UJŚCIE

[pocz. XII w.] rpsy XV w. Vscze (MPHn. 2, 116), [połowa XII w.] ad Uzdam (MPHn. 7/1, 56), Uzda (MPHn. 7/2, 63), 1223 rpsy XV w. Uscze, Usce (MPHn. 6, 3), [1223-33] Vste (Wp. 4 fig. VI), 1224 Uscie (Wp. 3 nr 2024), 1225 kop. z połowy XIII w. Usce (Wp. 1 nr 118), Vsce (SU 1 nr 253), 1225 wzm. ok. 1800 Huzte (Wp. 11 nr 1700), 1227 rpsy XV w. Uszcze (MPHn. 8, 80), 1233 wzm. ok. 1800 Vuste (Wp. 11 nr 1702), 1234 Usche (Wp. 1 nr 168), Vsche (SU 2 nr 69), 1234 wzm. ok. 1800 Usds (Wp. 11 nr 1703), 1244 kop. XV w. Husce (Wp. 1 nr 233), 1257 Uste (Wp. 1 nr 362), 1266 kop. XVI w. Usczie (Wp. 1 nr 419), 1268 Ussce (Wp. 1 nr 432), 1280 kop. XVI w. Uschye (Wp. 1 nr 495), 1284 or. Uscze (Wp. 1 nr 547), kop. 1372 Usscze (Wp. 1 nr 550), 1285 kop. 1485 Usczce (Wp. 1 nr 559), 1287 kop. XV w. Usczye (Wp. 1 nr 577), 1291 Usze (Wp. 2 nr 670), 1294 Uzech (Wp. 2 nr 725), 1312 Uzek (Wp. 2 nr 952), 1336 Usth (Wp. 2 nr 1161), 1337 kop. 1539 Uszczie (Wp. 2 nr 1165), 1338 Uzst (Wp. 2 nr 1187), 1404 Ust (Reg. 1 nr 764), Usk! (Weise 1 nr 40), 1406 Owst (Reg. 2 nr 1573), 1410 Wscze (WR 1 nr 798), 1419 Hussczye (GZ 2, 103), 1421 Vsczye (Wp. 8 nr 913), 1428 Vszcze, Wsscze (ACC 11 k. 57v, 142), 1432 Usz, Uscz (Reg. 1 nr 5920, 5965), 1513 Huscze (MS 4 nr 1878), Hussczye (MS 4 nr 1883), gród i miasto u ujścia Gwdy do Noteci.

1. 1413 pow. nak. (Wp. 7 nr 712), 1430 n. pow. pozn. (Wp. 5 nr 515), 1521, 1524 ziemia kal. (RejWozów 479; CMP nr 150); 1430 n. par. własna (CoPr. II 112v), 1510 dek. Oborniki (LBP 94).

2. 1233, 1234 posiadłości templariuszy za U. →Ujście – kasztelania; 1403-06 wsie k. U. →p. 5; 1445 wieś Sadowo położona między Lędyczkiem i U., na granicach Saksonii [Nowej Marchii] (AC 1 nr 1734); [połowa XV w.] rz. Gwda uchodzi do Noteci powyżej m. W. (DA lib. I-II 82); 1501 opis granic dóbr król. U.: granica biegnie od Rogownicy do rz. Głomi, przez Paruszewnicę, →Dębową Strugę, Chmielankę, las Kowalewe Lasy, staw Łopianka, kamień, w którym jest Klin, do drogi do Złotowa, a od niej do Lędyczka (Londik) i od [rz.] →Brzeźnicy prosto drogą [końcówka tekstu niejasna; większość wymienionych w tekście obiektów pozostaje skądinąd nieznana] (WG 14, 386); 1513 droga z U. do Szamotuł; kopce narożne m. V. oraz wsi Mirosław, Jabłonowo, Walkowice (PZ 27, 72); 1549 granice starostw Drahim, Wałcz i U. [w Polsce] oraz Szczecinek [na Pomorzu Zach.] (CMP nr 154); 1551 spór mieszczan z U. z wsią Walkowice o bydło zajęte na łąkach na granicy; wspomn. Dębowy Ostrów położony na granicy (KcG 11, 168v); 1565 młyn na Gwdzie, mostowe →p. 4B, młyn wójtowski →p. 4C.

Zamek: →Ujście – starostwo.

3A. Gród, przynależność polityczna. 1108 gdy ks. Bolesław [Krzywousty] wyprawił się na Węgry, Pomorzanie oblegają gród V. i Polacy wydają go napastnikom za podszeptem Gniewomira z Czarnkowa, który po zdobyciu jego grodu [Czarnkowa] został ochrzczony i zarządzał nim; Bolesław pospiesznie przybywa z odsieczą, ale nie potrafi wiele zdziałać (MPHn. 2, 116-117 – kronika Anonima Galla).

1125 bp bamberski Otto wracając po odbyciu wyprawy chrystianizacyjnej na Pomorze, przebywa straszną puszczę i dociera do grodu U. położonego na najdalszych kresach Polski¹Przyjmujemy tu wersję przekazaną przez żywot ś. Ottona powstały w Prüfening. W jej świetle Otto wkroczył na Pomorze drogą przez Santok, skąd udał się do Stargardu, natomiast wracał przez U. Według innych redakcji żywota ś. Ottona, pióra Ebona i Herborda, bp bamberski w drodze na Pomorze dotarł do U. i stamtąd komes Paweł poprowadził go dalej przez przerażającą puszczę do ks. pomor. Warcisława (MPHn. 7/2, 63; MPHn. 7/3, 79). Ponieważ wszystkie żywoty powstawały w Bawarii na podstawie relacji towarzyszy ś. Ottona, zupełnie oczywiste wydaje się, że różni autorzy pomylić mogli egzotyczne dla siebie nazwy pol. miejscowości, choć wszyscy zapamiętali U. jako ważny gród na najdalszych kresach Polski, na skraju wielkiej i groźnej puszczy oddzielającej ten kraj od Pomorza. Dyskusje na temat marszruty ś. Ottona podsumowuje ostatnio S. Rosik, Conversio gentis Pomeranorum. Studium świadectwa o wydarzeniu (XII wiek), Wrocław 2010, s. 198-202, 337-340 (MPHn. 7/1, 56).

1223 ks. Władysław Od. zdobywa U. w dniu ś. Dionizego [9 X] (MPHn. 6, 3 – Rocznik kap. gnieźn.); 1227 Władysław Lask. oblega gród U.; oblężony ks. Władysław Od. dokonuje nagłej wycieczki z grodu i gromi wojsko stryja, a wśród zabitych jest wda Laskonogiego [Dobrogost] (MPHn. 6, 3 – Rocznik kap. gnieźn.; MPHn. 8, 80 – Kronika wlkp.); 1234 ks. Władysław [Od.] zawiera pokój z ks. śląskim Henrykiem [Brodatym], dokonuje z nim podziału Wlkp. wzdłuż rz. Warty, ale zastrzega sobie swobodne posiadanie naroczników grodów Nakło, U., Czarnków, Wieleń i Drzeń²Charakter naroczników jest wciąż sporny (ostatnio G. Labuda, Wróćmy jeszcze raz do… naroku, w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t. 7, Warszawa 1996, s. 45-70), przy czym nie ulega wątpliwości, że była to ludność przypisana do służby określonym grodom, ale osiadła z dala od nich; skutkiem podziału kraju narocznicy grodów nadnoteckich (które pozostały przy Władysławie Od.) znaleźli się pod panowaniem ks. Henryka (Wp. 1 nr 168, 173; SU 2 nr 69-70); 1239 umierający Władysław Od. posiada nieliczne grody: U., Nakło i Śrem³Przekaz Kroniki wlkp. jest błędny. Władysław Od. zachował do śmierci obszar przyznany mu w 1234 (S. Pelczar, Władysław Odonic, książę wielkopolski, wygnaniec i protektor Kościoła [ok. 1193-1239], Kraków 2013, s. 305-318; K. Witkowski, Władysław Odonic książę wielkopolski [ok. 1190-1239], Kraków 2012, s. 112-113). Długosz (DA lib. V-VI 283-284) przedstawił rzecz jeszcze bardziej skrajnie, pisząc, że Władysław posiadał tylko U (MPHn. 8, 86).

1249 ks. Przemysł daje swemu bratu Bolesławowi [Pob.] w dziale grody Gniezno, Bnin, Giecz, Biechowo, Ostrów, Nakło, U., Czarnków i Śrem; 1250 ks. Przemysł więzi brata i zajmuje jego grody (MPHn. 8 s. 93, 95 – Kronika wlkp.; MPHn. 6 s. 26, 28 – Rocznik kap. pozn.); [w ostatecznym podziale między braćmi w 1253 U. przypadło dzielnicy pozn. Przemysła I].

1336, 1338 Ludwik margr. brand. obiecuje Güntersbergom pomoc w odzyskaniu ich zamku U., który zajęli Polacy⁴Brandenburczycy zajęli zapewne U. w 1296, po śmierci Przemysła II, ale Polacy odzyskali je najpewniej już w 1298. Dalsze losy grodów nadnoteckich nie są jasne. U. znalazło się najpewniej ponownie przelotnie w rękach brand. (i wtedy uzyskali je Güntersbergowie). Być może zajął je margr. Waldemar podczas podejmowanych w 1316 i 1317 wypraw przeciwko Wlkp. (tak E. Długopolski, Władysław Łokietek na tle swoich czasów, Wrocław 1951, s. 177). Nie wiadomo też, kiedy gród odzyskali Polacy; ponieważ w dokumentach margr. Ludwika mowa o tym chyba jako o fakcie stosunkowo świeżej daty, mogło to nastąpić w l. 1332-33, w przerwie między rozejmami między Polską a Brandenburgią (tak S. Zajączkowski, Polska a Wittelsbachowie w pierwszej połowie XIV wieku, w: Prace historyczne w 30-lecie działalności profesorskiej Stanisława Zakrzewskiego, Lwów 1934, s. 80-82; A. Czacharowski, Społeczne i polityczne siły w walce o Nową Marchię w latach 1319-1373 ze szczególnym uwzględnieniem roli możnowładztwa nowomarchijskiego, Toruń 1968, s. 62), ale zastrzega, by nie odważyli się atakować Polaków bez jego zgody (Wp. 2 nr 1161, 1187).

[1402-08] w opisie granicy Polski i Nowej Marchii U. wymienione wśród miast i zamków, które niegdyś należały do Marchii (Wrede 119); 1432 wójt Nowej Marchii informuje wielkiego mistrza, że Polacy roszczą sobie pr. do zamków i miast Nowej Marchii, m. in. U. (Reg. 1 nr 5920; Neumark nr 693).

3B. Miasto.

Własn. król. →Ujście – starostwo. Prawa, przywileje i władze miej. →p. 4A.

1428 Bartłomiej Zegadło z W. i jego ż. Przybka oświadczają, że zawarli ślub w kościele i od ponad 20 lat są małżeństwem, ale Bartłomiej dowiedział się, że Przybka jest jego bliską krewną, bowiem ojciec jego babki był rodzonym bratem stryj. jej ojca; oficjał pozn. orzeka jednak, że nie jest to powód do separacji i nakazuje Bartłomiejowi dbać o bezpieczeństwo życia żony (ACC 11, 142).

1452 wójt, ławnicy, burmistrz, rajcy i wszyscy mieszczanie pozwani z wszelkich swych dóbr, tj. barci, ról i in., o zbrojny napad na zamek →Ujście – starostwo.

1508 Mac. Mielcarz →p. 5.

1513 król Zygmunt rozstrzyga spór Hieronima [Mosińskiego] z Bnina tenut. w U. z mieszczanami z H. i Piły o użytkowanie rzek, jezior, rybołówstwo i pr. do polowania; król nakazuje mieszczanom posłuszeństwo wobec tenut. i wobec wójta, a Hieronimowi poleca wybaczyć występki mieszczan oraz zapłacić po 20 grz. na rzecz sierot w tych miastach (MS 4 nr 1878, 1883; MK 25, 301; MK 28, 9).

1518 Agnieszka Łuczkowa (Łuczyna) z U. toczy proces z Maciejem [z U.] pleb. w Pile (ACC 93 k. 135, 141v).

1540 Hieronim Mosiński tenut. w U. zapisuje w testamencie córkom Kurakównej z U., Poliksenie 200 zł, a Annie 100 zł [zapewne chodzi o jego nieślubne dzieci] (AE IX 167v-169v).

1586 ludzie z U. wezwani do złożenia zeznań w sprawie granic starostw ujskiego i wał.: Frącek Byszkowski mający 70 lat, Łukasz Kramka mający 60 lat, Michał Miłoch mający 70 lat, Walenty Kożuszek mający 40 lat, Paweł Łuczyk mający 40 lat, Sebastian Dylaszak mający 40 lat (WG 12, 286v-287; PG 160, 632); 1612 w sporze o granice dóbr U. występują: przedstawiciel starosty, Adam Marab podwójci, Jakub Delaczka burm., Wojc. Turzyk rajca i Wawrz. Długi ławnik jako starsi m. U. (WG 14, 385v).

4A. Prawa i przywileje miej. 1413 król Władysław Jag. pragnąc zapobiec codziennym niebezpieczeństwom położnego na granicy m. V., nadaje mu pr. miej. i przenosi je z pr. pol. na pr. magd.; staroście nak. i wszystkim in. urzędnikom król poleca, by nie czynili przeszkód kupcom udającym się do V. (Wp. 7 nr 712).

1432 m. U.⁵Uszkodzona pieczęć nie ma napisu, a przedstawia głowę jelenia, co odpowiada także herbowi Osiecznej lub Sierakowa; były to jednak miasta prywatne, a dok. nasz pieczętowały miasta król opatruje swą pieczęcią akt, który panowie i miasta woj. pozn. zobowiązują się po śmierci króla Władysława Jag. uznać królem jednego z jego synów (Wp. 9 nr 1289, pieczęć 72; →p. 8).

1501, 1508 księgi miej. →p. 5 i Uwaga 2; 1510 król Zygmunt St., a 1552 król Zygmunt August potwierdzają dok. Władysława Jag. w sprawie nadania pr. miej. (MS 4 nr 1021; MS 5 nr 5529).

4B. Podatki i powinności miej. 1458 m. U. ma wystawić 10 pieszych na wyprawę do Malborka (CMP nr 129; J. Wiesiołowski, Sieć miejska w Wielkopolsce w XIII-XVI wieku. Przestrzeń i społeczeństwo, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 28, 1980, s. 396); 1470 m. V. z przyległymi wsiami Nowa Wieś, Chrostowo, Kaława, Podanin wymienione wśród osad, które nie zapłaciły podatków król. i nie stanęły przed sądem starosty (PG 57, 90v); 1472 U. wymienione wśród miejscowości, które nie zapłaciły podatków król. (KcG 2, 471).

1507 U. płaci szos [formularz niewypełniony] (ASK I 5, 2v); 1508 pobór z mł. o 1 kole (ASK I 3, 22v).

1521, 1524 U. wymienione wśród miast ziemi kal. zobowiązanych do dostarczania wozów na wyprawę wojenną (RejWozów 479; CMP nr 150).

1534 pobór z par. V. poza miastem (ASK I 12, 393v); 1563 m. V. płaci szos (ASK I 5, 237v); 1564 V. płaci pobór do in. powiatu [wpis w rejestrze poborowym pow. pozn.] (ASK I 12, 581v); 1565 miasteczko U. ma 5 śl. miej., 70 domów, 29 mieszczan posiadających łąki na kąpiu (kępie?), 11 posiadających barcie, 1 kołodzieja, 1 zduna, 14 rybaków; uprawiają chmiel; produkują 24 ćw. słodu; mł. na Gwdzie o 1 kole; mostowe pobierane jest od każdego konia i wołu po 1 gr, przynosi rocznie 17 zł 18 gr (LWK 1, 142); 1580 pobór z m. V.: szosu 2 grz., od 8 ł. po 30 gr, od 3 szewców, rzeźnika, szewca!, kowala i piekarza po 15 gr, od 2 kotłów do palenia gorzałki po 24 gr, od 8 rybaków po 8 gr, od 4 komor. po 6 gr, razem 20 zł 1 gr; od każdego z 35 średnich warów gorzałki po 10 beczek 1 zł 3 gr 6 denarów; w sumie podatki z U. wynoszą 58 zł 27 gr 12 denarów (ŹD 57).

4C. Wójtostwo. 1410 Jarosław wójt w W. (WR 1 nr 798).

1419 Święchna, Elżbieta i Sędka cc. zm. Wojciecha ze wsi Zberki toczą proces z Sędziwojem ze Starężyna o 200 grz., które ich ojciec wniósł do wsi Wojsko i Borzątkowo, które ich matka Małgorzata dała Sędziwojowi w zamian za wójtostwo w H. (GZ 2, 103).

1437 Pietrasz wójt w W. (Wp. 10 nr 1441); 1438 Mikołaj wójt w W. (Wp. 10 nr 1456).

1450 szl. Michał wójt w U. zapisuje swej ż. Annie po 50 grz. posagu i wiana na wójtostwie w U. (PG 4, 74); 1451 tenże szl. Michał z Nowej Wsi →Ujście – starostwo; 1489 Anna wd. po tymże Michale sprzedaje Maciejowi z Bnina wdzie pozn. [i tenut. w U.] swe pr. do wójtostwa w U. za 50 grz. (SLP 464; Rykaczewski 291; AG perg. 1089; PG 10, 105); 1492 wójtostwo →Ujście – starostwo.

1518-19 król Zygmunt zezwala Hieronimowi Mosińskiemu tenut. ujskiemu na wykup wójtostwa w V. z rąk Jana i Anny Krzywdzianki, dzieci zm. Mac. Krzywdy, za sumę zgodną z brzmieniem przywileju wójt. (MS 4 nr 11516, 12196; AG perg. 638; Rykaczewski 294; SLP 464); 1540 Jan Długaj i Anna dzieci zm. Mac. Długaja wójta w V. oświadczają, że Hieronim Mosiński [tenut. ujski] zadośćuczynił im za wójtostwo (PG 82 k. 20, 27).

1565 wójtostwo na przedmieściu ma 13 domów, mł. wójtowski; płacą za korzystanie z rzeki, dają miód i owies; wójtostwo posiada Stan. Górka (LWK 1, 142).

1588 król nadaje Wojc. Sośnickiemu cześnikowi kor. wójtostwo w U. skonfiskowane poprzednim posiadaczom mocą decyzji sejmu, a 1589 Sośnicki odstępuje wójtostwo Piotrowi Potulickiemu tenut. ujskiemu (Sumariusz Metryki Koronnej, seria nowa, t. 4, Warszawa 2010, nr 244, 453, 463).

5. 1403 bp pozn. Wojc. Jastrzębiec nadaje kapitule kat. i wikariuszom kat. pozn. dzies. z wsi k. Rogoźna, Czarnkowa i V., w tym z V. i Nowej Wsi; 1406 nadanie to potwierdza pap. Grzegorz XII (Wp. 5 nr 39, 106; BulPol. 3 nr 1101).

1419 Marcin rektor szkoły w V. zawiera ugodę z klerykiem Piotrem z Nakła, który pozywał go o pewne nieprawości; Marcin zapłacił Piotrowi 6 gr i ma dać jeszcze 3 gr, a Piotr nie ma go więcej niepokoić (ACC 4, 55).

1428 Marek kapłan z V. pozywa Piotra i Pawła sołtysów z Jabłonowa, którym Jan pleb. w V. powierzył przywilej soł. wsi Grabowo; sołtysi twierdzą, że Andrzej Poździech wuj plebana zastawił ten dok. ich ojcu za 6 grz., więc oddadzą go po otrzymaniu pieniędzy; Marek twierdzi, że Poździech dostał tylko 1 grz. 15 sk.; strony mają przysięgą udowodnić swe racje, ale sołtysi odstępują od składania swej przysięgi, więc oficjał nakazuje im oddać przywilej po otrzymaniu 1 grz. 15 sk. (ACC 11, 57v).

1430 Jan pleb. w V. (CoPr. II 112v).

1437 Maciej pleb. w W. zobowiązuje się nie korzystać z udzielonej mu przez wikariusza bpa pozn. inwestytury na kościół w W., jeżeli pojawiłyby się przeszkody ze strony króla; także Jan miecznik pozn. i Jan dziedzice z Bnina obiecują nie czynić w tej sprawie trudności⁶Istota sporu polegała najpewniej na tym, że Maciej został prezentowany przez Bnińskich jako tenutariuszy U. bez zgody króla i spodziewano się sprzeciwu monarszego (AC 2 nr 1069).

1462 Jan pleb. w V. toczy proces z Barbarą z Jabłonowa o pr. jego par., czyli o dzies. snop. z 4 ł. zw. Mieścisko, które pleb. uważa za sołectwo⁷Now. 2, 384, sądził, że były to łany wójtowskie w U., ale tekst nie uprawnia do takiej interpretacji; chodzi na pewno o sołectwo w →Jabłonowie (por. MS 4 nr 23133); rozjemcy postanawiają, że Barbara ma oddać w tym roku dzies. snop. dla pokrycia poniesionych przez pleb. kosztów, potem zaś ma płacić tylko meszne (ACC 42, 64v).

1477 Michał pleb. w Pile, obecnie mieszkający w U., niegdyś dzierżawca dochodów kościoła w U., składa na ręce oficjała pozn. 3 grz. tytułem rozliczenia za owe dochody dla plebana w U. (ACC 40, 38v); 1484 ugoda w sprawie rozliczeń w związku z dzierżawą dochodów kościoła w U. przez kapłana Grzegorza od nieżyjącego już pleb. Krzysztofa; rozjemcy polecają wypłacić 3 grz. Piotrowi kapłanowi w U. (ACC 62, 64).

1508 Stanisław altarysta w V. toczy proces z Mac. Mielcarzem z V. o 40 gr czynszu zaległego od 4 lat (po 10 gr rocznie od sumy głównej 2 kóp gr); Maciej zaprzecza, by był zobowiązany płacić ten czynsz; gdy Stanisław przedstawia stosowny dok., Maciej twierdzi, że jest on fałszywy co się tyczy jego zobowiązania, ponieważ nie jest ono zapisane w księgach miej.⁸Jest to jeden z nielicznych śladów istnienia akt miej., →Uwaga 2 i ani szlachta, ani rajcy nic o nim nie wiedzą, aczkolwiek zapisane są zobowiązania in. osób w tej sprawie; Stanisław utrzymuje, że w oryginalnej księdze jest zapisane zobowiązanie Macieja; wezwał też na świadka Piotra pleb. z Trzebawia, od którego 3 1/2 roku temu uzyskał swą altarię w drodze zamiany (ACC 85, 98v).

1510 par. w V. obejmuje wsie Jabłonowo, Mirosław, Nowa Wieś, Chrostowo i Nietuszkowo; altarie w V. [formularz niewypełniony] (LBP 94).

1511 Jan z Chodzieży pleb. w V. oddaje kapłanowi Maciejowi z V. dochody swego kościoła par. w dzierżawę na 3 lata za 10 grz. rocznie (ACC 88, 39); 1525 król zgadza się, by Jan z Chodzieży pleb. w V. ustąpił ze swego beneficjum i przekazał je w drodze zamiany Marcinowi z Chodzieży (MS 4 nr 4820).

1540 Hieronim Mosiński tenut. w U. zapisuje w testamencie na ręce burm. i pleb. w U. 100 zł dla kościoła w U. oraz 100 zł na fundację altarii, a także 7 zł na zakup monstrancji (AE IX 167v-169v); 1542 król Zygmunt St. zatwierdza te zapisy (Zbiór dokumentów zakonu paulinów w Polsce, t. 2, opr. J. Zbudniewek, Warszawa 2004, nr 598); 1549 pr. patronatu kościoła w U. król Zygmunt August nadaje Janowi Ocieskiemu kaszt. bieckiemu (MS 5 nr 4783).

1592 Marcin Zaborowski prezentowany przez Piotra z Potulic na pleb. wakującego kościoła par. w V.; oficjał przyjmuje go i skierowuje do bpa po inwestyturę (ACC 129, 264v).

1641 kościół par. w U. pod wezw. Ś. Mikołaja⁹Now. 2, 383, przypuszczał, że śladem najstarszego kościoła w U. jest Góra Ś. Jana (Świętojańska), wznosząca się na N od Noteci, a kościół Ś. Mikołaja powstał dopiero wraz z lokacją miasta. Domysł ten pozbawiony jest jakichkolwiek podstaw źródłowych. Nic nie wskazuje na to, by najdawniejszy kościół powstać miał po drugiej stronie Noteci, na N od obecnego miasta (badania archeologiczne pokazują ciągłość osadnictwa od XI do XIV/XV w., a więc miasto powstać musiało tuż przy grodzie). Jest natomiast zastanawiające, że najstarsza pieczęć miej. (→p. 8) ukazuje ś. Katarzynę. Być może kościół nosił pierwotnie takie wezw, cały drewniany, nie poświęcony; pleb. ma jak najszybciej zbudować szkołę i usunąć dotychczasowego nauczyciela; szpital ma ogród, łąki oraz swojego rataja (colonus) w Nowej Wsi, który uprawia półł. i oddaje 1/3 zbiorów; 1738 kościół drewniany Ś. Mikołaja, starodawny, poświęcony w 1660; szpital ma 1 ł. w Nowej Wsi nadany przez króla Zygmunta III w 1603 (ŁOp. 1, 189-191).

6. 1259 w U. wystawia dok. ks. Bolesław Pob. (Wp. 1 nr 381).

1409 krzyżacki wójt Nowej Marchii donosi wielkiemu mistrzowi o swych planach uderzenia na Wieleń, Szamotuły, U. (Reg. 1 nr 1115; M. Biskup, Z badań nad „Wielką Wojną” z Zakonem Krzyżackim, KH 66, 1959, s. 677-678; S. Jóźwiak, K. Kwiatkowski, A. Szweda, S. Szybkowski, Wojna Polski i Litwy z Zakonem Krzyżackim w latach 1409-1411, Malbork 2010, s. 94, 130).

1421 Sędziwój z Ostroroga star. gen. Wlkp. wyjaśnia wójtowi Nowej Marchii przyczyny uwięzienia przez ludzi z U. (Vscienses) pewnych szlachciców z Marchii, którzy polowali w lasach nal. do Polski (Wp. 8 nr 921).

1493 król Jan Olbracht postanawia, że jeśli daniny w zbożu należne z dóbr klasztoru wągr. dla zamków Wałcz i Drahim, gdzie tenut. jest Uriel Górka bp pozn., byłyby dostarczane do U., mierzone być winny podług miary tam obowiązującej (Pot. 304, 108; Hock. 3, 500); 1498 korzec miary ujskiej (Hock. 3, 533); 1502 beczki piwa wielkości stosowanej w U., Pile i Czarnkowie (SBP s. 303).

Ludzie pochodzący z U.:

1435-47 Wojciech syn Piotra z U.: 1435-37 adwokat w konsystorzu pozn. (AC 2 nr 1062; Wp. 5 nr 600; CP 10 k. 180, 267-268), 1436 notariusz publiczny, 1440 dopuszczony w diec. pozn. (Not. nr 32), 1441 wikariusz in spiritualibus abpa gnieźn. w okręgach nak. i pomor. (Wp. 5 nr 681), 1447 wikariusz abpa i oficjał kamieński, pleb. w Cerkwicy Wielkiej (Wp. 10 nr 1417, w komentarzu; A. Gąsiorowski, I. Skierska, Początki oficjalatu kamieńskiego archidiecezji gnieźnieńskiej [wieki XIV-XV], KH 103, 1996, nr 2, s. 20).

1463-1518 Maciej z U.: 1463 tenże kapłan z U. bierze w dzierżawę dochody kościoła par. w Rogoźnie na 1 rok za 110 grz. (ACC 43, 74v); 1476 tenże niegdyś pleb. w Wierzenicy, obecnie altarysta w Poznaniu (AC 2 nr 1391); 1479 tenże daje Piotrowi Niemierzyckiemu ufundowaną przez siebie altarię w kat. pozn., a w zamian otrzymuje par. w Dokowie [Mokrym], po czym 1486 zamiana zostaje odwołana jako niekorzystna dla Piotra; 1497 tenże Maciej uzyskuje przeniesienie tej altarii do kościoła Ś. Marii Magdaleny w Poznaniu (Now. 1, 365); 1510 tenże altarysta w kościele koleg. Ś. Marii Magdaleny w Poznaniu (LBP 184); 1511 tenże dzierżawi dochody kościoła w V. →p. 5; 1517 [tenże?] prezentowany przez króla na pleb. w Pile (MS 4 nr 11336); 1518 tenże pleb. w Pile →p. 3B.

1508 Piotr z V. prezentowany przez króla Zygmunta na pleb. w Mosinie [tenut. Mosiny był Hieronim Mosiński, tenut. U.] (MS 4 nr 8829).

1512 Marcin z V. kleryk mający niższe święcenia, rektor szkoły w Margoninie; kan. pozn. Job Roszkowski prezentuje go do uzyskania wyższych święceń, obiecując dbać o jego utrzymanie i zapewnić mu beneficjum (ACC 88, 134); 1512 tenże zobowiązuje się pozostać na stanowisku rektora szkoły w Margoninie i pojechać tam w najbliższą niedzielę zgodnie z umową zawartą z pleb. Krzysztofem (ACC 88, 169v).

1515 Jadwiga z V. wd. po Grzegorzu młynarzu w Pile (MS 4 nr 10684).

1566 Mikołaj z U.; na jego rzecz zrzeka się swego beneficjum Mac. Cichosz pleb. w Pile (ACC 121, 1041v).

8. Nad Notecią na NE od rynku odkryto ślady osady, portu (?) oraz wału, ale niejasne pozostaje, czy chodzi o pozostałości całkowicie zniwelowanego grodziska, czy raczej o umocnienia nadbrzeżne; osada nadrzeczna użytkowana była w VIII-IX w., a przystań w X-XII w.; kilkadziesiąt metrów na W od rynku odkryto ślady zachodniego fragmentu wału grodu; na posesji przy południowo-zachodnim narożniku rynku (a więc wewnątrz grodu) odkryto pozostałości chat drewnianych, ulic moszczonych drewnem, liczne fragmenty ceramiki i in. przedmioty oraz szczątki zwierząt i ryb; miejsce to użytkowane było od X/XI aż do XIV/XV w. (Hensel 7, 119-124, gdzie też zestawiona wcześniejsza literatura).

Pieczęcie miej.: a) zachowana w odcisku z 1538, ale wykonana zapewne w XIV w., z napisem: Sigillvm civitatis Vscense / K(atharin)a, oraz wizerunkiem ś. Katarzyny; b) wykonana w XV w., zachowana w odcisku z 1432 (→p. 4B), przedstawiająca głowę jelenia; c) wykonana w 1541, przedstawiająca wizerunek ś. Katarzyny; d) wykonana w XVII w., przedstawia głowę jelenia (M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2000, s. 450).

Uwaga: 1. Na ziemiach pol. istnieje wiele miejscowości o podobnej nazwie (Ujście lub Uście), najbardziej znane to m. Uście (Solne) nad Wisłą w Małopolsce. Wielość tych nazw może prowadzić do pomyłek w identyfikacji miejsca pochodzenia różnych osób, zwłaszcza duchownych, robiących kariery w skali ponadlokalnej. Z Uścia Solnego pochodził np. Stanisław oficjał i wikariusz gen. abpa Winc. Kota 1438-40, zm. 1440 (Wp. 5 nr 610, 655; A. Gąsiorowski, I. Skierska, Średniowieczni oficjałowie gnieźnieńscy, RH 61, 1995, s. 78). Do Uścia Solnego odnieść też należy najpewniej studentów zapisujących się na Uniwersytet Krak. (Metryka 1, wg indeksu; Metryka 2, wg indeksu). W Uściu Solnym wystawiony został w 1396 dok. króla Władysława Jag. dla Sędziwoja z Szubina (Wp. 3 nr 1965).

2. Archiwum miej. U. przepadło. W XV w. prowadzono w U. księgi miej.; mamy o nich wzm. z 1508 (→p. 5), a w 1612 przedłożono w sądzie księgę miej. pisaną starodawnym pismem i według staroświeckich formuł; zaczynała się ona od zapisów w sprawie nadania barci z 1476 i sięgała do 1501, a zawierała też notę z 1541 (WG 14, 385v-386v); zaczerpnięty z niej został opis granic dóbr U. z 1501 (→p. 2). Jeszcze na początku XX w. w zbiorach Historische Gesellschaft für den Netzedistrikt w Bydgoszczy znajdowały się przywileje cechu piwowarskiego od 1593 począwszy. Szerzej: Warschauer 270-271.