1424 or. Antiqua Srzem (ACC 7, 92), 1433 antiqua civitas Szrem (Wp. 5 nr 532), 1470 Antiqua Civitas (AE III 40v), 1510 Antiqua Civitas in Srzem (LBP 200), 1512 Staremyastho (KoścZ 18, 305v), 1513 Antiquum Opidum (M Śrem I/10), 1523 villa Staremyasto (MS 4 nr 4371), 1566 Stharemiastho [Srzem] (ASK I 4, 295v), 1581 Stare miasto (ŹD 92), 1789 Przedmieście Stare Miasto (M Śrem I/46, 3), przedmieście, dziś lewobrzeżna cz. m. Śrem, 1,5 km na S od obecnego rynku miasta położonego na prawym brzegu rz. Warty; do 1393 na tym terenie lokacyjne m. Śrem [→p. 2, →Śrem miasto, Uwaga 1].

1. [Pow. kośc.]; 1298 n. par. własna [Ś. Mikołaja] (Wp. 2 nr 770, →p. 5), po 1393 – NMP na prawym brzegu (→p. 5, →Śrem miasto, p. 5A).

2. [Ś. położony w zakolu Warty, u przeprawy przez rzekę (→mapa na s. 29). O drogach i mostach w Ś. oraz cle →Śrem miasto, p. 2E-2F.]

[Rozplanowanie Starego Miasta Ś. jest trudne do interpretacji, gdyż na znanych planach widnieje tylko niewielka część jego obszaru (Münch tabl. LVII; Chm. 40).]

1433 most w a.c.S., przy nim młyn król. większy →Śrem miasto, p. 2C (Wp. 5 nr 532); 1486 mł. w Ostrowie na przedmieściu (in suburbio) S., na terenie wójtostwa (ACC 64, 77; →Śrem miasto, p. 4C).

1470 ogrody w A.C., k. [jez.] Sabel, w tym ogrody dworskie [?, tzn. tenutariusza śrem.?] →Śrem miasto, p. 3A: Marcin.

1480 ogród w A.C., obok drogi w stronę Pyszącej idącej przez A.C. → Śrem miasto, p. 3A: Mac. Panek.

1510 domy, ogrody i sady w A.S. (A.C. w S.; LBP s. 104, 199-200; także →p. 3).

3. Własn. książęca, potem król. w stwie Śrem (→Śrem – starostwo).

1253 książęta wlkp. lokują m. Ś. [na lewym brzegu rz. Warty], 1393 miasto przeniesione na wyspę Ostrów czyli Kobylec [na prawym brzegu Warty] →Śrem miasto, p. 4A.

[Tutaj grupujemy jedynie te wzm., które wyraźnie mówią o Starym Mieście Ś., pozostałe informacje, także te sprzed 1393 →Śrem miasto.]

1470 Kochowa [ze Starego Miasta czy ze Śremu?] ma ogród (ortus) w A.C. (AE III 40v; →Śrem miasto, p. 3A: Marcin z S.).

1474 Tomasz z A.S. z ż. Barbarą zapisuje Marcinowi z Drzonka altaryście altarii bractwa ubogich w kościele NMP w Śremie [→Śrem miasto, p. 5Bg] 1/2 grz. czynszu rocznego od sumy głównej 6 grz. na swoim ogrodzie, położonym między ogrodami Stanisława i Mac. Mlanki [w Starym Mieście Ś.?] (ACC 57, 3).

1474 Mac. Mlanka [→Śrem miasto, p. 3A] →wyżej.

1474 Stanisław →wyżej.

1482 Szkapa (Schapa) przedmieszcz. śrem. ma rolę na polach miej. →Śrem miasto, p. 5Bd; 1510 [?, nadal czy to stan zapisu z 1482?] tenże szl. [czy Mikołaj?] (N) Schappa [Szkapa?] przedmieszcz. w S., ma rolę (LBP 200); 1511 [tegoż ż.?] Dorota Schapina →niżej.

[Ok. 1490] (wzm. 1511) Jan Malka →niżej: Mac. Gałka.

1510 Andrzej Żyła [mieszcz. śrem., →Śrem miasto, p. 3A] ma ogród w A.C. w S., położony między ogrodami Marcina Skorupki i Wawrz. Mościeszki; ciąży na nim czynsz dla altarii w S., →Śrem miasto, p. 5Bc (LBP 200).

1510 Bartłomiej Czuczkraj [Chm. 80: Czukraj] z a.S. ma tam łan [roli], dom i sad, położone obok [ról] Marcina Skorupki; ciąży na nich czynsz dla pleb. śrem., →Śrem miasto, p. 5A (LBP 104).

1510 Marcin Skorupka →wyżej [także →Śrem miasto, p. 3A: Bartłomiej Skorupka 1486].

1510 Wawrz. Mościeszka →wyżej; 1510 tenże ma dom w A.S.; ciąży na nim czynsz na rzecz altarii bractwa ubogich w kościele par. w S. →Śrem miasto, p. 5Bg (LBP 199).

1510 Paweł rybak z A.S. ma [tamże] dom i ogród; ciąży na nim czynsz na rzecz altarii bractwa ubogich w kościele par. w S. →Śrem miasto, p. 5Bg (LBP 199).

1510 uczc. Marcin krawiec z S. ma ogród, sad i staw na przedm. S. oraz dom w rynku, jego syn Jan syn krawca [Krawieczek?] altarysta w S. →Śrem miasto, p. 3A, p. 5Bd.

1510 Jan krawiec mieszcz. z S. [ma rolę na przedm. śrem.? czy w Śremie? (tak Chm. 80)] →Śrem miasto, p. 3A, p. 5Bd.

1510 Paweł Paszek i Błażej Jędrak (Jandrak) mają role na przedm. S. →Śrem miasto, p. 5Bd.

1510 Michał Zachaj ma ogród na przedmieściu S. →Śrem miasto, p. 5C [czy ident. z Zachajem wzm. 1480? →Śrem miasto, p. 3A: Jan Kacerz].

1510-11 Grzegorz Wujec (Wwyecz): 1510 ma ogród na przedmieściu S. →Śrem miasto, p. 5C; 1511 tenże i jego ż. Anna Wujcowa →niżej.

1511 uczc. Mac. Gałka i jego ż. Dorota z A.S. toczą spór z Mik. Czarnym i Pawłem witrykami kościoła [par.] w S.; świadkowie ze strony Gałki: Michał słodownik [z Ś.], Jan Syuyan [czy: Synyan? może to syn Jana?] z S. i Stanisław z Kadzewa (ACC 88, 123v); 1511 świadkowie ze strony witryków: uczc. Dorota Schapina [Szkapina?, ż. Szkapy 1482?] mieszczka z A.S. i uczc. Anna Wujcowa ż. Grzegorza Wujca; Dorota, lat ponad 40, zeznaje, że Mac. Gałka z ż. Dorotą ma ogród [czy: zagrodę?] (ortus) w A.S., między ogrodami Walentego Wujca (Wvyecz) [!, w zeznaniu Doroty mowa o Grzegorzu] i plebana śrem.; w ogrodzie tym niegdyś mieszkała Dorota [Gałczyna] z rodzicami, którzy płacili 3 gr czynszu na ręce witryków kościoła par. w S. oraz szos na rzecz miasta; przed ok. 20 laty rodzice Doroty sprzedali ogród (ortus), a czynsz został wykupiony; śwd. nie wie, czy Dorota Gałczyna trzyma ten ogród i czy jej mąż płaci wspomn. czynsz; z kolei uczc. Anna Wujcowa, mieszkająca w S. od urodzenia, zeznaje, że Mac. Gałka ze swoją ż. ma ogród (hortus) [zagrodę] w A.S. (obok ogrodu jej i jej męża oraz plebana śrem.), w którym przed ponad 20 l. mieszkał Jan Malka i płacił witrykom kościoła par. w S. 3 gr czynszu; Anna wielokrotnie wraz z ż. Jana Malki płaciła witrykom (funkcję tę pełnili sukcesywnie Urban Kaszel i Michał Mielcarz) wspomn. czynsz; potem ogród odziedziczyła Dorota Gałczyna, która wraz z mężem od ok. 20 l. odmawia płacenia tego czynszu, a śwd. sądzi, że czynsz ten nie został wykupiony (DepTest. I 232v).

1511 Walenty [?] Wujec →wyżej.

1523 wieś S.m. w stwie śrem. →Śrem – starostwo (MS 4 nr 4371, 13628).

1566 pobór z S.M. od 5 1/2 ł. i od 1/2 kwarty [roli] (ASK I 4, 295v); 1581 szos podwójny z S., m. in. od 5 ł. oraz 2 1/2 kwarty [roli] uprawianych na S.m. i od 6 ł. wójt. [tamże] (ŹD 92; także →Śrem miasto, p. 3D).

1789 z lustracji starostwa śrem.: w S. przedm. S.M., na którym znajduje się kościół z klasztorem klarysek, kościół Ś. Mikołaja drewniany, 5 różnych folwarków, starościński gościniec ze stajnią (M Śrem I/46, 3).

4A. 1424-30 Jan sołtys z A.S.: 1424 tenże toczy proces z Henrykiem pleb. w Ogrodach [k. Wschowy]; oficjał uwalnia sołtysa od roszczeń plebana (ACC 7, 92); 1425 tenże jest winien 30 grz. Małgorzacie wd. po Mikołaju z S., a ona te pieniądze zapisuje wspomn. Henrykowi pleb. w Ogrodach¹W haśle →Ogrody, p. 5, na podstawie tej wzm. stwierdzono, że chodzi o 30 grz. oprawione Małgorzacie przez zm. męża na sołectwie w Starym Śremie; u Now. 2, 438, mowa o zm. Małg. Mikołajowej z S., czego cytowana tam zapiska z 1425 nie potwierdza (ACC 8, 67v); 1428 tenże w sporze z Mik. Polewką wikariuszem z Ponieca (ACC 11, 13).

4B. Wójtostwo na Starym Mieście w Ś. →Uwaga, →Śrem miasto, p. 4C (tamże też dokładniej o lokalizacji).

5. Kościół Ś. Mikołaja.

[Kościół Ś. Mikołaja był świątynią par. dla miasta lokowanego w 1253; pełnił tę funkcję jeszcze w 1394 (→niżej). Nie wiemy, kiedy zaczął funkcjonować kościół par. NMP po przeniesieniu miasta na prawy brzeg Warty (pierwsza wzm. o jego wezwaniu pochodzi z 1437, →niżej), a więc nie wiemy także, do kiedy kościół Ś. Mikołaja pełnił funkcję fary śrem. Potem kościół ten był świątynią filialną; z czasem podupadł i dopiero na przełomie XVI i XVII w. został odbudowany jako kaplica. Kaplica ta została rozebrana zapewne w I połowie XIX w., a wyniesione miejsce po niej wykorzystano potem do budowy wieży ciśnień; w trakcie prac przygotowawczych przy budowie tej wieży w 1936 znaleziono w tym miejscu sto kilkadziesiąt ludzkich szkieletów (najprawdop. to stary cmentarz przykościelny), bale dębowe, stare klucze, monety polskie z końca XIV w. (Chm. 33-34; Hensel 6, 369-370).

Wskazujemy tu na pierwsze wzm. o kościele w Ś. i wszystkie późniejsze wzm. o Ś. Mikołaju; natomiast wszystkie zapiski odnoszące się do śrem. kościoła par. grupujemy w haśle →Śrem miasto, p. 5A.]

1298 bp pozn. Andrzej [Zaremba] ustalając zasięg archidiakonatu średniego [śrem.] wymienia m. in. kościół w S. [dokładniej →Śrem – archidiakonat] (Wp. 2 nr 770).

1380 Jan pleb. śrem., 1387 Jan kapłan z S. (Wp. 3 nr 1783, 1868; →Śrem miasto, p. 5Aa).

1394 kościół par. Ś. Mikołaja w S. (BulPol. 3 nr 383; →Śrem miasto, p. 5A).

1437 witrycy kościołów śrem., m. in. Matki Bożej [NMP] i Ś. Mikołaja →Śrem miasto, p. 5Ab.

1610 kaplica (oratorium) Ś. Mikołaja na przedm. śrem., filialna kościoła farnego, w niej – po lewej stronie, k. zakrystii – ołtarz ŚŚ. Mikołaja, Sebastiana, Doroty, Katarzyny i Barbary, ufundowany przez kuśnierza Mikołaja zw. Dosmaral mieszczanina śrem., w 1604, w czasie zarazy w Ś., a erygowany w 1606 (AV 4, 38-39; SzPozn. 407; ŁOp. 2, 9, i SG 12, 35, błędnie, że kościół Ś. Mikołaja powstał w początku XVII w.).

1667 kaplica (capella seu oratorium) Ś. Mikołaja na przedm. śrem., niedaleko klasztoru franciszkanek (klarysek); jest filią kościoła par. w S.; kaplica jest drewniana, dach „świeżo i dobrze pokryty”; są 3 ołtarze: główny Ś. Mikołaja, drugi – ŚŚ. Mikołaja, Rocha, Sebastiana, Doroty, Barbary i Katarzyny z wyobrażeniem (cum imagine) [rzeźbą?] ś. Mikołaja, trzeci – murowany, niekonsekrowany, brak fundacji [mszalnej; nie podano wezwania]; na wyposażeniu kaplicy są tylko dwa uszkodzone świeczniki, ołtarz przenośny (portatile) i dzwonek (AV 16, 21v-22; ŁOp. 2, 10).

1777 w wizytacji kościoła par. w Ś. wspomn. m. in. filialna kaplica Ś. Mikołaja za miastem (M Poznań I 2201, 80; →Śrem miasto, p. 5A); 1789 w S. na Przedm. S.M. drewniany kościół Ś. Mikołaja →p. 3.

7. Münch, zwł. s. 72, 124, 144.

8. W okolicy Ś. liczne ślady osadnictwa od epoki neolitu, także ślady osad z XI/XII w. i XIII/XIV w., a z rz. Warty w na wysokości Psarskiego wydobyto 2 czółna wykonane z pnia dębowego, może z XIV lub XV w. (Hensel 6, 363-370; także →Łęg, →Nochowo, →Pysząca, →Szymanowo, →Mórka, →Psarskie).

Na terenie samego Starego Miasta Ś. odnaleziono: 1) na terenie Wójtostwa (w południowo-wschodniej części lewobrzeżnego miasta) cmentarzyska pradziejowe oraz grób ciałopalny z wczesnego średniowiecza; 2) w rejonie obecnego cmentarza komunalnego na osiedlu Helenki (północno-zachodnia część Starego Miasta, przy Zalewie Śremskim) fragmenty osady z ok. 3500-2500 p.n.e, znaleziono też fragmenty ceramiki średniowiecznej; 3) na osiedlu Helenki cmentarzysko kultury łużyckiej – odsłonięto 29 zespołów grobowych z wyposażeniem; 4) w Ś.-Jezioranach (południowa część Starego Miasta), na NW od szosy z Ś. do Nochowa, w obrębie terasy zalewowej Warty fragmenty ceramiki z neolitu oraz z przełomu późnego średniowiecza i okresu nowożytnego, a także cmentarzysko kultury łużyckiej (→Chm. 13-21 – omówienie badań archeologicznych do 1967; K. Kaczmarek, Dzieje Śremu do końca XV wieku, w: Dzieje Śremu, Poznań 2003, s. 12-13 – przywołanie nowszych badań, bez wskazania na źródło; Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, teczka Śrem, nr inw. 3210).

Cmentarz szkieletowy z XIV-XV w. (→p. 5).

Także →Śrem – gród i kasztelania, p. 8.