. Krzyża na Starym Mieście. Szulc 47, jednak najpewniej słusznie wskazuje, że pozostawałoby to w sprzeczności z charakterem działalności duszpasterskiej franciszkanów, prowadzonej w ośrodkach miejskich; a zatem to na Starym Mieście pozostało tylko kilku zakonników.

Nowy prawobrzeżny kompleks kościelno-klaszt. nosił wezwanie Bożego Ciała⁵¹Pewne zamieszanie co do wezwania, jak i powodu przeniesienia kl. wprowadzili franciszkańscy kronikarze z XVIII w. (L. Wadding i B. Makowski), wedle których, po spaleniu w 1331 konwentu Ś. Krzyża w Ś. przez Krzyżaków, z fundacji króla Władysława Jag. w 1426 wybudowano franciszkanom dom w in. miejscu w Ś., pod wezwaniem Ś. Marcina (tak K. Kantak, Franciszkanie polscy, t. 1, s. 133, a za nim Now. 2, 764). Obalił te tezy Chm. 50 (za którym powtarza to Szulc 46), potwierdzone po raz pierwszy w 1437⁵²Chm. 55, pierwszą wzm. o wezwaniu kościoła Bożego Ciała zna z r. 1486 (dysponował jednak skromniejszą bazą źródłową). Szulc 47, opierając się na ogólnej informacji Now. 2, 410, mylnie podaje, że spis kościołów śrem. z 1437 nie zawiera wezwania tego kościoła (→niżej). W II połowie XVI w. poświadczone jest wezwanie ś. Franciszka, co wedle Szulc 47, „oznaczałoby, że zrezygnowano z niemodnego już wezwania Bożego Ciała”. Wydaje się jednak, że raczej należałoby tu widzieć „ujawnienie” współwezwania (czy to formalnego, czy tylko zwyczajowego, wynikającego z konotacji z zakonem). Na planie Ś. z ok. 1780 widoczny jest w tym miejscu (przy obecnej ul. Stary Rynek⁵³Nazwa ta wg S. Chmielewskiego pojawia się w źródłach dopiero w końcu XVIII w.; „późne pochodzenie tej nazwy jest bezsporne, [ale] czas i okoliczności powstania samego placu są dość zagadkowe”; najpewniej jednak teren ten nie należał do obszaru objętego planem lokacyjnym przy przenoszeniu miasta na prawy brzeg (Chm. 50-52, cytat: s. 50). Nieco dalej zaś (s. 79), przypuszczał on, że powstanie (ale nie wskazał jednak, kiedy) „dwóch innych [obok – placu rynkowego] placów miejskich w Śremie, tzw. Starego i Nowego Rynku, należy wiązać z odbywającymi się tu niegdyś jarmarkami i targami na bydło”, bowiem główny rynek nie był stanie pomieścić wszystkich wozów z towarami i bydła spędzanego na sprzedaż, mającej kształt placu) koś- ciół Ś. Krzyża; dało to Chm. 49-50, podstawę do stwierdzenia, że wezwanie to nosił także drugi, prawobrzeżny kościół franciszkański. Trudno się jednak z tym zgodzić. Jak wskazuje Szulc 47, wezwanie świętokrzyskie odnośnie tego kościoła pojawia się w znanych źródłach pisanych dopiero w 1789; wg niej przypuszczalnie wezwanie to „wprowadzono po 1766 r., kiedy spalił się kościół Św. Krzyża” [na Starym Mieście] (tu przywołuje E. Leszczyńską, Dzieje siedzib, s. 87). Z kolei E. Leszczyńska, Klasztor, s. 240, przyp. 11, zwraca uwagę na związek „zmiany wezwania” prawobrzeżnego kościoła na Ś. Krzyż z oddaniem starego, lewobrzeżnego kościoła klaryskom gnieźn.

Według lustracji z 1789 prawobrzeżny kompleks klaszt. (przy dzielnicy żyd.) był już wtedy w ruinie: „kościółek pusty św. Krzyża na ulicy Żabikowie, starością spróchniały, bez żadnego użycia stojący” (M Śrem I/46, 2); brakuje go już na planie z 1794 – zapewne został rozebrany; układ parcel na planie ujawnia we wspomn. lokalizacji wyniesienie terenu – najpewniej właśnie po kościele i otaczającym go cmentarzu (w tym też miejscu ok. 1930 w trakcie prac budowlanych natrafiono na znaczne zgromadzenie kości ludzkich); to najpewniej ten kościółek w 1797 określony jako spalone oratorium (kaplica), niegdyś w zarządzie franciszkanów (→p. 5A). Ponadto na wspomn. planie w najbliższym sąsiedztwie tej pokościelnej parceli zaznaczono role klasztorne.

Trzecia siedziba franciszkanów w Ś., a pierwsza murowana, powstała na tzw. Ostrówku (w północno-wschodniej części miasta, →p. 2B) w XVII w.: pierwsze starania o zakup gruntu podjęto w 1621, co zbiegło się z oddaniem Ś. Krzyża na Starym Mieście klaryskom z Gniezna (ostatnio →D. Horoszko, Klaryski w Śremie, w: Franciszkanie konwentualni i klaryski w Wielkopolsce, op. cit., s. 243-249), w 1636 kupiono teren, w 1637 położono kamień węgielny, a w 1663 miała miejsce konsekracja murowanego kościoła Narodzenia NMP, ŚŚ. Sebastiana Męczennika, Franciszka, Antoniego Padewskiego, Anny i Bonawentury; nieco później, u progu XVIII w., rozpoczęto obok budowę kompleksu klasztornego (o tych inwestycjach →E. Leszczyńska, Dzieje siedzib, s. 89-93; tejże, Klasztor, s. 230).]

1270 zgromadzona w Złotoryi [na Śląsku] kapituła franciszkańskiej prowincji polsko-czeskiej przyjmuje do prowincji placówki w Gnieźnie i S. [z fundacji ks. Bolesława Pob. i jego ż. Jolenty] (Kronika Fürstenhaina, wyd. J. Kłoczowski, w: Zakony franciszkańskie w Polsce, t. I, cz. 3, Lublin 1989, s. 452 – kronika franciszkańska z r. 1503; J. Kłoczowski, Bracia Mniejsi w Polsce średniowiecznej, tamże, t. I, cz. 1, s. 17; Szulc 23)⁵⁴E. Leszczyńska, Klasztor, s. 229, podaje datę fundacji ok. 1261.

1425 Katarzyna wd. po mieszcz. śrem. Mac. Gryce [→p. 3A] kupuje z zastrz. pr. wykupu od burm., rajców i ławników m. S. dla zakonników [franciszkanów] kościoła Ś. Krzyża w S. [na lewym brzegu Warty] 2 grz. czynszu rocznego od sumy głównej 20 grz. [zabezpieczonej na dochodach m. Ś.] (Wp. 5 nr 408 reg.).

1437 witrycy kościołów śrem., m. in. [Bożego] Ciała franciszkanów i Ś. Krzyża⁵⁵Wg Now. 2, 410, kościół Ś. Krzyża wspomn. w 1432, jednak to najpewniej omyłka; z podanych odniesień źródłowych wydaje się, że chodzi o r. 1437 [obie te świątynie przedzielone w zapisce kościołem Ś. Ducha] →p. 5Ab.

1449 Jakub Kikowski pleb. w Bytyniu (dochód oszacowany na 12 grz. srebra) i altarysta altarii Trzech Króli w kościele Ś. Krzyża w S. (7 grz. srebra) otrzymuje prowizję pap. na kanonikat w kat. pozn. (BulPol. 6 nr 240).

1468, 1510 ul. Mnisza w S. →p. 3A: Stan. Stasz, p. 3A: Wojc. Kaczor.

1499 Mac. Mróz [syn wójta z Krzywinia] zapisuje franciszkanom w S. 1 grz. czynszu od sumy głównej 12 grz. z m. Osieczna (ACC 76, 158-159, dokładniej: →Osieczna, p. 4).

1597 król Zygmunt III wydaje przywilej dla franciszkanów w S.; wspomn. grunt na Starym Mieście, k. Wójtostwa, gdzie przedtem zbudowany był kl., a także kościół Ś. Krzyża (Chm. 35, przyp. 80; MK 141, 61-62).

5E. Kościół i klasztor franciszkanów pod wezw. Bożego Ciała – w prawobrzeżnym mieście.

[O genezie i lokalizacji →p. 5D. Kl. Bożego Ciała spłonął w XVI w., odbudowany został za gwardiana Wojc. Kopcia przy być może wsparciu króla Zygmunta III; kościół wówczas ocalał, ale wymagał naprawy: w 1598 było w nim (wedle relacji franciszkańskiego kronikarza B. Makowskiego) 6 starych ołtarzy i nieukończony jeszcze ołtarz Ś. Anny. Prawobrzeżny kościół na Piasku, z niewielką zakrystią i okalającym cmentarzem, franciszkanie użytkowali do końca XVIII w.; spełniał on rolę pomocniczej świątyni (E. Leszczyńska, Klasztor, s. 240).]

1426 pap. Marcin V, na prośbę króla Władysława [Jag.], poleca bpowi pozn. wydanie franciszkanom śrem. zgody na budowę nowego kl. z kościołem w mieście S. na terenie, który król podarował zakonowi (BulPol. 4 nr 1678; Bullarium Franciscanum, t. 7, wyd. C. Eubel, Romae 1904, nr 1693).

1437 witrycy kościołów śrem., m. in. [Bożego] Ciała franciszkanów i Ś. Krzyża →p. 5D, →p. 5Ab.

1460 Maciej gwardian i konwent franciszkanów k. (ante) S. pozwani przez plebana z S. o dzies. z folw. tenutariusza śrem. →p. 5Aa: Mac. Kamieński.

1468 uczc. Mik. Napadło mieszcz. śrem. i jego ż. Katarzyna sprzedają witrykom kościoła Bożego Ciała w S. 1 wiard. czynszu od sumy głównej 3 grz. na swoim domu przy ul. Sukienników w S., położonym między domami uczc. Wojc. Człocha i Piotra Wyskały; 1471 Mikołaj zw. Hynsth młynarz z →Ostrowa [k. Ś.] („de Insula”) sprzedaje witrykom [brak imion] kościoła Bożego Ciała klasztoru franciszkanów w S. 1/2 kopy gr czynszu od sumy głównej 7 1/2 grz. na swoim młynie na Ostrowie; 1486 Bartłomiej gwardian kl. Bożego Ciała zakonu franciszkanów w S. oblatuje w konsystorzu pozn. wspomn. 2 dokumenty (ACC 64, 73).

1498 Bartłomiej gwardian i cały konwent franciszkanów w S.; oficjał pozn. rozstrzyga spór między zakonnikami a kościołem par. o głoszenie kazań i udział w procesji Bożego Ciała →p. 5Aa: Jan Kępa; 1507 wspomn. jako zm. Bartłomiej gwardian konwentu franciszkanów w S.; Marcin obecny gwardian franciszkanów w S. pozywa Jana Kępę plebana w Krzy- winiu i uczc. Mik. Żemełkę z S. [najpewniej jako opiekunów wspomn. poniżej dzieci (→p. 3A: Klemens, pod 1507)] o rzeczy nal. klasztorowi po tymże zm. zakonniku, 1510 spór ze wspomn. opiekunami prowadzi też macocha Bartłomieja →p. 3A: Klemens postrzygacz sukna.

1508 Marcin gwardian franciszkanów w S. pozywa Piotra Hanka altarystę w S. [→p. 5Bc] o 2 fl. z tytułu planowanego w grudniu ub. r. przez zm. mieszczanina śrem. Mik. Stopirkę, brata [trzeciego zakonu] franciszkanów, pochówku w kościele franciszkanów, który to Mikołaj z tego tytułu polecił swej ż. Jadwidze przekazać te 2 fl. zakonnikom; jednak wkrótce pozwany Piotr Hanek wraz z Piotrem Gorczycą z Kościana przekonał wspomn. Stopirkę, aby wybrał pochówek przy kościele par. i aby te 2 fl. przekazał jemu i in. kapłanom na trycezymy [msze za swoją duszę]; Hanek twierdzi, że każdy może zmienić swój testament, a Stopirka te 2 fl. darował kapłanom [par.], sporządzając testament w obecności ławników [śrem.] (ACC 85, 56v).

1597 →p. 5D; 1598 z wizytacji prowincjała franciszkanów Jana Donata Caputo: w kl. w S. jest 6 braci [prawdop. to wykaz tylko zakonników posiadających niższe lub wyższe święcenia, a nie cały stan kl.] (Szulc 77).

1660 w lustracji dóbr król. S. wymieniono m. in. we wsi Pysząca kwarty roli nal. do franciszkanów [w Ś.] →p. 2C.

6A. Wydarzenia.

[1000 przez Ś. wiodła droga pielgrzymki cesarza Ottona III do Gniezna →p. 2E.]

1366 7 VII sąd [wiecowy] w S.⁵⁶Króla w tym czasie w Wlkp. nie było (A. Gąsiorowski, Itinerarium króla Kazimierza Wielkiego. Materiały 1333-1370, RH 64, 1998, s. 198) (Wp. 3 nr 1566).

[1383 zapewne przez S. idzie wyprawa starosty gen. Wlkp. Peregryna [z Węgleszyna], który spod Miłosławia ciągnął na Krzywiń i Poniec przeciw ks. Konradowi głogowsko-oleśnickiemu, a potem tą samą drogą wrócił do Poznania (Chm. 37; S. Weymann, Ze studiów nad zagadnieniem dróg w Wielkopolsce od X do XVIII wieku, „Przegląd Zachodni” 9, 1953, nr 6-8, s. 212; →Poniec, p. 6A – wg relacji Kroniki Jana z Czarnkowa (MPH 2, 746-747).]

1400 człowiek [poddany] Wyszoty z →Łęgu [k. Śremu] powieszony pod S. za kradzież (Lek. 2 nr 2695).

1406 Przespraw i Piotr bracia ze Strzałkowa [w pow. pyzdr.] pozywają Małgorzatę ż. Bawora [a wd. po kasztelanie przem. (ZSW nr 1059), czyli Janie z Jezierzyc i Paruszewa (UDR I/1 nr 504)] o to, że, choć należą do pow. pyzdr., pozwała ich w S., termin sąd. przeniesiony do Pyzdr (ZSW nr 1060).

1425 burm., rajcy, ławnicy, starsi cechowi [ich imiona →p. 4B] oraz całe m. S. przysięgają królowi Władysławowi [Jag.] wierność jego synowi Władysławowi i córce Jadwidze (Wp. 8 nr 1044, przy dok. pieczęć miej. →p. 8).

1428 kmiecie z →Małpina [k. Dolska, wieś, kl. w Lubiniu] mają zapłacić Mik. Wyskocie [prawdop. syn Paszka z →Chrząstowa k. Śremu] 30 grz. jako odszkodowanie za konia oraz mają tegoż Mik. Wyskotę w S. przeprosić na kolanach i boso oraz prosić go o wybaczenie za rany, jeśli mu kiedykolwiek takie zadali; opat i konwent lub. poręczają za kmieci (KoścZ 9 k. 63v-65).

1432 bp pozn., rycerstwo i miasta województwa pozn. przyrzekają wybrać po śmierci Władysława [Jag.] jednego z jego synów na tron polski; m. S. [nie wymienione w dok.] przywiesza do dok. swoją pieczęć (Wp. 9 nr 1289, pieczęć nr 67, jej opis →p. 8).

1435 30 I w S. sędziowie polubowni rozstrzygają w S. spór między Andrzejem z Piotrowa i Nieustępem Kotem niegdyś ze →Świekotek (Wp. 10 nr 1382).

1490 z odpowiedzi sejmiku kolskiego dla wysłanników król.: wojska najemne, które ciągnęły ze Śląska przez Wieluń, a przechodziły też przez S., wyrządziły wiele szkód i gwałtów (CE 1 nr 256).

[Ok. 1490]⁵⁷Nie potrafimy dokładnie wskazać, kiedy Wawrz. Gruszczyński najechał Ś. Przez kilkanaście lat Wawrzyniec i jego ojciec toczyli spory z krewnymi oraz bpem pozn. Urielem Górka i kapitułą pozn. (np. AC 1-3 wg indeksu); w l. 1482-99 poświadczone są liczne ich wyprawy niszczące miasta i wsie w Wlkp. wschodniej, powodujące olbrzymie zniszczenia. Ś. został najechany najpóźniej w 1489, bowiem 12 II 1490 kapituła kat. gnieźn. ze względu na zniszczenia dokonane przez najemników Wawrz. Kośmidra w nal. do Ś. (i sąsiadującej z nim) wsi Zbrudzewo, na której miała zapisany przez m. Ś. czynsz, zmniejsza mieszczanom śrem. wymiar czynszu za ub.r. (→p. 4D). W 1492 król właśnie z powodu zniszczenia miasta zwolnił m. S. od większości podatków (→p. 4A). Cieplucha 153 (bez wskazania źródła), twierdził, że Ś. został najechany przez Kośmidra w tym samym roku co Uniejów abpów gnieźn., tj. w 1493; faktycznie jednak zniszczenie Uniejowa miało miejsce w 1492 (AC 1 nr 2337). Chm. 100, odnosi najazd Kośmidra na S. do r. 1492 Wawrz. [Gruszczyński] zw. Kośmider [z Koźmina, pow. pyzdr.; syn Mik. Kośmidra, a bratanek Jana Gruszczyńskiego abpa gnieźn. 1464-73] najeżdża i łupi S. →p. 2C: Młynek (wzm. 1493, 1496), →p. 3Cb: Rzeźnicy (wzm. 1507), →p. 4A (wzm. 1492), →p. 4D (wzm. 1490).

1493 m. Poznań zapłaciło 3 gr posłańcowi wiozącemu do S. dok. król. (SBP 363); 1494 m. Poznań płaci woźnemu z listem w sprawie drewna (SBP 372); 1495 do kasy miej. pozn. wpłynęło 1 1/2 grz. z S. dla kata (magister iusticie) [pozn., wypożyczonego do S.] (SBP 395).

1534 Jan Szołdrski najeżdża S. wraz z 14 osobami szlacheckiego stanu i 14 pachołkami; m. in. zamordowany został Jan Golin mieszcz. śrem. (Chm. 101, bez wskazania źródła).

Pobyty władców w S.:

1368 12 V król Kazimierz [Wlk.] w S. (Wp. 3 nr 1597).

1407-28 król Władysław [Jag.] w S.: 1407 20 VI, 1409 5-8 VII, 1414 18 VI, 1416 6 VII, 1418 VII, 1424 28-30 VII, 1425 11 VII, 1428 12 VII (A. Gąsiorowski, Itinerarium króla Władysława Jagiełły 1386- 1434, Warszawa 1972, s. 48, 51, 62, 65, 69, 79, 81, 86); także →niżej: Dokumenty władców wystawione w S.

1450 20 V król Kazimierz [Jag.] w S. (Szkice Legnickie 6, 1971, s. 189-190 nr 1 – wyd. wg or.; Dzieje Poznania i województwa poznańskiego, t. 1, Warszawa 1972, s. 802, nr 7021 reg.)⁵⁸Jest to jedyne znane poświadczenie pobytu króla Kazimierza Jag. w Ś. (materiały dr Grażyny Rutkowskiej z Poznania). Nie są znane pobyty w Ś. króla Jana Olbrachta (F. Papée, Jan Olbracht, Kraków 1936, s. 229-248 – itinerarium), a Aleksander jako król nigdy nie był w Wlkp.; Ś. nie wymienia też A. Gąsiorowski, Itineraria dwu ostatnich Jagiellonów, Studia Historyczne 16, 1973, z. 2, s. 258-273.

Dokumenty władców wystawione w S.:

127[0] 28 IV (trans. 1353 – tu mylnie datowany na 1 V 1274) przez ks. Bolesława dla →Krzywinia (Wp. 1 nr 441; DBL nr 28; Bielińska 294); 1368 króla Kazimierza potwierdzenie transakcji między Piotrem Suczką z Osłonina a Jarosławem z Błożejewa (Wp. 3 nr 1597);

1409-30 króla Władysława [Jag.]: 5 VII 1409 dla m. S. →p. 4A; 8 VII 1409 dla m. Kościan (Wp. 5 nr 152; Wp. 7 nr 643-644), 12 VII 1428 dla joannitów pozn. (Wp. 9 nr 1173), 19 VII 1430 dla Mikołaja z Walewic (Wp. 9 nr 1239) [daty dokumentów zgodne z itinerarium wystawcy: A. Gąsiorowski, Itinerarium króla Władysława Jagiełły, s. 51, 86, 89).

Dokumenty władz miasta S. i starszych cechowych wystawione w S.:

1421 (Wp. 5 nr 336 reg), 1425 (Wp. 5 nr 408 reg.; Wp. 8 nr 1044), 1428 (SBP s. 173-174 nr 490), 1440 (Wp. 5 nr 664 reg.; AE III 40 obl.), 1449 (ACC 57 k. 3, 3v), 1451 (ACC 57 k. 3, 3v), 1452 (AE III 40v), 1462 (AE III 40v), 1468 (ACC 64, 73-73v), 1470 (AE III 40v-41), 1471 (ACC 57, 3v; ACC 64, 73v), 1474 (ACC 57 k. 2v, 3), 1475 (ACC 57, 2v), 1476 (ACC 57, 3-3v), 1480 (AE III 41-41v), 1482 (ACC 88, 175v-176; AE III 41v), 1486 (ACC 64, 77), 1487 (AAG, Dyp. Gn 520 or.), 1491 (AGAD, Dypl. perg. nr 1061 or. z zachowaną pieczęcią miej.); 1504 (M Śrem I/8 or. z zachowaną pieczęcią miej., →p. 8), 1552 (M Śrem I/14 or. z zachowaną pieczęcią miej., →p. 8); 1587 (Cechy Śrem 20).

Inne dokumenty wystawione w S.:

1412 Mikołaj z Brodnicy kasztelan sant., Dobrogost kaszt. biecki, Filip kaszt. ksiąski i Wyszota dz. w Łęgu rozsądzają w S. spory między Paszkiem z Chrząstowa i Mikołajem z Chlebowa (Wp. 7 nr 693).

1413 Mik. Lubiatowski stolnik pozn. zawiadamia sąd ziemski w Kościanie, że Jan Ksiąski zwrócił mu dług (Wp. 7 nr 704).

1418 dok. ks. Zygmunta Korybutowicza dla Marcina młynarza w S. →p. 2C (Wp. 8 nr 817).

6B. Ludzie z S. czynni poza S.

6Ba. Osoby świeckie z S.

1413-33, zm. a. 1455 Andrzej z S., Śremski mieszcz. pozn. [wcześniej mieszcz. śrem.] (SBP s. 106, 142, 166, 223; Wp. 5 nr 426; ACC 9, 172): 1413, 1428, 1429, 1432 tenże ławnik m. Poznania (Wp. 5 nr 220; SBP 14-15; CP 10, 154; Władze miasta Poznania, t. 1, Poznań 2003, s. 20, 32 – piwowar); 1427, 1430, 1431, 1433 rajca pozn. (SBP s. 14-15, 166; ACC 29, 190; CP 10, 299v; Władze miasta Poznania, op. cit., s. 19- 21); 1419 tenże [mieszcz. pozn.] →p. 3A; 1426 tenże mieszcz. pozn. pozywa dziedziców z →Bytynia o mienie po zm. Wojciechu pleb. w Bytyniu (ACC 9, 172); 1430 tenże zapisuje swej ż. Gertrudzie [z Poznania?] 50 grz. wiana (SBP s. 232 nr 51); 1426 tenże uczc. Andrzej Śrem[!] z Poznania (CoPr. II 8); 1430-32 tegoż dzieci Mikołaj, Agnieszka i Katarzyna (SBP s. 232, 238, 270); 1432 tenże ma dom murowany w rynku [pozn.] (SBP s. 271 nr 347); 1432 tenże ma ogród k. zamku [pozn.] (SBP s. 275 nr 371); 1454 tenże Śremski wspomn. jako zm. (AR nr 575).

1434 Piotr Śremski burm. w Grodzisku [Wielkopolskim] (AAP, PA 165/4, 71).

1465 Małg. Śremska ma dom w Poznaniu (AR nr 1025).

1465 Nisze [Niczek?] Śremski ma dom w Poznaniu (AR nr 1032).

1510 Grzegorz z S. młynarz [zapewne w Poznaniu] (PG 66, 357).

Ludzie z Ś. przyjmujący pr. miejskie w innych miastach:

w Krakowie: 1434 Andrzej, 1436 Tomek Kot szewc, 1440 Michał przedtem sługa (servitor) panów [tenutariuszy?] z S., 1440 Jan Śremski stelmach, 1483 Wojtek Grzywna, kuśnierz, 1488 Stan. Turag alias Korczakowicz z S. (Księgi przyjęć do prawa miejskiego w Krakowie 1392-1506, wyd. K. Kaczmarczyk, Kraków 1913, nr 4562, 4719, 5012, 5102, 8077, 8410), 1531 Wojciech Łysy (Lissi) krawiec, zm. przed 1558 (Księgi przyjęć do prawa miejskiego w Krakowie 1507-1572, wyd. A. Kiełbicka, Z. Wojas, Kraków 1993, nr 1463, 3070);

we Lwowie: [1439] Andrzej Abdank z S., 1572 Stan. Pudełko rzeźnik z S., 1588 Grzegorz Grabiński zegarmistrz z S. (Album civium Leopoliensium. Rejestr przyjęć do prawa miejskiego we Lwowie 1388-1783, wyd. A. Janeczek, t. 1, Poznań-Warszawa 2005, nr 548, 2860, 3161) [także →p. 4D, pod 1577].

6Bb. Osoby duchowne z S.

1366 Maciej syn Marcina z S., kapłan diec. pozn. i pleb. w Bolechowicach w diec. krak. [na NW od Krakowa] (dochód z tego beneficjum oszacowany na 13 grz. srebra) oraz domownik (familiaris) króla Kazimierza [Wlk.], otrzymuje prowizję pap. na beneficjum, które zawakuje w przyszłości, a którego obsada nal. do bpa krak. (BulPol. 2 nr 1483, 1523; MPV 3 nr 495).

[1384-85] Mikołaj z S. kapelan i posłaniec Dobrogosta Nowodworskiego bpa pozn. i kolektora pap. wiózł 1200 fl. do Kurii Rzymskiej, zamordowany w drodze powrotnej przez rabusiów k. zamku Nutecie[?] (S. Szczur, Skarbowość papieska w Polsce w latach 1378-1431, Kraków 2008, s. 186, 258; Kor.Abpi 1, 749, przyp. 5 – fragment rachunków kolektorskich bpa pozn. Dobrogosta z pierwszego roku jego kolektorstwa).

1387 Jan z S. kapłan, pleb. z S. →p. 5Aa.

1394 Jan syn Michała z S. kleryk diec. pozn. otrzymuje prowizję pap. na beneficja, jakie w przyszłości zawakują, a pr. do ich obsadzania przysługuje opato-wi i konwentowi benedyktynów w Lubiniu oraz bpo-wi pozn. i kapitule kat. pozn. (BulPol. 3 nr 393, 396).

1388-1402 Jerzy Tymota z S., pleb. w →Skórzewie od 1388, prokurator w konsystorzu gnieźn. (Wp. 7 nr 438), wikariusz w kat. pozn. 1388 (Wp. 6 nr 306), altarysta w kościele par. Ś. Marii Magd. w Poznaniu 1399, wspomn. jako zm. 1403 (Wp. 3 nr 2003; Wp. 7 nr 466, 524).

1404 Bogusław syn Marcina z S., kapłan diec. pozn. obejmuje kościół par. w Pogorzelicy [k. Pyzdr], którego pr. patronatu nal. do joannitów pozn. (BulPol. 3 nr 989; →Święty Jan – dom joan., p. 5).

1419 Jan zw. Koczek z S. kleryk [uczeń szkoły w Czempiniu] pozywa Mikołaja wikariusza z Czempinia o to, że gdy tenże Jan w święto Szymona i Judy [28 X 1419] szedł w Czempiniu z miasta do szkoły, to został przez pozwanego i jego brata napadnięty na cmentarzu i zraniony w prawą rękę i głowę, przez co doszło też do skalania cmentarza [w związku z rozlaniem krwi] (ACC 4, 50).

1427-37, 1442 Mikołaj syn Macieja z S.: 1427 tenże student w Krakowie (Metryka 1 nr 27e/066); 1437 admitowany jako notariusz publiczny w diec. pozn. (GąsNot nr 465); 1442 [najpewniej tenże] śwd. czynności bpa pozn. Andrzeja [z Bnina] (AE I 35v).

1428 wspomn. jako zm. Michał Poszwa [z Ś.] wikariusz w Wieszczyczynie →p. 3A: Piotr Poszwa.

1430 Paweł z S. kapłan, śwd. (AC 2 nr 35).

1450 Marcin z S. kapłan, kaznodzieja w m. Słupca (AC 2 nr 475).

1461-68 Walenty syn Jana z S.: 1461 student w Krakowie (Metryka 1 nr 61e/025); 1465 admitowany jako notariusz publiczny w diec. pozn. (GąsNot nr 675); 1468 tenże jako notariusz publiczny spisuje w S. testament mieszczanina śrem. →p. 3A: Stan. Stasz.

1473-76 Jakub syn Szczepana z S.: 1473 tenże student i 1475 bakałarz w Krakowie →p. 6Bc; 1476 tenże bakałarz sztuk, przebywa w Krakowie (Acta rectoralia Almae Universitatis Cracoviensis inde ab anno 1469, wyd. W. Wisłocki, t. 1, Kraków 1893, s. 117).

1475 duchowny Mik. Barski z S., syn mieszczan śrem. Jadwigi [i Mac.] Barskich →p. 5Bc.

1478-1513 Błażej syn Macieja z S.: 1478 tenże student w Krakowie, 1485 bakałarz →p. 6Bc; 1488 tenże bakałarz Błażej z S., rektor i bakałarz szkoły u Ś. Marii Magd. w Poznaniu, prezentowany na altarystę altarii w [kościele par. w] Krerowie [pow. pyzdr.] (ACC 66 k. 57, 140); 1489 tenże bakałarz sztuk prezentowany przez Jana z Sepna sędziego ziemskiego kal. na altarię w Krerowie i zatwierdzony przez bpa pozn. Uriela [z Górki] (AAP, Sent. II 77v); [po 1488] tenże bakałarz sztuk, altarysta altarii Zwiastowania NMP w kat. pozn., prezentowany przez Sepieńskich (Now. 1, 267); 1499-1513 tenże prep. szpitala Ś. Ducha w S. →p. 5C; 1499 tenże altarysta bractwa altarystów w S. →p. 5Bh; 1510 tenże altarysta w kościele Ś. Ducha w S. →p. 5Cb.

1482 Szymon Kępa, brat Jana Kępy [→niżej] mansjonarz [w Osiecznej?] →p. 3A: Kępowie.

1486-98, zm. a. 1508 Bartłomiej [z Ś.] gwardian franciszkanów w S. →p. 5D [najpewniej syn Klemensa postrzygacza sukna →p. 3A, pod 1507].

1489-1510, 1514? Jan Kępa z S., syn Marcina i Anny Kępiny, brat Stan. Kępy i Szymona Kępy: 1474-82 tenże (1474 kleryk, 1482 kapłan) kleryk z braćmi i 1474 z matką →p. 3A; 1489 [najpewniej] tenże z S. pleb. w Tuszynie [w ziemi sier.] (AC 2 nr 682); 1494 tenże starszy bractwa ubogich w S. →p. 5Bh; 1496-99 tenże (1496 syn Marcina: AC 2 nr 1513) z S., pleb. w Tuszynie i altarysta w S. →p. 2C, →p. 3A: Jan Kacerz, →p. 5Bh; 1498 tenże komendarz (comendarius) [zarządca] kościoła par. w S. →p. 5Aa; 1502-10 tenże altarysta w kościele par. w S. →p. 5Bg; 1507-10 tenże pleb. w Krzywiniu →p. 3A: Klemens postrzygacz, →p. 5E; 1508 tenże altarysta bractwa ubogich →p. 5Ad; 1510 tenże altarysta w kościele par. w S. →p. 5Bg; 1510 tenże altarysta altarii rzeźników śrem. w Kościanie →p. 5Bi; 1510 [tenże?] Jan Tuszyński →p. 3A; 1514 [tenże?] Jan z S. prezentowany na plebana w Lginiu (ACC 90, 144).

1498-1500 Maciej z S. [przebywa w Gnieźnie]: 1498 tenże wikariusz łęczycki [tzn. wieczysty w kolegiacie w Tumie k. Łęczycy?], notariusz kanonika gnieźn. Jakuba Krzyżanowskiego (AC 2 nr 2513); 1500 tenże prokurator kanonika gnieźn. Stan. Oleśnickiego (AC 2 nr 2557, 2560).

1511-16 Mac. Wolsztynek (z Wolsztyna) z S.: 1511- 12 tenże Maciej organista w S., brat Pawła Wolsztynka, 1511? tenże altarysta [w Ś.?] →p. 3A: Paweł Wolsztynek; 1516 tenże Wolsztynek altarysta w kościele par. w S. →p. 5Bg.

1519 Jan syn Szymona z S. instytuowany na altarię w Święciechowie (AE VI 112v).

1536 Szymon z S. pisarz (scriba) opata lub. (KsLub. nr 4481) [może to syn Bartłomieja, student w Krakowie 1524?, →p. 6Bc].

1539-41 Jan syn Piotra: 1539 student w Krakowie (Metryka 2 nr 1539e/103), 1541 bakałarz, [po] 1541 pleb. w Mchach (NKProm. 1541/24B).

1554 1 IV (wpis XVI w.) komemoracja Mikołaja z S. mnicha i kapłanów kl. w Lubiniu (MPHn. 9/2, 50 – Nekrolog lub.).

1596 wspomn. jako zm. Mac. Cielcza z S. prepozyt szpitala Ś. Krzyża, ŚŚ. Barbary i Walentego pod Poniecem (ACC 130, 455v; AE XV 96v).

6Bc. Studenci z S. na uniwersytecie w Krakowie.

Studenci z S. (wszyscy w Metryce 1-2, gdzie poszczególne osoby łatwo odnaleźć w indeksie; nie można wykluczyć, że niektórzy z nich pochodzili ze →Śremu k. Sierakowa – obie miejscowości w diec. pozn.): 1414/15 Jan syn Tomasza; 1414/15 Wawrzyniec syn Wojciecha; 1426 Bartłomiej Kosowski [z →Kosowa k. Gostynia] z S.; 1426 Jakub Kosowski z S.; 1426 Józef syn Stanisława; 1426 Piotr syn Dominika; 1427 Mikołaj syn Macieja (→p. 6Bb); 1434 Jakub syn Macieja; 1440 Piotr syn Pawła, bakałarz 1443 (NKProm. nr 43/41B); 1446/47 Szymon syn Jana, bakałarz 1453, mgr 1456 (NKProm. 53/8B, 56/19M); 1449/50 Klemens syn Tomasza Smolki; 1451 Piotr syn Wojciecha; 1453 Jan syn Stanisława sukiennika; 1461 Walenty syn Jana (→p. 6Bb); 1473/74 Jakub syn Szczepana, bakałarz 1475 (NKProm. nr 75/73B); 1478 Błażej syn Macieja (Metryka 1 nr 78e/123: de Swem), bakałarz 1485 (NKProm. nr 85/70B: de Srzem) [→p. 6Bb]; 1484/85 Bartłomiej syn Jana; 1491 Andrzej syn Macieja; 1491 Wojciech syn Jana; 1500 Łukasz syn Jana [także →niżej, pod 1500]; 1503 Mikołaj syn Macieja; 1517 Maciej syn Stanisława; 1518 Jakub syn Wojciecha; 1524 Szymon syn Bartłomieja; 1539 Jan syn Piotra (→p. 6Bb), 1541 bakałarz (NKProm. nr 1541/24B); 1548/49 Marcin syn Grzegorza; 1548 Wawrzyniec syn Jana.

1465 mgr Szymon z S., lektor astrologii na Uniwersytecie Krak. (Conclusiones Universitatis Cracoviensis ab anno 1441 ad annum 1589, wyd. H. Barycz, Kraków 1933, s. 29).

1493 Prystyn! [Krystyn?] z S. (de Szim) [prawdop. z naszego Ś.] pozwany przez mgra Szymona rektora szkoły [przy kościele] Wszystkich ŚŚ. w Krakowie przed sąd rektora Uniwersytetu Krak. [był więc najpewniej studentem] o to, że wtargnął siłą do zamkniętej szkoły i zakłócił [nocny] odpoczynek (Acta rectoralia Almae Universitatis Cracoviensis inde ab anno MCCCCLXIX, wyd. W. Wisłocki, t. 1, Kraków 1893, s. 359).

1500 Łukasz Kamieńczyn z S. [ident. ze studentem 1500, →wyżej; najpewniej syn Jana Kamieniecznego młynarza w S. →p. 3A] pozwany przed sąd rektora Uniwersytetu Krak. w sprawie rzeczy po zmarłym w Krakowie [ok. 1500] Macieju z Nakła, przybyłym tam na studia (Acta rectoralia, op. cit., s. 427).

[Być może z naszego S. lub ze →Śremu k. Sierakowa (albo może ze Śremu na Dolnym Śląsku [niem: Schrom], ale może z komitatu Szerém [po chorwacku: Srijem, po niem.: Syrmien]) pochodził student w Krakowie 1503 – Jan syn Piotra de Schyrem (Metryka 1 nr 1503e/170).]

7A. Lek. 1 nr 359; AC 1 nr 636.

Münch wg indeksu oraz tabl. LVII, nr 1 (plan Ś. z ok. 1780 = Staatsbibliothek zu Berlin Preussicher Kulturbesitz, sygn.: 1, S Kart X 33634; por. Chm. 118), nr 2 (plan Ś. z l. 1850-51).

Najstarsza wzm. o księgach miej. śrem. dotyczy r. 1440 – wtedy, jak wspomn. w 1483, zapisany został w tych księgach czynsz na rzecz jednej z altarii w kościele par. w S. (ACC 61, 16v; →p. 5Ba). W 1576 księgi sąd. miej. przechowywane były w ratuszu w Ś. (Chm. 90, za informacjami A. Zahradnika). Z kolei w lustracji starostwa śrem. z 1789 zanotowano, że archiwum m. S. znajduje się w kościele farnym (M Śrem I/46, 2v). U progu XX w. w archiwum miej. Ś. zachowane były 3 księgi miejskie z XVIII w.; jedna, z l. 1742-49, należała do Starego Miasta i zawierała zarówno akty niesporne, jak i (wpisywane „od tyłu”) sprawy sporne mieszczan; archiwum miej. posiadało też fragment księgi ławniczej z lat 1685-86 (Warschauer 241-242). Podczas II wojny światowej księgi miej. Ś. i akta cechowe ucierpiały; obecnie znane są tylko księgi radzieckie i wójt. z l. 1790-95 i 1791-92, niewielki fragment wspomn. księgi wójtowskiej (ławniczej) z l. 1685-86, a także księga przyjęć do prawa miej. z l. 1791-1832 oraz fragmenty akt cechowych (Chm. 399; inwentarze w APP, gdzie akta te są obecnie przechowywane).

Jeszcze przed II wojną światową znane były księgi radzieckie z l. 1551-1600 oraz 1643-1662, a także księga wójt. z l. 1589-1604; przechowywane one były wówczas w AAP i podzieliły losy części zasobu tego archiwum. W sierpniu 1939, wraz z najcenniejszymi archiwaliami oraz skarbami katedry poznańskiej, zostały wywiezione do klasztoru kapucynów w Lubartowie w Lubelskiem. Szybko jednak depozyt ten odnaleźli Niemcy i u schyłku 1939 r. przewieźli do Berlina; obecność śrem. ksiąg w tym depozycie poświadcza sporządzony w czasie wojny przez Niemców spis zajętych archiwaliów (I. Skierska, Rocznik poznański I zaginiony i... odnaleziony, RH 77, 2011, s. 194-196; APP, Urząd do Spraw Genealogicznych w Poznaniu, nr 256, k. 24). Do dziś księgi te pozostają zaginione. Wypisy z nich (często jednak bez dokładnych odniesień źródłowych czy nawet datacji) wykonał – wedle nieznanego dziś klucza – przed II wojną Adam Zahradnik, do przygotowanej przez siebie pracy pt. Śrem. Gród i miasto; była ona gotowa do druku w 1938, a jej ukazanie się uniemożliwił wybuch wojny. Stała się potem punktem wyjścia do opracowania Dziejów Śremu (=Chm.; →p. 7B), w których te wypisy zostały wykorzystane – na ile było możliwe właściwe ich umiejscowienie w czasie (gdy Chm. opiera się na informacjach Zahradnika, do których źródła nie udało się dotrzeć, zaznaczamy ten fakt).

7B. Literatura i dodatkowe skróty.

Chm. – Dzieje Śremu, red. S. Chmielewski, Warszawa-Poznań 1972 – dzieje miasta do 1945 (s. 5-317) opr. S. Chmielewski.

Dzieje Śremu, red. M. Rezler, Poznań 2003 (opracowanie popularne, nie uwzględniamy w haśle); okres średniowiecza: K. Kaczmarek, Dzieje Śremu do końca XV wieku, s. 7-64 (bez podania źródeł, z licznymi błędami).

Summarium – Summarium documentorum civitatis Srzem, rps BK 1487, kk. 26 (rps z przełomu XVIII i XIX w.; wypisy z akt grodzkich i ziemskich z l. 1459-1783, dot. m. Ś. i sąsiednich wsi – głównie z XVII-XVIII w.).

Szulc – A. Szulc, Klasztory franciszkańskie w średniowiecznej Wielkopolsce, Poznań 2001.

Tymieniecki – K. Tymieniecki, Szlachta-mieszczanie w Wielkopolsce XV w. (1400-1475), MH 16, 1937 (przedruk w: K. Tymieniecki, Z dziejów miast i mieszczaństwa w późnośredniowiecznej Wielkopolsce, Poznań 2007, o Ś. – s. 111-112).

8. O początkach osadnictwa w Ś. →Śrem – gród i kasztelania, p. 8, →Śrem – Stare Miasto, p. 8.

Kościół par. NMP późnogotycki, jednonawowy, na zewnątrz z wielouskokowymi szkarpami; szczyt późnogotycki zębaty ze sterczynami, rozczłonkowany kilkoma kondygnacjami prostokątnych tynkowanych płycizn; budowa ukończona na przełomie XV i XVI w.; wieża o kilku kondygnacjach dobudowana w XVI w. [→p. 5Aa, pod 1540], najwyższa kondygnacja i hełm wczesnobarokowe; w prezbiterium i nawie sklepienia gwiaździste z przełomu XV i XVI w.; na nowej belce tęczowej krucyfiks z I połowy XVII w.; ołtarz główny późnobarokowy z rzeźbami śś. Piotra i Pawła; w wyposażeniu m. in. późnorenesansowa monstrancja, dwa kielichy późnogotyckie z I połowy XVI w.; dwa dzwony: z 1533 i 1840; wewnątrz nagrobek podstarościego śrem. Jerzego Jączyńskiego (zm. 1597) – renesansowy, z piaskowca, z płaskorzeźbioną postacią zmarłego w zbroi (KZSz. V z. 25, s. 7-49; J. Kowalski, Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010, wg indeksu).

Kościół Ś. Ducha (szpitalny →p. 5C), w końcu XVI w. odbudowany lub zbudowany na nowo; późnogotycki z elementami neogotyckimi; jednonawowy (KZSz. V z. 25, s. 49).

Ratusz stał pierwotnie w południowej cz. rynku, zniszczony przez pożar zapewne w I połowie XVIII w.; zachowane na jednej z posesji (pl. 20 Października nr 6) piwnice gotyckie, sklepione kolebkowo; obecny budynek ratusza z II połowy XIX w. w północnej pierzei rynku (KZSz. V z. 25, s. 52).

Najstarszy herb m. Ś. wyobraża blankowaną wieżę przykrytą spiczastym dachem zwieńczonym kulą, z dwiema bocznymi galeryjkami opartymi na ukośnych belkach; pod blankami duże okno w słup; dach wieży i dwa maszty na krańcach galeryjek zakończo-ne gałkami. Najstarsze znane odciski pieczęci miej. Ś. z tym wyobrażeniem (wykonane tłokiem być może z końca XIV w.) pochodzą z l. 1425 (Wp. 8 nr 1044), 1432 (Wp. 9 nr 1289, pieczęć nr 67, zatarty, napis na pasku od pieczęci ku zakładce: „Sigillum civitatis Srzyemensis”), 1504 (M Śrem I/8), 1587 (Cechy Śrem 20); na dwóch ostatnich czytelny napis w otoku: „sigillum civitatis Srzem preconsuli”. To samo wyobrażenie herbu miasta na pieczęci przy dok. z 1552, w otoku napis: „S(igllum) Ciwitatis[!] Sremensis” (M Śrem I/14, →p. 2C, fot.: Chm. 89; Chm. 90, dla tych 3 ostatnich podaje napis otokowy: „S(igillum) Sremensis Civitatis”). Herb Ś. uległ istotnej zmianie w połowie XVII w.; na plakiecie bractwa strzeleckiego z 1653 widoczny kartusz herbowy z otwartą, szeroką bramą o okrągłym łuku, zwieńczoną 3 bankowanymi wieżyczkami (środkowa wyższa), górna część otworu bramnego przesłonięta kratownicą zakończoną kolcami (Chm. 91; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2000, s. 441-442, przy nr 678 błędny opis).

Uwaga: 1. Najstarsze ślady osadnictwa w Ś. odnaleziono na Starym Mieście, na lewym brzegu rz. Warty; tam też z osady targowej przy przeprawie przez Wartę rozwinęło się miasto, które otrzymało przywilej lokacyjny w 1253 (→Śrem – Stare Miasto). Na prawym brzegu rzeki, na dnie doliny, u wylotu drogi do Poznania powstał gród, którego funkcjonowanie poświadczone jest w X-XIII w.; jednakże w jego okolicy nie jest poświadczone osadnictwo przygrodowe (→Śrem – gród i kasztelania). Na prawy brzeg rzeki – na położoną między starorzeczami Warty wyspę zw. Ostrów czyli Kobylec – miasto zostało przeniesione na mocy przywileju król. z 1393, na prośbę mieszczan śrem., którzy ze względu na dotychczasowe położenie miasta (dodajmy, na otwartej przestrzeni, bez naturalnych osłon terenowych), ponosili szkody z powodu pożaru oraz zniszczeń i napadów (→p. 4A).

2. W Wp. 5 nr 491 (reg.), zatwierdzenie w 1428 aktu erekcji kolegiaty z 1423 – błędnie mówi o kolegiacie i ratuszu w Ś. – dokument odnosi się do m. Środa. Zwrócili już na to uwagę Now. 2, 289, i Chm. 45, chociaż Chm. 96 (o nabyciu przez plebana śrem. czynszu za 300 grz.) odnosi błędnie tę informację do Ś. (KZSz. V z. 25, s. 47, traktuje ten przekaz jako potwierdzenie erekcji kolegiaty śrem.).