LIW STARY

1304 kop. 1510 Lyw (NKDMaz. 2 nr 117; MS 4/3 suppl. nr 96; MK 23, 866), 1368 kop. 1569 Liw (NKDMaz. 3 nr 98), 1409 or. Lyf (OBA nr 1180), 1413 Liwa (Lites 2, 164), 1425 Liff (PP 5 nr 52), 1427 de Lyuo [miejscownik] (PP 3 nr 26), [1430-35] Liiw (WarszDis. 1, 151), 1453 Antiqua Lyw, Antiquum Liw (MK 4, 14), 1453 Antiqua Liw (Lub. dodatek nr 12), 1475 Lyff (MS 4/1 nr 6403; MK 60, 246), 1476 Antiqua Llyw (Lub. 236; MK 5, 190), 1477 Lyph, Lyff (AOfPult. 111, 96), 1494 Liph (Ep. 3, 172), 1503 Liv (MUK 1 nr 1503h/334), 1511 Lyv (PułtTest. 1, 118v), 1525 Antiqua Lyff (MK 41, 24v; MK 339, 115), 1513 de Lywo (PułtTest. 1, 428v), 1538 Liffa (MUK 2 nr 1538h/087), 1565 Stare Liw (LM 1565 II 174), 1571 de Liwo (Przyjęcia Lwów nr 2833), obecnie Liw, miasto, ośrodek ziemi i powiatu.

1. 1304 n. koło [grodu?] L. → Liw – kasztelania (NKDMaz. 2 nr 117); 1355 gród (castrum; NKDMaz. 2 nr 338, 339); 1368 mieszcz. z L.¹W zapisie występuje Bernard mieszcz. liwski (→ niżej, p. 4A), co pozwala sadzić, że osada miejska w L. mogła istnieć już nieco wcześniej, być może jako osada przygrodowa (PacPleb. 123) (NKDMaz. 3 nr 98); 1379 ziemia (terra) liw. (NKDMaz. 3 nr 216); 1421, 1425, 1427 n. miasto (oppidum: Czer. LVII; civitas: AECVars. s. 11 nr 25; PP 5 nr 499).

1413 n. siedziba stwa (capitaneus: Lites 2, 164) → Liw – starostwo, p. 3B.

1436 dystr. czer. (Lub. nr 177; Iura 1 nr 84); 1471 terytorium liw. → Liw – terytorium i ziemia; 1476 pow. liw. (Lub. nr 236); 1413 n. par. własna (Lites 2, 164); 1462 n. diec. pozn. (AC 2 nr 1579; AE II 177); 1536 n. dek. Liw, archidiakonat warsz. (AE VII 340v).

2. Topografia miasta i okolic. 1368, 1452 łaźnia → p. 4A; 1409 n. zamek książ. → Liw – starostwo, p. 2A i 8; 1427 n. młyny → Liw – starostwo, p. 2C; 1428 ogrody miej., teren błotnisty przy L. aż do rz. Liwiec → p. 3A; 1448, 1547 cmentarz [przy kośc. liw.] → p. 5A; 1453 łaźnia, postrzygalnia, waga i słodownie → p. 4A; 1458 role mieszczan → p. 3A; 1525 pola należące do miasta L.S. koło stawu zw. Księże Jezioro → niżej: granice; 1558 przedmieście → 5B; 1564 rynek → p. 3B; 1565 łaźnia, postrzygalnia i waga → p. 3C; 1565-66 pastewnik zamkowy rozmierzony na gruncie należącym do mieszczan → Liw – starostwo, p. 2B; 1570 ulica Kramarzowska → p. 3B; 1578 sądy ziemskie liw. mają się obywać w ratuszu m. L.S. (VC 2/1, 415); 1582, 1589 z powodu spalenia się ratusza w L.S. na czas jego odbudowy sądy ziemskie mają być odbywane w ratuszu m. Liw Nowy (ASLiw 38; VC 2/2, 109); 1595 kościół [ś. Jana Chrzciciela] obok bramy prowadzącej na przygródek → Liw – starostwo, p. 2A.

Granice. 1475 m. L. ma gran. z Czerwonką i Połaziem Żaboklickim (MK 5, 179); 1525 do młyna [książ.] na rz. Czerwonce należy m.in. dział porośnięty zaroślami, położony na krańcach pól miasta A.L. koło stawu (stagnum) zw. Księże Jezioro (MK 41, 24v; MK 339, 115); 1565, 1570 m. L. leży przy samej gran. lit. nad rz. Liwiec; L. [S. i Liw Nowy] graniczą z wsiami król. Krypy, Popowo i Czerwonka oraz wsiami szlach. Strupiechowo, z Orzychowskimi [z Orzechowa], Połaskimi [z Połazia] i Zawadzkimi [z Zawad]²Szczegółowy opis granic m. L. podaje LM 1789, 45-47. W LM 1565 i inwentarzu stwa liw. z 1570 zapis dotyczący granic umieszczono na końcu opisu Liwa Nowego. Na to, że dotyczy on granic obu miast, wskazuje, porzedzająca go wzmianka mówiąca o kościele w L.S (LM 1565 II s. 174, 177, 179, 180, 182; ASK LVI L.3 k. 49, 51, 53, 55).

Drogi (AHPMaz. 2 po s. 120 i mapa główna). [Droga z Litwy przez Węgrów, L., Dobre, Stanisławów do Warszawy]³Droga ta na terenie z. liwskiej miała dwa warianty – główny z L. przez Pniewnik oraz południowy z L. przez Czerwonkę; L. grał rolę węzła drogowego (PacMat. 98-10, gdzie zestawienie dróg, oraz PacElita 76): [1419] Adam zw. Trycz z Barcic i Mikołaj z Piotrkowa Wielkiego dzielą między siebie dobra Ossówno: Adam otrzymuje połowę dóbr znajdującą się na prawo od drogi z L. do Warszawy, Mikołaj połowę na lewo od tej drogi (MK 3, 99); 1437 gościniec (strata) z Czerwonki do L. (MK 3, 210v); 1462 droga z Litwy do Warszawy i do wsi Gocław⁴Chodzi o wieś w pow. warsz., należącą do kapituły kat. płoc. (SHGWarsz. 67) biegnie przez most [na Liwcu położony] za (post) zamkiem L. i samym L., następnie przez m. L., a dalej przez Czerwonkę i Ossówno (AC 2 nr 1579; AE II 177); 1469 karczmy w Pniewniku (w środku wsi czyli na wągrodzie) przy drodze [z Warszawy do L.] (Ep. 1, 206v); 1482 wieś Czarnowola [obenie Pustelnik, pow. warsz.] leży przy gościńcu (via strata) idącym [z Warszawy] do m. L. (MK 5, 205v; SHGWarsz. 225); 1505 włóki przy gościńcu do m. L. ciągną się w kierunku wsi Czarna Wola nad rz. Czarna (Warsz. 8, 1058); 1520 droga z WKLit. przez L. do Warszawy biegnie przez wieś Ossówno (DepTestPult. 204, 44-45); 1526 gościniec (strata publica) idący z L. przez wieś Pustelnik do Warszawy (MK 8, 27v; MK 41, 187; SHGWarsz. 225).

[Droga z Czerska, zapewne przez Osieck, Kołbiel, Siennicę⁵Początkowy odcinek drogi z Czerska do L. przez Mińsk, miał też inny wariant, idący przez Karczew (AHPMaz. loc. cit.) i Mińsk w z. czer., i dalej przez Wierzbno do L. (AHPMaz. loc.cit.)]: 1494 młyn z sadzawką na rz. Rządza, która dzieli dobra Cisek i Szczytno oraz ziemie czer. i warsz., k. wsi Wiśniewo i k. drogi (strata publica) z Czerska do L. (MK 18, 68v; MK 60 k. 257v, 277); 1565 Karczewscy z Karczewca zeznają, że kopiec narożny ich dóbr przylega do płotu Suchodolskich [z Suchodołu] koło gościńca z L. (MuzLiw nr 857).

[Droga z Latowicza, przez Kuflew i Cegłów w z. czer., a dalej przez Kałuszyn i Wierzbno do L.]⁶Z Latowicza droga ta wiodła w jedną stronę do Warszawy (przez Sienicę i Mińsk), a w drugą na teren woj. sand. do Łukowa i dalej do Brześcia, w innym zaś wariancie przez Stoczek (z. czer.), Żelechów i Okrzeję (woj. sand.), Baranów (woj. lubelskie) do Lublina (AHPMaz. loc. cit.; AHPSand. 2, 127 i mapa: AHPSand. 1 nr 6): 1437 włóki zw. Waliska [pow. czer.] przy gościńcu idącym z Latowicza do L. (MK 3, 197; SHGWarsz. 113); 1512 włóki w Goźdźcu w lesie zw. Lipiny położonym przy gościńcu (via strata) z L. do Latowicza (MK 8, 23).

1475 droga z Kruszewca do L. ku mostkom (MK 5, 179v).

Mosty. 1462 most za zamkiem L., 1475 mostki (pontuli) → wyżej: drogi; 1522 budowa mostu przy L. → p. 3A.

Cło i mostowe.1522 budowa mostu i mostowe → p. 3A; [ok. 1526] cło ziemskie liw. jest w zastawie u Łazarza Żyda z Łęczycy za sumę 80 kóp gr pożyczoną książętom maz. (Varia I 7, 145); [a. 1548] król Zygmunt [I] na prośbę mieszczan z L., którym obowiązujące opłaty mostowe nie wystarczają na pokrycie kosztów naprawy mostu z powodu wysokich cen drewna, podnosi wspomn. opłaty o 3 den. od każdego konia, tj. do [wysokości] 6 den.; opłaty od [pędzonego] bydła pozostają bez zmian (LM 1565 II 176; Lustracje dz. XVIII 7, 332v); 1558 król Zygmunt August potw. dok. książąt Stanisława i Janusza z 1522 dot. budowy mostu i opłat, podnosząc cło mostowe do wysokości 1 szeląga (solidum) od wozu i bydła⁷Król podwoił opłatę mostową za pędzone bydło. Poprzednia opłata, ustalona jeszcze przez książąt w 1522, wynosiła 1 ternar (3 den. czyli 1/6 gr); 1 szeląg równał się 6 den., czyli 1/3 gr (MS 5/2 nr 8458; MK 91, 404-405v; kop. XIX w. transumptu z 1789: KRSW 3195b s. 330-332); 1564-66 mostowe w L.S.: od konia po 6 den., od wołu i bydła po 1 den. (LM 1565 II 176; Lustracje dz. XVIII 7, 332v); 1565-66, 1569! [recte: 1570], 1570 cło ziemskie w L.S.: od każdego konia kupieckiego po 3 gr, tyle samo dla wozów jadących z Litwy [na teren Korony] i tych jadących na Śląsk; od każdego wołu pędzonego z Litwy po 9 den.; dochód roczny z cła w L.S. wynosi ok. 160 zł; mostowe zgodnie z nadaniem króla Zygmunta [I, zm. 1548] (LM 1565 II 176; Sum. 1566, 192; LM 1569, 311; ASK LVI L.3, 50); 1568 dochód z cła w A.L. wynosi 140 zł (ASK I 28, 832v); 1570 mostowe w L.S.: od [każdego] konia po 6 den., od bydlęcia po 2 den., od pieszego po 1 den. (ASK LVI L.3, 50); 1572 cło w A.L. jest dzierżawione za 160 zł rocznie, ale w bieżącym roku, z powodu zarazy szalejącej w L. od 25 VII do 31 XII, dano tylko 111 zł 9 gr 9 den. (ASK LVI L.3, 73); 1595 myto → p. 3C.

3A. Włas. monarsza. 1368 nadanie wójtostwa Bernardowi mieszcz. z L., 1421, 1425 pr. chełm. → p. 4A; 1428 ks. [Janusz I] daje miastu L. z przeznaczeniem na łąki i pastwiska teren zabagniony zw. błoto, [ciągnący się] od ogrodów miej. i od miejsca, gdzie kończą się włóki [miej.], aż do rz. Liwiec, z wyjątkiem 6 mr. danych wcześniej Jakubowi Jadowskiemu (PP 5 nr 644; MK 333, 95); 1436 Bolesław [IV] daje swej matce ks. Annie [Bolkowej] tytułem oprawy m.in. zamek L. w dystr. czer. z przynależnościami i miastem L. → Liw – starostwo, p. 3A; 1453 ks. Bolesław [IV] odnawia i potw. przywileje m. A.L. → p. 4A; 1458 książęta Konrad [III], Kazimierz [III], Bolesław [V] i Janusz [II] dają szl. Włościborowi z Zawad 2 wł. miary chełm. w L., które niegdyś posiadał szl. Sasin, położone między rolami mieszczan [liw.], wolne od ciężarów książ. oraz 35 kóp gr w półgr, a otrzymują w zamian jego dziedzictwo Zawady (MK 157, 22-23); 1471 w podziale księstwa maz. ks. Konrad [III] otrzymuje m.in. oba miasta L. → Liw – starostwo, p. 3A; 1476 ks. Konrad [III] zwalnia [mieszkańców] miasta A.L. od powinności budowy i naprawy zamków i warowni (Lub. 236; MK 5, 190); 1497, 1499 ks. Konrad [III] zabezpiecza posag swej ż. Annie, m.in. na miastach Starym i Nowym L. → Liw – starostwo, p. 3A.

1522 ks. Stanisław i Janusz [III] nadają mieszczanom L. [Starego i Nowego] połowę bieżącego podatku (contributio moderna) książ. z ról i domów tych miast oraz wolny wyrąb w lasach wsi Korytnica [tj. w → Puszczy Koryckiej] z przeznaczeniem na zbudowanie mostu na płyciźnie [rz. Liwiec przy L.]; na dalszą konserwację mostu przekazują opłaty mostowe, tj. po 1 ternarze od każdego wozu z towarami jadącego na Litwę, tyle samo od wozu z towarami wjeżdżającego do księstwa maz. lub jadącego dalej w kierunku Poznania i Wrocławia, dla osób pędzących woły od każdych 5 sztuk po 1 ternarze⁸W LM 1565 II 176, zapisano, że mostowe nadane przez książąt wynosiło po 1 den. od wołu i od bydła, a więc nieco więcej; zwalniają jednak o tych opłat wszystkie osoby przybywające do L. na targ lub jarmark (MS 5/2 nr 8458; MK 91, 404v-405v; LM 1565 II 213; Senk. 79-81).

1526 król Zygmunt [I] nadaje ks. Annie [Konradównie] jako zaopatrzenie m.in. oba miasta L. [Stary i Nowy], w 1536 prosi mieszkańców zamku i miasta L. o okazanie posłuszeństwa, a w 1545 zabezpiecza swej ż. królowej Bonie posag i wiano na dobrach król. należących do woj. maz., m.in. na miastach Liw Nowy i L.S. → Liw – starostwo, p. 3A.

1546 zgodnie z rozporządzeniem króla Zygmunta [I], złożonym na ręce starosty liw., [kupcy] z imiennie wymienionych miast Korony, w tym z L., mają jeździć na [Śląsk i Morawy] przez [komorę celną] w Wieluniu (MS 4/1 nr 7749; MK 70, 549).

1562 (kop. 1766) mieszczanie L. Starego i Nowego zawierają ugodę z Mikołajem Zawiszą star. liw., w której mediatorem jest Wojciech Boguski tenutariusz bądkowski i ekonom maz.; od każdego waru piwa star. ma brać odtąd po 10 kwartników zamiast półczwartka⁹Miara objętości ciał płynnych lub sypkich równa 1/8 beczki, czyli ok. 36 l (Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 34, Warszawa 2010, s. 433); piwo od mieszczan starosta ma brać tylko w swoich beczkach, jeśli zaś weźmie w beczkach miej., ma za nie zapłacić po 4 gr, a za beczki, które wcześniej mieszczanom poginęły, ma dać po 3 gr; od tego roku star. ma brać 30 beczek świeżo warzonego piwa; konie starosty mają się wypasać na pastewniku koło zamku, który star. powinien ogrodzić, a z innych pastewników mają swobodnie korzystać mieszczanie; star. udostępni im też łąki położone za nową stajnią na błoniu, które od lat są dla nich zagrodzone; star. ma zachować mieszczan w ich pr., podstar. nie może uwięzić mieszczanina na zamku, chyba że wyda go burmistrz, a od osadzonego tamże nie powinien pobierać więcej więznego niż 12 gr; od czeladzi miej. ma pobierać 7 1/2 gr i tyleż od niewiast, kiedy się między sobą „podrapią”; starosta ma brać od mieszczan zboże tylko wg miary liw., a owies dany przez nich [tytułem świadczenia] musi odebrać najpóźniej na ś. Wojciecha [23 IV]; w puszczach królewskich star. ma wyznaczyć mieszczanom miejsca, skąd mogą brać drewno na naprawę domów, drewno na opał mogą zaś brać wedle przywilejów król.; star. ma zwrócić mieszczanom z Liwa Nowego łąki domowe, które im zabrał kilka lat temu, [położone] między łąkami w Popowie a innymi łąkami miej.; star. nie będzie pobierać targowego od miej. prasołów (KK 29, 125-129; KRSW 3195b s. 324-327, 336-337); 1562 (kop. 1766) mieszczanie z obu miast L. i [Mikołaj Zawisza] star. liw. zawierają ugodę dot. warzenia piwa: do ś. Marcina [11 XI] mieszcz. mają warzyć słody pospolite i dawać od nich staroście po 10 kwartników zamiast półczwartka, od ś. Marcina do [Zielonych] Świątek mają warzyć piwo pszeniczne, od którego dawać mają po staremu półczwartki; od [Zielonych] Świątek do święta [Podwyższenia] Krzyża [14 IX] mają warzyć ze wspólnych słodów i płacić od tego po 10 kwartników, a następnie warzyć pszenne [pszeniczne] piwo z pszennych słodów i dawać półczwartki aż do [Zielonych] Świątek (KK 29, 129-130; KRSW 3195b s. 327, 338).

1603! [recte: 1593] (kop. 1766) królowa Anna [Jagiellonka], chcąc wynagrodzić mieszczanom z L. krzywdy doznane przez nich od arendarzy zm. niedawno star. liw. [Stanisława Radzimińskiego] postanawia m.in., że zduni nie będą obciążani opłatą targowego; mieszczanie mogą latem i zimą 2 razy na tydzień jeździć do lasu król. po suche drwa, ale brać je tylko stamtąd, gdzie im ekonom wyznaczy; rzemieślnicy nie będę obciążani robotami na zamku, a jeśli już coś tam wykonają, mają dostać za to odpowiednią zapłatę; partacze nie będą tolerowani w mieście; Żydzi mają nie zawyżać cen skór i ich nie podkupywać, zaś kuśnierze mają dostawać od postronnych [czyli spoza L.] rzemieślników po 2 gr zgodnie ze swoim pr. (KK 29, 130-132; KRSW 3195b s. 327-328, 339-340, 353-354).

3B. Miasto i jego mieszkańcy (rzem. z L. płacący podatki → p. 3C; ludzie z L. przyjęci do prawa miej. innych miast → p. 6Cb).

1368 Bernard mieszcz. z L., łaźnia → p. 4A; 1411 Mikołaj z Sobikowa [pow. czer.] ręczy Maciejowi mieszcz. z L. za spłatę 1 1/2 kopy gr posp. przez swego ojca Bogusława (Czer. nr 2052); 1427 Stanisław z L., niegdyś młynarz w Czerwonce, Grzegorz z L. młynarz tamże → Liw – starostwo, p. 2C; 1427 Jan Czelan mieszcz. z L.; Stanisław Pieniążek [ze Starej Warszawy] winien mu jest 1 kopę gr posp. (PP 3 nr 26); 1433 szl. Piotr Pirzchała mieszcz. z L. toczy proces ze szl. Zawiszą z Bojmia (Warsz. 2, 218); [1434?] Maciej cieśla z L. otrzymuje jako zapłatę [za co?] 1 wiardunek [12 gr] ze skarbu książ. (PP 6 nr 454); 1436 Maciej Czapka z L. bierze od Wawrzyńca zw. Babidiabeł (Babidaybel) [z m. Starej Warszawy] w zastaw na 1 rok dom [w Warszawie?] z tytułu długu 9 kóp 50 gr (PP 3 nr 336).

1459 opatrz. Maciej kupiec, mieszcz. z L. (TymWyp.: LZG 1, 18; TymProc. 104); 1460 Paweł Lisek mieszcz. z L. jest pozwany przez wiel. Macieja z Czarnowa (Warsz. 3, 672); 1463 szl. Jan, Mikołaj i Włodzimir z L. → p. 5A; [1463?] opatrz. Andrzej Witan mieszcz. z L. (TymWyp.: LZG 1, 83; TymProc. 104); 1465 Bartosz Lis, Jakub Śwircz, Maciej zdun, Piotr Nur, Jan Haczchada, Bartłomiej Szypik, mieszczanie z L. (TymProc. 104); 1465 Bartłomiej Szypik mieszcz. z L. → p. 4A; 1471 Jan Haczchada mieszcz. z L. [Starego] kupuje dom z parcelą w → Liwie Nowym [p. 3B]; [ok. 1472] opatrz. Mikołaj Znojek mieszcz. z L. brat stryjeczny Marcina Pietrzyka mieszcz. z Kamieńca, który spisuje testament (wzm. 1494, Ep. 3, 172).

1475 opatrz. Jakub Świądro mieszcz. z L. kupuje od ks. Konrada [III] 1/2 wł. chełm. i 1 mr. dąbrowy czyli łęgu, położone obok 1 1/2 wł. wójtów liw. [→ p. 4A], między rz. Liwiec i rz. Dzirzówka, za 5 kóp gr w półgr (MK 5, 180); 1478 tenże rajca w L. → p. 4B; 1475 opatrz. Bogufał Kąkol (Cankol) mieszcz. z L. kupuje od ks. Konrada [III] 6 mr. graniczących z wspomn. włókami wójtów i [Jakuba] Świądra, [położonych] w miejscu, gdzie rz. Morzyna wpływa do rz. Dzirzówki, z jazami na tych ciekach, za 2 kopy gr w półgr (MK 5, 180); 1475 opatrz. Andrzej Brochola mieszcz. z L. kupuje od ks. Konrada [III] 6 mr. graniczących z wspomn. włas. Bogufała, między rz. Dzirzówka i Morzyna, z jazami na tych ciekach, za 2 kopy gr w półgr (MK 5, 180); 1475 opatrz. Wojciech Szypikowicz mieszcz. z L. kupuje od ks. Konrada [III] 6 mr. [obok włas.] Brocholi, z jazami na rz. Dzirzówka i Morzyna, za 2 kopy gr w półgr (MK 5, 180).

1475 opatrz. Jan mieszcz. z L. toczy proces z plebanem z Korytnicy (Ep. 2, 148).

1482 Trześlich mieszcz. z L. pozywa ks. Jarnickiego [Andrzeja kniazia Świrskiego z Jarnic, pow. droh.] o 70 gr; książę nie stawia się w sądzie (DrohG II 1, 426).

[A. 1484] NN pisarz w L. otrzymuje od discr. Bartłomieja ze Świercz [pow. nowom.] 24 gr na poczet wykupu wołów, które pędził z Rusi do Pułtuska¹⁰Wzmianka ta znajduje się zapisie z 1484 dot. procesu wspomn. Bartłomieja z Bernardem z Chądzyna, wówczas star. pułt. Z wyroku wydanego w tymże procesie w 1489 (AOfPult. 112, 153v) wynika natomiast, że Bartłomiej nie pędził wołów z Rusi do Pułtuska, lecz kupował je w L. dla Bernarda (AOfPult. 112, 138v).

1487-88 uczc. Jadwiga z L. toczy proces ze swym br. Maciejem ze Słopska [pow. kam.] o zabranie czerwonej koszuli (tunica) wartości 3 gr, którą otrzymała w testamencie od swego br. Andrzeja zm. w czasie zarazy w Wyszkowie; Mikołaj mąż Jadwigi prosi w jej imieniu o przekazanie tej sprawy do sądu świeckiego (AOfPult. 112 k. 277v, 293, 293v).

1504 zgodnie wyrokiem sądu bartnego opatrz. Mikołaj Kanko, Piotr Bagufał, szl.? Jakub Piątek, wszyscy z L., płacą karę pięćdzesiąt za nieobecność podczas zjazdu (convencio) czyli „na liczy” (Bartne nr 21-23; Warsz. 9, 10); [1504] wspom. Mikołaj Kanik toczy proces z prac. Grzegorzem z Klembowa [pow. kam.] (Bartne nr 38; Warsz. 9, 17).

[A. 1508] Jan Smolisz mieszcz. liw. ma dom w L. (PułtTest. 1, 18v); 1508 tenże wspomn. jako zm. (PułtTest. 1, 19).

1509 Wojciech z L. toczy proces ze Stanisławem i Maciejem z Zebkowa; Jakub mieszcz. z L. jest winny 6 kóp gr Marcinowi synowi Mikołaja ze Smoniewa [pow. droh.] (NGABM 1759-2-2 k. 102, 138).

1510-11 szl. Mikołaj Gurba ze Stojartów [pow. warsz.] mieszcz. z L.¹¹PacMat. 95, niesłusznie przydaje mu nazwisko Kownacki; odnosi się ono do jego adwersarza toczy proces ze szl. Mikołajem Kownackim ze Stojartów o 2 1/2 kopy i 5 gr (Warsz. 10 s. 584, 718).

1513 Maciej Świąderko ma dom w m. L. (PułtTest. 1, 194); [1515?] ks. Anna [Konradowa] pozywa [kogo?, brak początku zapiski] o bezprawne uwięzienie Macieja Swi[ąderko?, tekst uszkodzony] mieszcz. z L. (MK 340, 17); 1515 opatrz. Dawid mieszcz. z L. toczy proces z opatrz. Mikołajem mieszcz. warsz., rządcą w Bródnie [pow. warsz.] o 50 kóp gr [należnych mu] po [zm.] matce, ciotce i dziadkach (RadWS nr 1122); [ok. 1519] kuśnierz [nieznany z imienia] ma dom w L. (PułtTest. 1, 379v); 1525 opatrz. Maciej Chojecki i Jakub Rabieński mieszcz. z L. oraz Mikołaj Szeliga i Szczepan Bujak rajcy z Węgrowa [pow. droh.] występują jako jednacze w sporze między Bartłomiejem młynarzem w Latowiczu [pow. garw.] a kapłanem Janem, Markiem i Andrzejem, ss. Czambora [skąd?] (MK 339, 97v).

1525 sław. Maciej Chojecki, Wawrzyniec Chojecki, Jan Baben, Maciej Mirosławowicz, Stanisław Pysklisz, Mikołaj Wroźnicz, Augustyn, Stanisław Holech, Walenty, Marcin Kąkol, Piotr syn Błażeja mieszczanie z L.S. → p. 5A; [a. 1526] uczc. Anna Włoszka dostaje od ks. Janusza [III] parcelę [w L.] (wzm.: MK 65, 242v-243); 1537 król Zygmunt [I] na prośbę królowej Bony uwalnia szl. Stanisława Litaurowicza i dom w L. [Starym?], kupiony przez niego od [Marcina?] Suchodolskiego kan. warsz., spod jurysdykcji miej. i daje Stanisławowi prawo odpowiadania przed sądem kapituły (in iudicio capituli); król zastrzega, że nie stoi to w sprzeczności z wydanym przez niego ostatnio rozporządzeniem, że szlachta posiadająca domy w miastach król., zwłaszcza w L., jest zobowiązana je sprzedać mieszczanom¹²Być może wspomn. rozporządzenie królewskie o obowiązku zbywania domów w miastach król. przez szlachtę ma związek z przejęciem przez króla w marcu 1537 zaopatrzenia panieńskiego ks. Anny Konradówny, w tym L., po jej zamążpójściu (Iura 3 nr 350) (MS 4/3 nr 18617; MK 54, 158v-159); 1543 król Zygmunt potw. wyrok sądu grodzkiego w L. przedstawiony przez sław. Jana organistę i mieszcz. z L., dotyczący parceli i domu [w L.]; parcelę nabył niegdyś zm. Jan Jen mieszcz. z L. od Anny Włoszki, a po jego śmierci dom [tam wzniesiony] odziedziczyła Dorota wd. po nim, obecnie ż. Jana organisty; sąd nakazuje zwrot wspomn. domu Annie pod warunkiem, że zapłaci ona 2 kopy gr za przysądzoną [wcześniej] parcelę oraz pokryje koszty związane z budową domu (MS 4/3 nr 21172; MK 65, 242-243); 1546 kupcy z L. → p. 3A; 1547 Stanisław Lisek z ż. Dorotą z L., [a. 1549] Paweł postrzygacz sukna, mieszcz. z L., 1553 opatrz. Bartłomiej ślusarz z L.S., 1555 Wojciech Gołąb mieszcz. z L.S. → p. 5A.

1564 sąd ławniczy m. A.L. sprawowany przez Adama Zawiszę podstarościego, Macieja Kopra podwójciego oraz ławników Pawła Stąpora, Sapnika, Stanisława Długosza, Macieja Złotnika, Tomasza, Jarka, Franciszka Borzę i Wolfanga, poświadcza, że Jadwiga wd. po sław. Mikołaju Woźnym z A.L. przekazała córkom Annie ż. Baltazara z Grodźca [Grójca] i Zofii ż. Jakuba Truchona mieszcz. z L. cały swój majątek ruchomy i nieruchomy w L.A.; po wpisie tej darowizny do ksiąg ławniczych podwójci wyjdzie, zgodnie ze zwyczajem, na rynek przed dom wójta i ją wszystkim ogłosi (potwierdzenie król. wypisu z ksiąg ławniczych m. A.L., opatrzonego pieczęcią miejską: MS 5/1 nr 2882, 2952; MK 99, 40-41).

1564 [szl.?] Świerzewski przedstawił dok. król. dotyczący dania mu w zastaw domu w L. [Starym?] za 40 kóp gr, bez pr. sprzedaży (ML IV-B 7, 346); 1564 Andrzej Siecki przedstawia dok. dożywocia na domu Girzykowskim w L.[S.]¹³O tym, że dom ten znajdował się najpewniej w L.S. świadczą zapisy dot. 1 wł. dla szpitala liw., położonej przy wł. Irzyka → Liw Nowy, p. 5B, pod 1532 oraz → niżej, p. 3C, pod 1565-66, wydany przez króla [Zygmunta Augusta] i oświadcza, że wspomn. dom jest wyjęty spod jurysdykcji miej., na co posiada [inny] przywilej król. (ML IV-B 7, 351); 1565 Stanisławowa Orzyszkowa (Ryszkowa) mieszczka liw. → Liw – starostwo, p. 2C; 1565-66, 1570 wójtowa z Popowa, mieszcz. Sadło, mieszcz. Trochoń mają role w L.S., wł. Gryzowska i półwł. Czwarnowski → p. 3C.

1570 król Zygmunt August nadaje Włochowi Dominikowi Macensi wieloletniemu słudze królewny Anny, swej siostry, cały majątek po zmarłym bezpotomnie Marcinie Sznaidrze mieszcz. z L. przypadły mu pr. kaduka, w tym dwie parcele: jedną w L.S. przy ulicy Kramarzowskiej¹⁴W reg. w MS błędny odczyt: Teramarzowska między domami Jakuba Fiedwy i Bernarda, drugą w Liwie Nowym [przy drodze] idąc w kierunku Węgrowa między domem Jana Pęszki a ulicą Węgrowską (MS 5/1 nr 4155; MK 107, 506-508); 1572 Jakub Suchodolski zw. Podwózek mieszcz. z L. → p. 3C; 1572 Jakub Truchon → p. 4B.

1574 spław przez komorę celną na Wiśle we Włocławku: w drodze do Gdańska Jakub Truchon z L. płaci od 6 łasztów żyta, a Jerzy Gęndora i Mikołaj Truchon z L. od 9 łasztów; w drodze z Gdańska ciż [podano tylko nazwiska] płacą od 18 beczek śledzi (RThel. 316).

1580 król Stefan [Batory] wyjmuje należący do ur. Stanisława Zaliwskiego dworzanina król. dom w L. między domami Stanisława Wąsowskiego i Walentego Łopackiego spod jurysdykcji miej., poddając go jurysdykcji sądu grodzkiego w L. oraz uwalnia go od wszelkich opłat i czynszów na rzecz króla i miasta (MK 125, 111).

1597 sław. Stanisław Przelata paśnik (cingulator) i mieszcz. z L.S. → p. 5B; 1603 Jan Mszczonowski i Paweł Kruszewski mieszczanie z L. (AV 1, 40v).

3Ba. Targi i jarmarki. 1512 targ w L. (PułtTest. 1, 164v); 1522 zwolnienie z opłat mostowych dla osób przybywających na targ i jarmark do L. → p. 3A; 1565, 1569! [recte: 1570], 1570 targ cotygodniowy w czwartek; 3 jarmarki na [Zielone] Świątki [7. niedziela po Wielkanocy], Wniebowzięcie NMP [15 VIII] i Wszystkich ŚŚ [1 XI] (LM 1565 II 176; LM 1569, 311v; ASK LVI L.3, 50); 1572 z powodu zarazy po 25 VII nie odbywano targów ani jarmarków → p. 3C.

3C. Podatki, i in. świadczenia mieszczan, areał. 1540 mieszczanie w L. płacą 12 grz. podatku [szosu] i 8 grz. czopowego (ASK I 46, 85v); 1541 ciż płacą 8 grz. szosu i 8 grz. czopowego (ASK I 46, 115v); 1552-53 m. L. [Stare i Nowe?] płaci 60 zł czopowego (ASK I 40, 647); [ok. 1554] czynsze z obu miast L., Starego i Nowego, wynoszą w sumie: od ról, domów, rzem., browarników, warzenia piwa, rzeźników, cła ziemskiego, jarmarcznego 258 zł 20 gr (oprócz 9 1/2 wł., które, począwszy od 29 V 1553 zwolniono na 8 lat od opłat z powodu pożaru), od półczwartków [piwa?] 50 zł, z targowego 40 zł (ASK LIV 28, t. 1, 273); 1563 m. A.L. płaci pobór: 97 zł 7 gr podatku od 54 wł., 21 piekarzy, 18 kotłów gorzałczanych, 16 szewców, 6 szynkarzy gorzałki, 21 krawców, 8 kuśnierzy, 6 rzeźników, 6 rybaków, 15 sprzedawców zboża i żelaza, 32 komorników, 5 kupców, 5 krobników [domokrążców], 15 sprzedawców soli (salsidarii), 19 różnych rzem., tj. rymarza (frenarius), siodlarza, wytwórcy pergaminu (mambranarius), kotlarza, kowali [ilu?], tesarzy [cieśli, ilu?], ślusarza, malarza, garncarza (figulus), czapnika, iglarza, bednarzy [ilu?]; od obu miast zapłacono w sumie 25 zł 18 gr szosu, czopowego od 900 warów [piwa] od NMP [15 VIII] do 24 X, w sumie 60 zł (ŹD 414; ASK I 38, 359v-360).

1565-66, 1570 w m. S.L. jest 56 1/2 wł., w tym wolne [od świadczeń] z nadania książ.: 1 wł. szpitalna, 3 kw. wójtowej z Popowa, 3 kw. mieszczanina zw. Sadło, 1 półwł. mieszczanina Trochonia [Truchona?], 1 wł. [zw.] Gryzowska, 1 półwł. Czwarnowski [1570: Czwornowski]; czynszu płacą zatem od 52 wł. os. po 18 gr 12 den. rocznie, w sumie 32 zł 10 gr 12 den.; z każdej wł. dają po 7 korców owsa, tj. w sumie 364, co daje 60 zł 20 gr dochodu; czynsz od 13 1/4 mr. użytkowanych na ogrody wynosi w sumie 2 zł 6 gr 4 1/2 den.; świętomarskie [o tym → Liw Nowy, przyp. 4] płacą od 202 domów, w sumie 5 zł 18 gr 6 den., gdyż 9 domów jest zwolnionych od świadczeń; jest 171 rzem.: 60 piwowarów, 14 gorzelników, 2 tesarzy, 27 szewców, 1 barwierz [cyrulik lub farbiarz], 3 kowali, 1 złotnik, 1 siodlarz, 2 cieśli, 2 mieczników, 24 piekarzy, 6 rybaków, 10 krawców, 6 kuśnierzy, 1 rymarz, 2 iglarzy, 2 ślusarzy, 7 rzeźników; każdy płaci po 15 den., co daje 4 zł 22 gr 9 den.; rybacy [ilu?] powinni dawać w środę, piątek i sobotę ryb za 1/2 gr, co rocznie daje 4 zł 22 gr 9 den. dochodu; piwowarzy płacą kłodne [→ Liw Nowy, przyp. 6] po 3 gr od osoby, co daje 6 zł rocznie; od każdego waru piwa powinni dawać na zamek półczwartek, w sumie rocznie dają ich ok. 920, a w każdy wlewa się piwa za 2 1/2 gr, co daje 76 zł 20 gr rocznego dochodu; ponadto dają jeszcze na zamek 30 kłód piwa, za każdą dostają od star. po 6 gr, a on sprzedaje je po 18 gr¹⁵W inwentarzu 1570 zanotowano, że star. sprzedaje kłody piwa po 20 gr, co rocznie przynosi 14 zł zysku, co rocznie przynosi 12 zł; rzeźnicy płacą po 1 1/2 kamienia łoju i po funcie pieprzu, ale z obecnym star. mają umowę, że od każdego bydlęcia oddają mu łopatki, a on sam płaci do skarbu [król.] łój i pieprz, co rocznie przynosi 18 zł za łój i 8 zł za pieprz¹⁶Suma ta odnosi się do 12 rzeźników, czyli Liwa Starego i Nowego razem. Wiemy, że w L.S. było wówczas 7 rzeźników (→ wyżej), zatem dla tego miasta wspomn. dochód za łój i pieprz na podstawie stawek podanych w LM 1565 można szacować na 14 zł 25 gr; dochody z kar sąd. wynoszą ok. 6 zł rocznie; tytułem targowego i jarmarkowego [mieszcz.] płacą rocznie 20 zł na potrzeby zamku, a dodatkowo dają też naczynia (statki), garnce, ryby, chleb i inne [produkty]; z okazji koronacji [król.] zobowiązani są dać 8 zł, a [w przypadku wojny] 40 zł na wóz wojenny wspólnie z mieszczanami z Liwa Nowego; zgodnie z przyw. [ks. Bolesława IV z 1453] do mieszczan należą w całości dochody z łaźni, postrzygalni i wagi (LM 1565 II 174-177; Sum. 1566, 192; ASK LVI L.3, 49-50v).

1566 w L. jest w sumie 10 domów i kilka ról wolnych od wszystkich podatków; mieszczanie w L. nie okazali [rewizorom w 1565] praw na nie (Lustracje dz. XVIII 7, 358).

1567 pobór w A.L.: 31 zł 15 gr podatku od 19 wł., 12 kotłów gorzałczanych, 11 komorników, 9 sprzedawców, 15 piekarzy, 4 rybaków; od 35 wł. podatku nie zapłacono, ponieważ ich właściciele mają wolniznę z powodu pożaru; czopowe od 425 warów piwa przez cały rok, w sumie 28 zł 10 gr; szosu od obu miast L. zapłacono 8 zł 15 gr, tj. tylko od tych mieszczan, których [majątek] się nie spalił (ASK I 38 k. 588v, 599).

1568 m. A.L. płaci 25 zł 10 gr i 6 den. czynszu od 23 1/2 wł., 7 1/2 mr. [ogrodów], 102 domów, 34 piwowarów i 117 różnych rzem.; 28 1/2 wł., 5 3/4 mr., 102 domy są spalone i z tego powodu zwolnione od czynszu i innych opat na 8 lat, tj. od 1566 do 1573¹⁷Na marginesie zanotowano, że miasto powinno okazać lustratorom pismo nadające to zwolnienie; z włók niespalonych oddano w sumie 164 1/2 korca owsa; od 4 rzeźników po 1 1/2 kamienia łoju, co daje 6 zł dochodu; tytułem targowego i jarmarkowego pobrano 12 zł 15 gr 9 den., a od kar sądowych 6 zł 12 gr 9 den. (ASK I 28, 832).

1569! [recte: 1570] w S.L. jest 64 1/2 wł., w tym 8 wł. folw. i 2 3/4 wł. wolnych od świadczeń¹⁸W LM 1569 zanotowano, że wysokość tych zwolnień została opisana w pierwszym rejestrze rewizorskim, tj. lustracji przeprowadzonej w 1565, [pozostały areał i uprawy na nim jak w 1565]; zapłacono czynsz jedynie od 90 domów (2 zł 15 gr), ponieważ pozostałe spaliły się podczas pożaru pół roku przed przyjazdem rewizorów [w 1565]¹⁹Zapis z inwentarza stwa liw. z 1568 (→ wyżej), wspominający, że m. L. było zwolnione z opłat z powodu pożaru od 1566, świadczy, że miał on miejsce pół roku przed przyjazdem poprzednich lustratorów, czyli w 1565. Dokładny czas przybycia lustratorów do L. nie jest możliwy do ustalenia, przypuszczać jedynie można, że było to późną wiosną (LM 1565 I s. XIII-XIV), zatem sam pożar mógł się zdarzyć w końcu 1564. Zastanawiać może, dlaczego zwolnień dla pogorzelców nie uwzględniono już podczas lustracji 1565. Być może miasto nie otrzymało jeszcze wówczas odpowiedniego przywileju król., o którym zdaje się mówić inwentarz z 1568. Podczas kwerendy w MS 5 przeprowadzonej dla l. 1564-67, nie udało się jednak odnaleźć wspomn. przywileju lub wzm. o nim. Wg zapisu w inwentarzu stwa liw. w 1570 w L.S. ponownie zapłacono czynsz od 202 domów, czyli od takiej samej liczby, jak w 1565, tj. przed pożarem i to tej pory nie są jeszcze odbudowane; jest 176 rzem., ale świętomarskie płaci [tylko] 89, którzy nie pogorzeli, co daje w sumie 2 zł 14 gr 12 den.; z 64 piwowarów kłodne [w wymiarze jak w 1565] płaci tylko 24, których majątek się nie spalił, co daje w sumie 2 zł 12 gr; półczwartków na zamek dają oni tylko połowę tego, co przed pożarem, tj. 460, w każdy wlewa się piwa za 2 1/2 gr, co daje 38 zł 10 gr dochodu; dają oni jeszcze na zamek 15 kłód piwa za 6 zł; 4 rzeźników powinno płacić po 1 1/2 kamienia łoju i po funcie pieprzu, ale wg umowy ze zm. starostą zamiast tego dają łopatki bydlęce, co da, jak się miasto pobuduje, rocznego dochodu 26 zł; tytułem targowego i jarmarkowego płacą rocznie ok. 16 zł od rzeczy, które przywozi się [na sprzedaż] (LM 1569, 309v-311v).

1572 w m. A.L. zapłacono czynsz: od 20 1/2 wł. os., w sumie 12 zł 22 gr 12 den.²⁰Stawka czynszu była niezmienna od 1565 i wynosiła 18 gr 12 den. od każdej włóki; od 4 1/2 mr. ogrodów, w sumie 21 gr 4 1/2 den.; od 92 domów, w sumie 2 zł 16 gr 12 den. (1 mr., 1 wł. i dom należące do Jakuba Suchodolskiego zw. Podwózek mieszcz. liw. zwolnione zostały przez króla od wszelkich opłat); 14 piwowarów płaci kłodne po 3 gr oraz świętomarskie po 15 den., w sumie 1 zł 23 gr 12 den.; 53 rzem. (2 kuśnierzy, 11 gorzelników, 17 piekarzy, 13 szewców, 2 rymarzy, 1 zdun, 1 rybak, 1 iglarz, 1 kupiec, 1 kowal, 1 ślusarz, 2 krawców) płaci świętomarskie po 15 den., w sumie 1 zł 14 gr 3 den.; 3 rzeźnicy [wymiar świadczeń jak w poprzednich latach]; tytułem targowego i jarmarkowego od 1 I do 25 VII zapłacono 13 zł 9 gr 9 den., zaś od 25 VII do 31 XII nic nie pobrano z powodu zarazy; dochód od kar z obu m. L. wynosi 1 zł 15 gr 9 den., przeznacza się go na bramne (bronne; ASK LVI L.3, 72-73).

1578 m. L. [Stare i Nowe?] płaci czopowe od warzenia i wyszynku [piwa], w sumie 112 zł 5 gr 10 den.²¹Zanotowana suma nie obejmuje czwartego tygodnia warzenia, kiedy to pobranego podatku nie wpisano (ASK I 46, 812); 1578 m. L. zalega z opłatami podwodowego²²O zasadach opłacania podwody przez miasta zob. VC 2/1 s. 144-145, 190, 420-421 od 13 lat, obecnie pobrano 44 zł; m. płaci ponadto podatek [nadzwyczajny] z okazji koronacji [króla Stefana Batorego i królowej Anny Jagiellonki] w wysokości 23 zł 8 gr (ASK I 62 k. 48, 49).

1595 w L.S. jest 50 1/2 wł., z każdej wł. płacą 18 gr i 2 szelągi (solidy) czynszu [dalej podane stawki czynszu od domów, ogródów i rzem., ale bez podania ich liczby]; szewcy [ilu?] powinni dawać staroście 30 par butów rocznie (po 15 par męskich i damskich), starosta za każdą parę męskich butów powinien płacić 6 gr, a za damskie po 3 gr; owsa mieszczanie dają po 7 korców miary liw. z każdej włóki i powinni je zawozić sami do Warszawy; myta i targowego wedle zwyczaju płacą arendą 230 zł na rok (AGAD Warsz.: Libri donationum et perpetuarum transactionum 19, 246).

1663 pogłówne od 96 osób w obu miastach L. [Starym i Nowym] i na zamku (ASK I 66, 877v).

4A. Prawo niem. i wójtostwo. 1368 Siemowit [III] nadaje w dziedz. posiadanie Bernardowi mieszcz. (civis) z L., swemu słudze (servitor), wójtostwo w L. z 6 wł. wolnymi [od ciężarów książ.], 1/3 [dochodów z] jatek mięsnych, kramów sukienniczych i szewskich oraz kar sądowych i [całym dochodem z] łaźni (NKDMaz. 3 nr 98; PacUzup. 177; SuprUzup. 130)²³Dok. zachował się jedynie w streszczeniu wpisanym do Inwentarza Archiwum Koronnego Jana Zamoyskiego z 1569; 1421 zezwolenie na lokację miasta Mińsko [pow. czer.] na pr. chełm., którym posługuje się książ. miasto L. (Czer. LVI-LVII; T. Lalik, Mińsk Mazowiecki w Polsce przedrozbiorowej, w: Dzieje Mińska Mazowieckiego, Warszawa 1976, s. 17, 23 n.); 1425 zezwolenie na lokację miasta Raźny [nad Bugiem, pow. kam.] na pr. chełm., z którego korzysta miasto L. (AECVars. s. 11 nr 25)²⁴Zezwolenie na tę lokację wpisano do metryki książ. (PP 5 nr 79; MK 333, 12v), tam jednak nie ma wzmianki o tym, jakie miasto ma stanowić wzór prawny. Informacja ta pojawia się natomiast w szesnastowiecznym odpisie tego aktu wciągniętym do kopiarza kolegiaty warsz. (AECVars. 4), który uległ spaleniu w 1944. Lokacja zapewne nie została zrealizowana; 1427 Jan i Maciej wójtowie z L. za zgodą księcia sprzedają Maciejowi Bielańskiemu (Blinasky) i Wojciechowi Chochli wójtostwo w L., z pr. danymi przez ks. Siemowita w dok. [z 1368] wójtowi Biernowi [tj. Bernardowi], za 135 kóp gr posp. (PP 5 nr 499); [1430-35²⁵WarszDis. 1, 151, zawiera zapisy czynności sądowych zdziałanych „wobec księżnej”, a więc zapewne z czasu, gdy po śmierci ks. Janusza I (zm. 8 XII 1429) rządy opiekuńcze w imieniu małoletniego Bolesława IV sprawowała jego matka ks. Anna Bolkowa. Jej regencja trwała do 1435] [Wojciech] Chochla wójt w L. toczy proces z Mikołajem z Bielan [pow. nowom.?] (WarszDis. 1, 151); 1430 ks. [Anna Bolkowa w imieniu małoletniego syna Bolesława IV] daje miastu L. pr. miej. na wzór miasta Latowicz [z. czer.] (PP 6 nr 253; MK 334, 46v); 1445 Wojciech [Chochla] wójt w L. ustanawia opatrz. [imienia nie podano] zw. Baran swoim pełnomocnikiem w sprawie, którą toczy z Maciejem zw. Conuscziek [z m. Starej Warszawy] o zwrot 6 kóp gr (PP 3 nr 894); 1452 tenże Wojciech sprzedaje Janowi Liskowi wójtowi z Ciska [pow. warsz.] 1/2 wójtostwa w L., tj. 3 wł. chełm. z domem i folw. w L., łaźnię, dochód z kar i jatek z innymi przynależnymi daninami i dochodami, za 42²⁶SHGWarsz. 33 i PacMat. 94, zapewne za Kart. Wolffa, podają błędną sumę 52 kóp gr kopy gr w półgr (MK 4, 4); [a. 1453] ks. Bolesław [IV] daje [komu?] wójtostwo w L., a otrzymuje w zamian wieś Krypy czyli → Wyczółki (VisLiw 3; Knap.mps 341-343).

1453 (kop. 1766) ks. Bolesław [IV], z powodu pożaru miasta A.L. i spalenia się jego dokumentów i praw, odnawia i potw. przywilej dla tego miasta, nadając mu, wraz z dochodami, łaźnię, postrzygalnię i wagę, słodownie (braseatoria) czyli oźnice, pr. sprawowania sądów zgodnie z pr. chełm. wobec mieszkańców miasta i przybyłych z wyłączeniem szlachciców i rycerzy oraz zwolnienie mieszczan z L. od ceł na terenie swego władztwa z wyłączeniem cła na granicach księstwa (Lub. dodatek nr 12²⁷Według adnotacji umieszczonej w tej edycji, dok. Bolesława znany jest z kolejnych transumptów królów Augusta II (1700), Augusta III (1748) i Stanisława Augusta Poniatowskiego z 1766, przechowywanych wtedy (1863) w archiwum magistratu w Liwie. Ta ostatnia kopia stanowiąca podstawę wydania w Lub., wpisana została ona do KK 29 k. 119-124. Transumpty z 1700 i 1748 trafiły następnie (zapewne w związku z utratą praw miej. przez Liw w 1869) do archiwum par. Niewielkie ich fragmenty zamieszcza LiwPam. (dok. Augusta III z błędną datą 1728). Obecnie przechowywane są one w MDwS pod sygn. 16 (1700, na ekspozycji stałej) i 630 (1748, w archiwum muzeum). Uwierzytelnione kopie wspomn. trzech transumptów, sporządzone w 1821, znajdują się w KRSW 3195b s. 320-324, 333-336, 343-345; reg.: MK 4, 14).

1465 (kop. 1471) opatrz. Bartłomiej Szypik mieszczanin z L. kupuje od szl. Wielisława zw. Sienko z Proszewa oraz szl. Stanisława syna Klemensa z Brodów [pow. sąch.] jako opiekunów Doroty, Jadwigi, Anny i Stanisława dzieci zm. szl. Jakuba Szkaradnego wójta w L. wójtostwo w L., obejmujące 6 wł. chełm., za 110 kóp gr w półgr (MK 5, 164v).

1475 ks. [Konrad III] sprzedaje Janowi, Maciejowi, Mikołajowi i Stanisławowi wójtom liw. oraz ich bratu Michałowi 1 1/2 wł. chełm. dąbrowy czyli łęgu, między rz. Dzirzówka i rz. Liwiec, za 15 kóp gr w półgr (MK 5, 180; potwierdzenie: MK 60, 246).

1476, 1477 zezwolenie na lokacje miasta Ślubowo [pow. kam.] na tych samych prawach, którymi rządzi się m. L. (MK 9 k. 75v, 90).

[A. 1484] pisarz w L. → p. 3B.

1515 wielm. Andrzej Zaliwski kaszt. liw. [i star. liw.] daje Janowi Trzmiadze z Proszewa 5 wł. wójtostwa w L., a otrzymuje w zamian jego dziedzictwo Proszewo i Wolę Proszewską²⁸Gdy anulowano tę transakcję w 1523, mowa jest, że Zaliwski dał też 100 kóp gr (→ niżej). O transakcji tej szerzej: PiberAnd. 624-626 (MK 8 k. 24v, 30); 1515 szl. Helena ż. Jana Trzmiagi Proszewskiego wójta w L. przekazuje wielm. Andrzejowi Zaliwskiemu kaszt. liw. i star. warsz. dzierżawę (arenda) cz. w Proszewie i Woli Proszewskiej [należących do] szl. Prokopa, jej pasierba i syna Jan Trzmiagi, zapisaną jej przez tegoż Prokopa (MK 340, 40v); 1515 szl. Jan Trzmiaga syn zm. Piotra Proszewskiego, wójt w L. zapisuje swej ż. Helenie, c. szl. Jana Zieleńskiego, 100 kóp gr w półgr wiana na połowie swoich dóbr, m.in. na wójtostwie w m. L. (MK 340, 61); 1523 książęta Stanisław i Janusz [III] toczą proces z Michałem, Piotrem, Stanisławem i Feliksem z Zaliwia w sprawie działów w dobrach Proszewo i Wola Proszewska przypadłych Zaliwskim po śmierci ich brata Andrzeja, a nabytych przez tegoż od Jana Trzmiagi i Jana Smoniewskiego [ze Smoniewic] w zamian za wójtostwo w L., odkupione za zezwoleniem zm. ks. Anny [Radziwiłłówny] przez zm. pisarza liw. Stanisława Piotrkowskiego! [recte: Piotrowskiego] od opatrz. Świętosława z Węgrowa [pow. droh.] za pieniądze z czynszu książ. oraz za pewne sumy ze skarbca książ.; zgodnie z wyrokiem sądu, na mocy ostatniej woli Andrzeja Zaliwskiego oraz testamentu ks. Anny, działy te mają otrzymać ich dziedzice, po zwrocie wójtostwa w L. oraz pieniędzy ze skarbu książ., za które zostały zakupione (Warsz. 13, 839-842; → Proszewo); 1523 ciż książęta, na mocy porozumienia zawartego z Michałem, Dziersławem, Piotrem, Feliksem i Stanisławem Zaliwskimi, braćmi zm. Andrzeja, przywracają Janowi Trzmiadze z Proszewa dobra Proszewo i Wola Proszewska, które Andrzej zamienił niegdyś z Janem za wójtostwo książ. w m. L., obejmujące 5 wł., oraz dopłatę 100 kóp gr w półgr; Jan ma zwrócić książętom wójtostwo oraz 100 kóp gr pod groźbą utraty wspomn. dóbr (MK 32, 191v; MK 60, 239v-240v); 1523 ciż książęta na mocy tego samego porozumienia przywracają czcig. Wojciechowi Smogewskiemu! [recte: Smoniewski]²⁹PacMat. 96, błędnie nazywa Wojciecha „sławetnym” (famosus); użyte w źródle określenie „czcigodny” (honorabilis), wskazuje, że Wojciech był duchownym i jego braciom 3 wł. w dobrach Wola Proszewska, które niegdyś dostali oni od Andrzeja Zaliwskiego w zamian za dom i 1 wł. wójtostwa w L.; Wojciech wejdzie w posiadanie tych 3 wł., gdy odda książętom wspomn. dom w L. i 1 wł. wójtostwa tamże (MK 32, 192).

1526 ks. Anna [Konradówna], wypełniając ostatnią wolę swej zm. matki ks. Anny [Konradowej, zm. 14/15 III 1522], za zgodą egzekutorów jej testamentu, sprzedaje szl. Hieronimowi synowi zm. Macieja ze Świerczy [pow. nowom.] wykupione przez matkę za własne pieniądze wójtostwo w L. z domem tamże za 100 kóp gr w półgr³⁰M. Piber-Zbieranowska, Liw jako oprawa (wdowia) księżnych mazowieckich i teren ich działalności, „Rocznik Liwski” 1, 2005/2006, s. 105-106, opierając się jedynie na niewyraźnym wypisie w Kart. Wolffa, błędnie podaje, że ks. Anna sprzedała wójtostwo liw. za 200 kóp gr. W źródle sumę tę zapisano słownie, co wyklucza pomyłkę. Zapewne na podstawie tego samego wypisu sumę 200 kóp gr błędnie podaje PacMat. 96 (MK 41, 172v; MK 340, 70); 1526 szl. Hieronim Świerczewski podpisek nur. zobowiązuje się zapłacić ks. Annie [Konradównie] 50 kóp gr w półgr za wójtostwo w L., kupione od niej za 100 kóp gr, pod groźbą utraty zadatku (arra) oraz wspomn. wójtostwa³¹Świerczewski zapłacił należną sumę, co potwierdza stosowna adnotacja na marginesie wpisana przez Jakuba Kownackiego skarbnika księżniczki Anny i kasacja zapiski (MK 340, 120v); 1527 opatrz. Hieronim Świerczewski wójt w L.S. → p. 5A; 1531 tenże Hieronim wójt w L. otrzymuje od króla Zygmunta [I] gwarancję dożywotniego posiadania (conservatio) wspomn. wójtostwa (MS 4/2 nr 16132; MK 47, 40v).

1539 opatrz. Jakub wójt w L. razem z innymi współdziedzicami [wójtostwa] prosi króla Zygmunta [I] o potwierdzenie dok. ks. Konrada z 1475 dot. sprzedaży wójtom w L. 1 1/2 wł. dąbrowy między rz. Liwiec i Dzirzówka³²W tytule oraz narracji transumptu król. podano błędnie, że potwierdzany dok. książ. dotyczy sprzedaży wójtostwa w L. (MS 4/1 nr 6403; MK 60, 246).

1539 Michał Zaliwski kaszt. liw. prosi króla Zygmunta [I] o potwierdzenie dok. książ. z 1523 dot. przywrócenia dóbr Proszewo i Wola Proszewska w zamian za wójtostwo w L. (MS 4/1 nr 6584; MK 60, 239v-240v).

[A. 1546] 5 1/2 wł. wójt. skupione na folwark należący do stwa liw. → Liw – starostwo, p. 2B.

4B. Władze miej. 1478 Jakub Świądro rajca w L. (RódŚwięt. 28, wg LZG); 1487 Maciej Myslek racja z L. → p. 6B; 1527 Maciej Chojecki rajca z L.S. → p. 5A; 1551 opatrz. Stanisław Chojecki burmistrz i Feliks krawiec, rajca m. L., 1552 burmistrz i rada m. L. → p. 5A; 1562 burmistrz → p. 3A; 1564 sąd ławniczy m. A.L. (ławnicy: Paweł Stąpor, Sapnik, Stanisław Długosz, Maciej Złotnik, Tomasz, Jarek, Franciszek Borza i Wolfang), NN wójt, Maciej Koper podwójci → p. 3B; 1572 sław. Jakub Truchon burmistrz w L.S. (Knap.mps 332).

5A. Kościół par. ś. Jana Chrzciciela³³Obecnie nie istnieje. Tak opisuje go LM 1789, 13: „Niegdyś w Rynku starego Miasta usytuowany […], teraz zaś po zgorzeniu swoim ostatnim w roku 1701 na poświętnym dawnej kaplicy ś. Leonarda za miastem z drzewa zbudowany”.

1413 plebanowi z L. [imienia nie podano] zostają przekazani 4 jeńcy z Prus, uwolnieni w Drohiczynie podczas podróży sędziego [Benedykta z Makry rozjemcy w sporze polsko-krzyżackim] z Wilna do Warszawy; piątego z jeńców oddano staroście w L., aby został zwrócony rodzicom, których ustali komtur z Ostródy³⁴Wydawca Lites użyte w zapisie określenie „de Liwa” identyfikuje z osadą Liwa (niem. Bieberswalde) koło Ostródy. Identyfikację tę należy odrzucić. Początki wsi Liwa datuje się dopiero na 2. poł. XVII w. (Z. Lietz, Z dziejów wsi, w: Ostróda z dziejów miasta i okolic, Olsztyn 1976, s. 190; M. Biolik, Toponimia byłego powiatu ostródzkiego: nazwy miejscowe, Gdańsk 1992, s. 86). Należała ona wówczas do par. Miłomłyn (Liebemühl), samodzielna par. powstała tam dopiero w 1999 (J. Wiśniewski, Kościoły i kaplice na terenie byłej diecezji pomezańskiej 1243-1821 (1992), Elbląg 1999, cz. 2, mapa) (Lites 2, 164); [1421] pleban w L. [imienia nie podano] otrzymuje od ks. [Janusza I] pr. niem. na swoje dziedzictwo → Grabowiec (MK 3, 71v); 1424 Paweł pleb. w L. sprzedaje Rafałowi z Petrykoz [pow. tarcz.?] wójtostwo w Grabowcu, dziedzictwie swoim i kościoła liw., wraz z 3 wł. wolnymi i 1/3 dochodów z kar sądowych za 7 kóp gr i z obowiązkiem służby konno dla pleb. w wymiarze 1 dnia (MK 3, 39; SHGWarsz. 201); 1425 Andrzej [Łaskarz] bp pozn. eryguje kościół i par. w → Grębkowie, przyłączając do niej Polikowo Wielkie, Słuchocin, Suchą, Boimie i Kałuszyno, wsie należące wcześniej do par. w L. i Mińsku, wraz z dzies.³⁵Jest to jedynie streszczenie sporządzone na podstawie or. przechowywanego w archiwum par. w L. (AV 1, 40v). Z braku dostatecznych źródeł nie można stwierdzić, które dokładnie ze wspomn. wsi należały wcześniej do par. w L. Biorąc pod uwagę jednak późniejszy spór plebanów w L. i Grębkowie o dzies. z Polikowa (→ niżej), przypuszczać można, że w 1425 z par. liw. wyłączone zostało Polikowo Wielkie. Zdaniem PacPleb. 124, przed 1425 par. L. obejmowała Polikowo, Słuchocin, Suchą, Bojmie, zaś Kałuszyno zostało wyłączone z par. mińskiej (AV 1, 53v-54).

1431-48 Maciej³⁶Na temat możliwych identyfikacji Macieja z duchownymi z otoczenia ks. Janusza I → PacPleb. 127 pleb. w L.: 1431 tenże sprzedaje Bernardowi z Piotrowic wójtostwo czyli sołectwo we wsi Grabowiec, inaczej zwanej poświątnem kośc. w L., za 5 kóp gr posp. z prawem opisanym dokładniej w dok. [którym?] ks. Janusza [I] (PP 6 nr 271; MK 334, 50v; NowDzieje 2, 548); 1441 Andrzej [Bniński] bp pozn. zdejmuje z tegoż ekskomunikę nałożoną za bezprawne zabranie dzies. z Ossówna (AC 2 nr 1121; AE I 72v); 1445 [temuż] Dziersław z Roguszyna spłaca dług (RogWyp.: LZG 1, 11v); 1446 tenże śwd. dokumentu Świętosława z Wojcieszyna kustosza warsz. (ADP perg. 269); 1447 tenże oraz Piotr pleb. w Grębkowie zawierają ugodę, na mocy której wsie Suchodół i Polikowo mają należeć do par. w Grębkowie, zaś dzies. z ról folw. Pawła z synami w Suchodole Chyczocz [?] oraz Stanisława syna Męcimira, Wojciecha z ss., Jana Kożuszka, Szczepana, Jana i drugiego Jana w Polikowie mają być pobierane przemiennie przez obu pleb.³⁷Tekst ugody zachował się w kopii notarialnej sporządzonej w 1460 przez Urbana syna Andrzeja z Kopany notariusza publicznego diec. pozn., opatrzonej jego znakiem notarialnym z inskrypcją w stopce „Jhesus Cristus”. Urban był pleb. w L. w 1468 (→ niżej). Oryginał aktu jeszcze na początku XX w. znajdował się w archiwum par. w L. Jego podobiznę zamieszcza LiwPam. Odpis Knap.mps sporządzony jest na podstawie wpisu do księgi wizytacji bpa Święcickiego z 1667 (Knap.mps 340; LiwPam. nlb.; VisLiw 5); 1448 tenże wezwany z urzędu przed sąd bpa pozn. Andrzeja Bnińskiego, gdyż w czasie obowiązywania interdyktu [nałożonego na L.?] grzebał zmarłych na cmentarzu [w L.] (AE I 163v); 1460 tenże wspomn. jako zm. (Knap.mps 340; LiwPam. nlb.).

1452-53 Jan pleb. w L. udziela zgody na odnowienie przez ks. [Bolesława IV] opatrz. Marcinowi wójtowi przywileju na wójtostwo w Grabowcu czyli poświętnem kościoła w L. (MK 4, 8v); 1453 temuż Piotr syn Dziersława z Roguszyna jest winny 70 gr (RogWyp.: LZG 1, 16).

1453-64 Stanisław Żelawski kanonik warsz. i pleban w L.³⁸Pochodził z Żelawina w z. czer. W 1414-15 rozpoczął studia na Uniw. Krak. (MUK 1 nr 14-15/152), 1424-33 był pisarzem z. warsz., od 1431 kan. płoc., od 1432 też kan. warsz. Więcej o nim: PacPleb. 127-129, a także A. Radzimiński, Prałaci i kanonicy kapituły katedralnej płockiej w XIV i I. poł. XV w. Studium prozopograficzne, t. 2, Toruń 1993, s. 136: 1453 tenże daje ks. Bolesławowi [IV] należące do kościoła liw. dziedzictwo [Grabowiec] położone przy L., a otrzymuje w zamian wieś Krypy czyli → Wyczółki³⁹Na temat błędnej datacji aktu z 1453 w niektórych późniejszych kopiach i opracowaniach → Wyczółki (Knap.mps 341-343; VisLiw 3-4); 1463 tenże toczy w konsystorzu gnieźn. w trybie apelacyjnym proces [o dzies.] z Janem pleb. w Pniewniku, który występuje w sądzie jako zachodźca (evictor) szl. Falisława z Nojszewa z ss., Jana, Mikołaja i Włodzimira z L., Mikołaja Sarnki [z Nojszewa], Mikołaja z Ossówna, Andrzeja ze Szczurowa, Piotra, Bernarda, Świętosława, Połubiona, Damberta, Pawła, Świebora, Mikołaja i Bartłomieja z Roguszyna⁴⁰SalinaStruk. 154, niesłusznie podaje, że ów proces apelacyjny dotyczył też wsi Żabokliki, Czaple i Skarzyno (nie wspomina natomiast o L.), łącząc go być może (źródło informacji nie jest podane) z wyrokiem sądu polubownego z 1464 (→ dalej) (ACons. A 43 k. 117v-118, 130v); 1464 tenże toczy proces z Janem z Wysocza pleb. w Pniewniku i Mikołajem kanclerzem książ., dz. tamże i kolatorem tamtejszego kośc., o dzies. i prawa parafialne do wsi Żabokliki, Czaple, Skarzyno, Szczurowo, Roguszyno i Nojszewo; wyrok sądu polubownego kanoników koleg. warsz.: dzies. z Roguszyna i Nojszewa będą pobierane przemiennie przez obu pleb., zaś mieszkańcy pozostałych spornych wsi mogą wybierać, któremu kościołowi oddawać dzies. (LiwPam. nlb.; VisLiw 5-6; SumPriv. s. 1, 9; Knap.mps s. 343; wzm.: AV 1, 40, pod błędną datą 1564!); 1466 na wyrok polubowny w sporze z tymże powołuje się Jan pleb. w → Pniewniku w pozwie o dzies. przeciwko szlachcicom z Roguszyna⁴¹Z zapisu nie wynika jasno, czy chodzi o wyrok z 1464, ani też czy Stanisław był pleb. w L. jeszcze w 1466 (AOfPult. 110, 206-206v); 1470 [recte: a. 1468]⁴²Data 1470 podana przez SumPriv. budzi wątpliwości, ponieważ w 1468 pleb. w L. był już dowodnie Urban, → niżej. Wg regestu przechowywanego w archiwum par. dokument był potwierdzeniem sprzedaży, może więc chodzi o datę wystwienia potwierdzenia, a sama sprzedaż mogła mieć miejsce wcześniej (wzm. 1778) tenże sprzedaje [Mikołajowi?] młyn w Krypach [tj. → Wyczółkach] (SumPriv. 1).

1462 wyrok w kwestii przebiegu gran. między diecezjami płoc. i pozn., na mocy którego oba miasta L. [Stary i Nowy] mają należeć do diec. pozn.; kleryk Jan wikariusz w L. → p. 6B.

1465 starosta [liw.] ustanawia zakład w wysokości 100 kóp gr między pleb. z L. [imienia nie podano]⁴³Być może pleb. w L. był jeszcze wówczas Stanisław Żelawski, → wyżej a [szl.] Raciborem z ss. i [jego] współklejnotnikami (cum clenodiis; TymProc. 185).

1467 discr. Jakub kapłan (presbiter) z L. pozywa Jana pleb. z Korytnicy o 1 kopę i 6 gr, które Jan jest mu winien za koszulę (tunica; AOfPult. 110, 215v).

1468 czcig. Urban bak. sztuk wyzw.⁴⁴Urban zapisał się na studia na Uniw. Krak. w 1447 (MUK 1 nr 47e/058), bakalaureat zdobył w 1449 (KProm. nr 49/40B), był notariuszem publicznym (→ przyp. 37), a w l. 1460-66 pleb. w Garwolinie (AE II k. 24v, 164; PacPleb. 129; SHGWarsz. 115), altarysta w koleg. warsz., pleb. w L. ustanowiony egzekutorem testamentu swego stryja Macieja z Kopany kan. warsz. i pleb. w Służewie [pow. warsz.] (ADP perg. 333).

1474-1500 Jakub Karczewski pleb. w L.⁴⁵Jakub Karczewski dwukrotnie zapisywał się na studia na Uniw. Krak. w 1469 i 1473 (MUK 1 nr 69e/054, 73h/303). Objęcie plebanii w L. łączyło się niewątpliwie z pracą w kancelarii książ. W l. 1498-1515 Karczewski pełnił urząd podkanclerzego. Był kan. warsz. i płockim (od 1502), w 1509 został kustoszem warsz. Po 1487 objął par. w → Pniewniku, zapewne jemu też należy przypisać fundację filii kościoła liw. w → Czerwonce. Wiosną 1515 został pozbawiony podkanclerstwa (i zapewne również i plebanii w L.) za udział w opozycji przeciw rządom ks. Anny Konradowej. Zm. w 1523 (Sobol 171; PacPleb. 130-131; M. Piber-Zbieranowska, A. Supruniuk, Die Legitimierung der Herrschaft in Masowien im Lichte der Urkunden und Korrespondenz der masowischen Herzogin Anna Radziwiłłówna, w: Legitimation von Fürstendynastien in Polen und dem Reich. Identitätsbildung im Spiegel schriftlicher Quellen (12.-15. Jahrhundert), Wiesbaden 2016, s. 337-338): 1474 tenże syn zm. Marcina z Karczewa [pow. czer.] otrzymuje wraz z braćmi przyw. od ks. Konrada [III] na ich dobra dziedz. (MK 5, 176; MK 60, 149); 1476 tenże ustanawia opatrz. Piotra mieszcz. z Pułtuska swoim pełnomocnikiem w sprawach sąd. (AOfPult. 111, 58); 1476 tenże wraz z braćmi zwolniony przez ks. Konrada [III] od powinności budowy i naprawy zamków i warowni (Lub. nr 236); 1481 tenże wstawia się do ks. Konrada [III] za szl. Mikołajem Dobrzynieckim z Dobrzyńca [pow. czer.] (MK 5, 201v); 1487 tenże i witrycy kośc. w L. toczą proces z discr. Maciejem z Sienicy [pow. czer.] (AC 2 nr 1866); 1487 tenże ustanawia swoim pełnomocnikiem i rządcą (factor) szl. Mikosza Księżopolskiego (BLAN f. 16-251, 193); 1500 papież Aleksander [VI] na prośbę tegoż potw. ogólnie wszystkie przywileje, wolności, uposażenie i prawa udzielone przez swoich poprzedników temuż Jakubowi i kościołowi w L. (MDwS nr 10; Knap.mps 343-344; LiwPam. nlb.; wzm.: SumPriv. 2); 1520 tenże wspomn. jako pleb. w Pniewniku → niżej.

1476 Klemens wikariusz z L. toczy proces z szl. Stanisławem z Biernatek [z. mielnicka] o spłatę 80 gr (ADS D 1, 39).

1477 Wojciech domownik (familiaris) pana [Jakuba] Łubeckiego marszałka [księstwa maz. i starosty] z L. ma dać 1 kamień wosku dla koleg. pułt. od parafii w L. (AC 3 nr 118; AOfPult. 111, 96).

1485 discr. Jan z L. wikariusz w L. toczy proces ze szl. Andrzejem i Mikołajem z Mysłkowca [pow. kam.] o napaść na drodze publicznej (in libera via); oskarża Andrzeja o zranienie w prawą rękę, a Mikołaja o wybicie dwóch zębów, oceniając swoje szkody na 200 fl. (AOfPult. 112, 200v).

1486 pap. [Innocenty VIII] zatwierdza wyrok [z 1464?] w sprawie dziesięcin między plebanem w L. a pleb. w Pniewniku (SumPriv. 1)⁴⁶Chodzi o krótki regest w sumariuszu dokumentów znajdujących się w kościele par. w Liwie z ok. 1778. Zapis nie zawiera żadnych szczegółów.

1515-32 Mikołaj Żukowski pleb. w L., od 1517 kanclerz maz., od 1524 prep. warsz.⁴⁷O jego karierze świeckiej i duchownej → Żuków, p. 6; PiberUdz. 141-147: 1515 tegoż kantora włocł. i plebana liw. kwitują opatrz. Andrzej Niczko z Czerwonki i Stanisław z Latowicza ss. zm. Mikołaja młynarza z → Wyczółek z zapłaty za ich młyn tamże na rz. Grudówka; Andrzej i Stanisław poręczają spokój ze strony prac. Doroty swej siostry (MK 41, 48v; MK 339, 129); 1515 tegoż kwituje prac. Agnieszka c. zm. Stanisława Niczka wójta w Wyczółkach, ż. Aleksego z Chojeczna-Kutonie, za cz. wójtostwa tamże, należną jej po ojcu (MK 41, 49; MK 339, 129); 1515 tenże pożycza pieniądze [ile?] Mikołajowi i Prejtorowi Świętochowskim (RódŚwięt. 28, wg LZG); 1520 tenże toczy proces z Janem Karniewskim pleb. w → Pniewniku o dzies. ze wsi Żabokliki, Ossówno, Czaple i Skarzyno; śwd. szl. Szczepan z [Kałuszyna-]Chrościc zeznaje, że pleb. z Pniewnika nigdy nie był w spokojnym posiadaniu dzies. ze wsi Skarzyno, Czaple i Żabokliki, ale pobierał dzies. z połowy wsi Ossówno, oświadcza też, że kaplica (capella) w → Czerwonce służy jako filialna kościoła w L., a zarządza nią obecny pleb. liw.; śwd. szl. Piotr ze Szczurowa, lat ok. 100, zeznaje, że kościół w Czerwonce został założony przez pleb. w L. jako filia tamtejszego kośc. par., a także, że zaraz po erekcji [kośc. par. w Pniewniku] wsie Czaple, Żabokliki, Skarzyno, Wyrzyki i Lisia Góra wraz z dzies. należały do tejże par., ale po śmierci Piotra Modzelewskiego parafię w Pniewniku objął [Jakub] Karczewski pleb. w L. i przyłączył do niej wspomn. wsie i dzies.; szl. Prejtor h. Prusy, lat ok. 90, zeznaje, że gdy pleb. w L. był Maciej! [Mikołaj?] kanclerz księstwa maz.⁴⁸Na temat sprostowania zeznania Prejtora → Czerwonka, przyp. 7 objął on też par. w Pniewniku i zaczął przyłączać należne jej dzies. oraz wsie do kośc. filialnego w Czerwonce (DepTestPult. 204, 44-45); 1523 13 VI Stanisław ze Strzelec i Tomasz z Sokołowa kanonicy warsz. jako sędziowie polubowni, w obecności Mikołaja z Brolina archid. i oficjała pułt., Jana [Łaskiego] abpa gnieźń. i Jana z Wityń kanonika płoc. jako pap. sędziów delegowanych, za zgodą książąt Stanisława i Janusza [III] jako kolatorów kośc. par. w L. oraz Anny dz. w Pniewniku, wd. po Janie Brochowskim stol. gost. jako kolatorki kośc. par. w Pniewniku, wydają, pod zakładem 100 dukatów, wyrok w sporze tegoż Mikołaja i mgra Jana Karniewskiego pleb. w Pniewniku o dzies. snopową i w płodach rolnych ze wsi Żabokliki, Czaple, Skarzyno, Szczurowo, Roguszyno i Nojszewo, nakazując stronom zawarcie ugody, wedle której dzies. z Nojszewa pobierać ma dożywotnio Jan, potem zaś plebani z L. i Pniewnika przemiennie, a Mikołaj ma dać Janowi 4 kopy gr tytułem [poniesionych] kosztów; co do dzies. z pozostałych wsi nakazują stronom umorzyć wszelkie prowadzone spory i potwierdzają w całości postanowienia pierwszej ugody w tej sprawie [z 1464] (Ep. 11, 180v-182); 1523 25 VI Jan z Karniewa pleb. w Czerwinie i Pniewniku odwołuje porozumienie z tymże Mikołajem, dotyczące dziesięcin [nie podano skąd], o które toczyli proces przed sędzią delegowanym (commissarius) Janem z Wityń, zawarte na żądanie książąt [Stanisława i Janusza], a przygotowane przez ich marszałka [Piotra] Kopytowskiego, ponieważ [całą] ugodę ułożono po myśli Mikołaja, a Jan zmuszony został do niej pod groźbą uwięzienia; Mikołaj nie chciał też zapłacić poniesionych kosztów w wys. 4 kóp gr w półgr zgodnie z umową; Jan cofa też swoją wcześniejszą zgodę (approbatio antiqua) na porozumienie zawarte [w tej sprawie] przez swego poprzednika, jak też na wszystkie inne wyroki wydane w Płocku [tekst trudno czytelny] i przez Stol. Apost. (AOfPult. 116, 212); 1523 26 VIII czcig. Wawrzyniec Zambrzuski pełnomocnik tegoż prosi o wpis do ksiąg bpa płoc. wyroku z 13 VI 1523⁴⁹W wizytacji z 1667 znajduje się wzmianka o wyroku polubownym z 26 VIII 1523 w sporze pleb. w L. z pleb. z Pniewnika o dzies. ze wsi Roguszyno, tj. Roguszyno Stare, Roguszyno Nowe czyli Leśniki, Roguszyno-Decie, Roguszyno-Wypychy oraz z Nojszewa, zgodnie z którym wspomn. dzies. ma być przez nich pobierana na zmianę (Knap.mps 346). Opatrzono ją informacją, że zawierający go wypis, przechowywany w archiwum par. w 2 egz., pochodzi z akt konsystorza płoc (Ep. 11, 180v); 1523 tenże → niżej; [1524]⁵⁰Data roczna supliki Żukowskiego nie jest znana. Na dok. znajduje się jedynie data dzienna – „quinto Kalendas Martii”, z adnotacją, że jest to pierwszy rok pontyfikatu papieża, do którego prośba była skierowana. Referendariusz, który przyjął suplikę – Giovanni Battista Bonciani bp Kaserty, sprawował swój urząd w l. 1513-32, za pontyfikatu 3 papieży: Leona X, Hadriana VI i Klemensa VII (za informację dziękujemy prof. Markowi D. Kowalskiemu). Ponieważ w tekście wspomina się o wyroku polubownym z 13 VI 1523, w grę wchodzi tylko pierwszy rok pontyfikatu Klemensa VII (koronowanego 26 XI 1523), a więc suplika pochodzi z 26 II 1524. W inwentarzu dokumentów archiwum par. z 1778 suplikę datowano na 1523 (VisLiw 6; SumPriv. 2) i taką datę zanotowano też XVIII-wieczną ręką na odwrocie or. Może zasugerowano się informacją o ugodzie z 1523 (→ wyżej). W związku z taką datacją w LiwPam. w podpisie pod reprodukcją, suplikę związano z osobą Hadriana VI tenże Mikołaj Żukowski dowodząc, że dzies. ze wsi Żabokliki, Czaple, Skarzyno, Szczurowo, Nojszewo i Roguszyno należących do diec. płoc. pobierane były początkowo przez kościół par. w L. w diec. pozn. i w momencie erekcji kośc. w Pniewniku zostały przyznane tamtejszemu kościołowi, prosi papieża o zatwierdzenie wyroku w sprawie dziesięcin [z 13 VI 1523], zgodnie z którym Jan Karniewski pleb. w Pniewniku będzie pobierać dziesięcinę z Nojszewa aż do swej śmierci, a potem dzies. ta będzie pobierana na zmianę przez obu plebanów; dzies. z pozostałych wsi ma być pobierana zgodnie z wyrokiem [z 1464] (MuzLiw nr 862, 866); [1524] tenże w sporze z Janem Karniewskim pleb. w Pniewniku⁵¹O dacie → przyp. poprzedni. SalinaStruk. 154, błędnie podaje, że pleban liw. spierał się o dzies. z wspomn. wsi z Janem pleb. z Korytnicy uzyskuje przysądzenie dzies. z Kryp, Popowa i Zawad, należących do par. w L. (MuzLiw nr 862, 866); 1525 tenże prosi o potwierdzenie i wciągnięcie do metryki książ. 2 wypisów z ksiąg ziemskich liw. z 1515 dot. młyna i cz. wójtostwa w Wyczółkach, wsi należącej do kościoła par. ś. Jana w L. (MK 41, 48-49; MK 339, 129); 1526 tenże kolator kaplicy ś. Leonarda w L. → p. 5B; 1527 tenże zawiera ugodę z mieszczanami obu miast L. reprezentowanymi przez opatrz. Hieronima Świerczewskiego wójta i Macieja Chojeckiego rajcę z L.S. oraz Marcina Załoskiego [Załuskiego?] i Szczepana Paska (Pasko) z Liwa Nowego, a także z mieszkańcami i kmieciami wsi Czerwonka, reprezentowanymi przez prac. Macieja wójta i Marcina Najdę, w sprawie dzies. snopowej przysądzonej niegdyś kościołowi i pleb. w L. przez ks. Janusza [III] na sejmie w Warszawie [w 1525?]; mieszczanie obu miast L. mają płacić plebanowi z L. tytułem dzies. corocznie po 16 gr z każdej włóki, z wyjątkiem włók folwarcznych, połowę tej sumy na Narodzenie NMP [8 IX], a połowę na Boże Narodzenie [25 XII]; burmistrzowie i rajcy liw. są zobowiązani wspom. dzies. pobierać i przekazywać plebanowi w wyznaczonych terminach, zaś mieszkańcy i kmiecie z Czerwonki mają dawać plebanowi z L. corocznie na Wszystkich ŚŚ. [1 XI] po 4 korce żyta i po 2 korce owsa z każdej włóki, pod karą 100 kóp gr i cenzur kościelnych; 1528 wspomn. ugodę zatwierdza w Warszawie bp pozn. Jan Latalski, w obecności m.in. tegoż Mikołaja (AE VII 87-88); 1528 tenże uzyskuje od króla Zygmunta [I] potwierdzenie wcześniejszej zgody ks. Anny [Konardówny] na dobranie sobie koadiutora w zarządzie kościoła par. w L. (MS 4/2 nr 15544; LiwPam. nlb.; MK 43, 384); 1530 tenże pozywa Jakuba Skarzyńskiego komendarza w Pniewniku o zabór dzies. z Nojszewa wartości 10 kóp gr, należnej kościołowi w L. na mocy ugody zawartej między pleb. z L. i Pniewnika o przemiennym pobieraniu wspomn. dzies.; Jakub zeznaje, że w bieżącym roku pobrał wspomn. dzies. nie dla siebie, lecz dla przyszłego pleb. w Pniewniku; oficjał uwalnia Jakuba od zarzutu i postanawia, że do czasu powołania nowego pleb. w Pniewniku pobór wspomn. dzies. ma być wstrzymany (AOfPult. 118, 55); 1531 (wzm. 1778) temuż konsystorz warsz. przysądza dzies. z Grabowca należącego do dóbr Ossówno (SumPriv. 7-8); 1531 (wzm. 1778) tenże⁵²Knap.mps 348, zamieszcza reg. na podstawie zapisu w wizytacji z 1667, w której streszczono or. wyroku w tej sprawie, znajdujący się w archiwum par. Knap.mps nazwisko Żukowskiego podaje w nawiasie, jakby nie było go w jego podstawie. Ponieważ jednak nazwisko to ma SumPriv., też opierający się o or. wyroku, przyjąć trzeba, że figurowało ono w tym or w sporze z Janem [Latalskim] bpem pozn. uzyskuje przysądzenie dzies. ze wsi Wola Ossowińska [→ Ossówno Nowe] (SumPriv. 8; Knap.mps 348); 1532 tenże przed oficjałem warsz. toczy proces ze Stanisławem pleb. w Pniewniku o dzies. z → Nojszewa; do czasu wydania wyroku wspomn. dzies. jest oddana w sekwestr Andrzejowi Żukowskiemu rządcy tegoż Mikołaja (Ep. 14, 352).

1518 Katarzyna wd. po Stanisławie Targoni z Pniewnika [i Kobyłki], c. zm. Jana z Mniszewa [z. płoc.] kasztelana wis., zapisuje czynsz roczny 5 grz. od sumy 50 kóp gr na swoich dobrach oprawnych Pniewnik, Zakrzewo i Radoszyna z przeznaczeniem na erekcję altarii lub mansjonarii w kościele par. ś. Jana Chrzciciela w L.; altarysta lub mansjonarz zobowiązany będzie do odprawiania tygodniowo 2 mszy: jednej za duszę Katarzyny, a drugiej za jej przodków; pr. patronatu altarii należeć będzie do pleb. w L. (MK 32, 12v; MK 340 k. 64v, 89v; Knap.mps 344); 1523 Mikołaj Żukowski pleb. w L. jako wykonawca tego zapisu kupuje od Anny wd. po Janie Brochowskim stol. soch.! [recte: gost.], c. [zm.] Bernarda Targoni z Pniewnika, 4 grz. czynszu rocznego z dóbr Pniewnik, Radoszyna i Zakrzewo za 40 kóp gr w półgr z pr. odkupu, z przeznaczeniem na erekcję altarii w kościele par. w L., której Anna będzie mieć pr. patronatu (MK 32, 145; MK 339 k. 3v, 45; SHGPłoc. 193; SHGWarsz. 108; wzm.: AV 1, 40v).

1521 12 IX szl. Jan syn zm. Aleksego z Rudna sędziego liw. sprzedaje z zastrz. pr. odkupu kościołowi par. w L. 8 kóp gr monety pol. [czynszu] na wsiach Wiciejewo, Iłowiec i Barcząca w z. czer. za 100 kóp gr w półgr, zapisanych przez zm. Marcina Polikowskiego na erekcję altarii ku czci Wniebowzięcia NMP oraz śś. Michała Archanioła, Stanisława, Marcina i Marii Magdaleny; czynsz będzie wypłacany altaryście corocznie na Boże Narodzenie (MK 32, 100v); 1521 15 XII Piotr [Tomicki] bp pozn. eryguje ufundowaną przez zm. Marcina Polikowskiego altarię w kościele par. w L., w kaplicy ś. Mikołaja, po lewej stronie od wejścia, i zatwierdza jej uposażenie: 8 kóp gr czynszu zakupionego za 100 kóp gr; altarysta ma odprawiać tygodniowo 3 msze: o Ś. Trójcy, o NMP i za zmarłych; pr. patronatu ma należeć do spadkobierców zm. Marcina Polikowskiego (AGAD perg. 5774; Knap.mps 344-346; wzm. SumPriv. 2).

[1522] ks. Anna Konradowa funduje kolegium mansjonarzy → niżej.

1522 na mocy porozumienia między książętami Stanisławem i Januszem a Dziersławem, Michałem i resztą braci zm. Andrzeja Zaliwskiego co do spuścizny po nim, dobra → Chojeczno zostają zwrócone stryjowi poprzedniej właścicielki w zamian za sumę 70 kóp gr w półgr, która ma być obrócona, zgodnie z wolą zm. Andrzeja, na fundację altarii w kościele w L. w kaplicy, gdzie jest pochowany stary [Mikołaj] Zaliwski [ojciec braci]; pr. patronatu ma należeć do br. Zaliwskich (MK 32 k. 122, 126); 1522 szl. Aleksy syn Jana z Czubina sprzedaje z zastrz. pr. odkupu 7 grz. monety krak. [czynszu] na swych dobrach Czubino i Kotowice w z. warsz. za 70 kóp gr w półgr, tj. pieniądze zapisane przez zm. Andrzeja Zaliwskiego na erekcję altarii w kaplicy ś. Mikołaja w kościele par. ś. Jana w L.; czynsz będzie wypłacany altaryście corocznie na niedzielę Judica [5. niedziela Wielkiego Postu] przez 2 lata (MK 32, 127; SHGWarsz. s. 46, 118); 1524 Piotr Tomicki bp krak. i pozn. eryguje altarię śś. Andrzeja i Mikołaja w kaplicy ś. Mikołaja w kościele par. w L. ufundowaną przez zm. Andrzeja Zaliwskiego kaszt. wis. i jego braci oraz zatwierdza jako jej uposażenie 7 grz. czynszu; pr. patronatu bp nadaje Michałowi i Dziersławowi i ich spadkobiercom; altarysta ma odprawiać tygodniowo 3 msze: o Wniebowzięciu NMP, za grzeszników i za zmarłych, w tym za duszę fundatora; pierwszym altarystą z prezenty br. Zaliwskich zostaje Marcin Suchodolski altarysta i mansjonarz warsz. (AE VII 25-26v; PiberUdz. 141).

1525 mieszczanie z L.S. oraz Liwa Nowego [imiona → p. 3B, → Liw Nowy, p. 3B] pozwani przez ks. [Janusza III] o to, że sprzeciwiają się płaceniu dzies. snopowej mansjonarzom w L. [→ niżej] wbrew postanowieniu podjętemu przez doradców książ. na sejmie w Warszawie; wspomn. mieszczanie nie stawiają się na wyznaczonym terminie rozprawy [w Latowiczu] (MK 340, 113).

1526 ks. Janusz [III] potw. fundację kolegium mansjonarzy w L. i wyznaczone mansjonarzom uposażenie na cle nurskim w intencji zabawienia dusz swych przodków oraz zmarłych niedawno matki Anny i brata Stanisława (MK 41, 117-118; LiwPam. nlb.; kop. z 1620: Knap.mps 347-348 i VisLiw 17-18); 1527 król Zygmunt [I] potw. fundację [kolegium] 7 mansjonarzy w L. uczynioną niegdyś przez ks. Annę [Konradową, zm. 14/15 III 1522], która w swym testamencie zapisała na ten cel dochody z cła ziemskiego w Nurze, oraz dokonaną przez ks. Janusza [III, zm. 9/10 III 1526] w porozumieniu z pleb. Mikołajem Żukowskim prep. warsz. i kanclerzem maz. zmianę ich uposażenia z cła nurskiego na dzies. snopowe i konopne z obu miast L. i wsi Czerwonka; król poleca Janowi Narbortowi staroście liw. i jego następcom, by pilnowali płacenia tych dzies. (MS 4/2 nr 15048; MK 40, 514-516; MDwS nr 11; LiwPam. nlb.; Knap.mps 346-347; VisLiw 6-7; wzm.: AV 1, 40v i SumPriv. 2)⁵³W archiwum par. liw. znajdował się niegdyś or. tego dok., którego reprodukcję (niestety uciętą) zamieszcza LiwPam; [inne nadania książąt maz. dla mansjonarzy → niżej pod 1550 i 1552].

1531 (wzm. 1778) zgodnie z wyrokiem [sądu] polubownego w sporze między pleb. z L. a plebanem z Grębkowa dzies. z Polikowa-Mroczków ma być odtąd pobierana na zmianę przez obu plebanów (SumPriv. 2); 1532 (wzm. 1778) zgodnie z wyrokiem w sporze między pleb. z L. a pleb. z Pniewnika dzies. z Nojszewa ma być odtąd pobierana na zmianę przez obu plebanów (SumPriv. 2).

1537 kapituła kat. pozn. wydaje zgodę na założenie kościoła par. we wsi → Wierzbno, należącej dotychczas do par. w Czerwonce, stanowiącej filię kośc. w L. (CP 37, 130v; NowDzieje 2, 547).

1540 król Zygmunt [I] udziela Maciejowi z Jeżowa archid. warsz.⁵⁴W or. tego dok. (LiwPam.) przechowywanym niegdyś w archiwum par., Macieja określono ponadto jako notariusza publicznego. We wpisie do MK informację tę pominięto i pleb. w L. zezwolenia na ustanowienie w kościele par. w L., do którego król ma pr. patronatu, kolegium mansjonarzy i za zgodą bpa [pozn.] wyznaczenie na jego utrzymanie części dzies. należących do plebana liw. (MS 4/3 nr 20337; MK 61, 21v-22v; LiwPam. nlb.; Knap.mps 349); 1542 tenże Maciej kan. gnieźń. ustanawia jako swoich pełnomocników Jana z Rozprzy kapelana i Hieronima Bużeńskiego skarbnika bpa pozn., by udali się do bpa pozn. Sebastiana Branickiego z prośbą o przekształcenie plebanii liw. w prepozyturę i ustanowienie przy niej [kolegium] mansjonarzy (AE VIII 223); 1542 Sebastian Branicki bp pozn., powołując się na dok. król. [z 1540], eryguje przy kościele par. w L. prepozyturę i 7 mansjonarii oraz ósmą dla nauczyciela, bakałarza sztuk, a także wyznacza im uposażenie: dla prepozyta zachowuje dzies. ze wsi Wyczółki, mansjonarze mają posiadać dzies. z obu miast L. oraz wsi Połazie i Zawady, wcześniej należące do pleb., a także [niewymienione] dzies. pobierane dotąd przez wikariuszy; nauczyciel zaś ma mieć to samo uposażenie, co jego poprzednicy; bp określa ponadto szczegółowo pr. i obowiązki prep. i mansjonarzy; pleban [liw.] ma odtąd używać tytułu prepozyta i ma mieć pr. wyboru osoby i obsadzania każdej z mansjonarii; mansjonarze nie będą mogli posiadać żadnych innych beneficjów; mogą nimi zostać [jedynie] kapłani; prezentowani mansjonarze za przyjęcie do kolegium winni płacić po 1 wiard., czyli 12 gr; mansjonarze i nauczyciel (lub ich zastępcy) są zobowiązani do codziennego śpiewania modlitw porannych (matutinae) i pozostałych godzinek kanoniczych o NMP oraz jutrzni według porządku [przyjętego] w katedrze pozn. z modlitwą o święcie NMP, jeśli takowe przypada; 4 razy na rok zaś muszą odprawić po 2 msze, jutrznię i sumę, jedną za panującego króla i innych żyjących fundatorów kolegium, drugą za zmarłych (AE VIII 223v-224; Knap.mps 349-355; wzm.: AV 1, 40v i VisLiw. 18)⁵⁵W AE wpisano jedynie ogólną informację o ustanowieniu mansjonarii; tekst dok. erekcyjnego podaje (ze skrótami i błędami) Knap.mps, na podstawie pełnego wpisu w wizytacji 1667.

1540-42 Maciej z Jeżowa pleb. w L., archid. warsz. i kan. gnieźn. → wyżej.

1544 czcig. Stanisław [Załęski] mansjonarz w L., wójt w → Korytnicy (MS 4/3 nr 21691).

1545 szl. Mikołaj syn zm. Stanisława Dzierżanowskiego zapisuje mansjonarzom liw. na swych dobrach Dzierżanowo [pow. kam.] 2 grz. czynszu rocznego od sumy 20 kóp gr (Knap.mps 355).

1546 rozporządzenie o odbywaniu sądów ziem. powiatu liw. w par. L. → Liw – powiat sądowy.

1547 penitencjarz pap. kardynał Ranuccio Farnese w imieniu pap. Pawła III na prośbę Stanisława Liska i jego ż. Doroty z L. postanawia, by w kościele par. w L. w dni ś. Stanisława [8 V], Zwiastowania [25 III], Wniebowzięcia [15 VIII], Poczęcia NMP [8 XII], ś. Doroty [6 II] i konsekracji tegoż kościoła, pleban (rector ecclesiae) lub wyznaczony przez niego kapłan, obnosił w procesji przez kościół i cmentarz przykościelny Najświętszy Sakrament, a wierni uczestniczący w tych procesjach otrzymali takie odpusty, jakby brali udział w corocznej procesji Bożego Ciała⁵⁶Dok. ten funkcjonował dotąd w literaturze pod błędną datą 1592. Datowany jest na 13 rok pontyfikatu pap. Pawła III, który koronowany został 3 XI 1534. Data dzienna jest nieczytelna z powodu ubytku w dok., wiadomo tylko, że to „VIII […] septembris”, zatem w grę wchodzą 3 dni: 25, 29 VIII bądź 6 IX, a więc chodzić musi o 1547. Ranuccio Farnese był kardynałem tytułu Sant’Angelo in Pescheria 1546-65 i wielkim penitencjarzem 1547-65 (C. Eubel, Hierarchia catholica medii aevii, t. 3, 1910, s. 33). Być może tego dok. dotyczy wzm. o pap. przywileju odpustowym z 1593 zamieszczona w inwentarzu archiwum par. z 1778 (SumPriv. 3). Za pomoc w powyższych ustaleniach dziękujemy prof. Markowi D. Kowalskiemu (MDwS nr 15; LiwPam. nlb.; oba z błędną datą 1592).

1547-48 bp płoc. Andrzej Noskowski i bp pozn. Benedykt Izdbieński za zgodą obu kapituł kat. ustalają nowy przebieg granicy między obiema diec.; oba m. L. [Stary i Nowy] mają należeć do diec. pozn. (NowDzieje 2, 38; CP 38, 172v; DK perg. 292).

1549 pleb. w L. otrzymuje z folwarku król. przy L. tytułem dziesięciny 4 kopy żyta; z folwarku król. w Zawadach oddane zostały mansjonarzom liw. tytułem dziesięciny 4 kopy żyta (ASK XLVI 139, 111).

1549 król Zygmunt August zezwala rajcom m. L. na sprzedaż z zastrz. pr. odkupu wykonawcom testamentu zm. Pawła postrzygacza sukna z L., czynszu rocznego 9 zł 10 gr na przypadłych miastu dobrach tegoż Pawła, za 70 kóp gr z przeznaczeniem na erekcję altarii w kościele par. w L.⁵⁷AV 1, 40v, podaje, że w kościele w L. przechowywany jest wypis z 1550 z akta konsystorza warsz. zawierający testament Pawła Postrzygacza mieszcz. z L. z legatem na rzecz mansjonarzy liw. w wysokości 70 kóp gr (MS 5/1 nr 681; MK 77, 313-314v; Knap.mps 355-356; fragment: LiwPam. nlb.; wzm.: SumPriv. 2); 1551 opatrz. Stanisław Chojecki burmistrz i krawiec Feliks rajca m. L., wypełniając testament wspomn. Pawła postrzygacza sukna, przekazują mansjonarzom w L. sumę 70 kóp gr wraz z czynszem 9 zł 10 gr, w zamian za co mansjonarze mają odprawiać co tydzień mszę o Ś. Trójcy z modlitwami (collectae) o NMP i za duszę wspomn. zm. Pawła; Wit Paschalis prep. liw. i pisarz królowej [Bony]⁵⁸Knap.mps, na podstawie odpisu w wizytacji 1667 czyta: „S. Regin. Mtis notarius” (notariusz królowej), natomiast w uwierzytelnionym odpisie z 1803 (MuzLiw nr 848) jest: „Sacrae Regiae Maiestatis notarius” (notariusz króla). Skądinąd wiadomo, że do czasu wyjazdu Bony z Polski w II 1556 Paschalis był na jej służbie przekazuje burm. i rajcom liw. pr. patronatu jednej mansjonarii, którą teraz posiada Mikołaj Nojszewski; po jego rezygnacji lub śmierci prep. liwski ma instytuować na tę mansjonarię kapłana prezentowanego przez radę [m. L.] i udostępnić mu dom po Nojszewskim (Knap.mps 357-358; kop. 1803: MuzLiw nr 848).

1550-58 Wit Paschalis pleb. (prepozyt) w L., z pochodzenia Włoch, kanclerz królowej Bony, kan. warsz., prymiceriusz [tj. przełożony kośc.] w Modugno [w księstwie Bari]⁵⁹W źródle określony jako primicerius Meduniensis (Knap.mps 356-357). Chodzi prawdop. o kościół Zwiastowania NMP (Santa Maria Annunzziata) w mieście Modugno (łac. Meduneum) ok. 10 km na SW od Bari. Księstwo Bari stanowiło część posagu Bony, który objęła po śmierci swej matki Izabeli Aragońskiej w 1524 (PSB 2, 289). Po wyjeździe Bony z Polski Paschalis przeszedł na służbę Zygmunta Augusta, do Modugno wrócił w 1561 celem podleczenia złego stanu zdrowia. W wystawionym wówczas dla niego król. liście żelaznym Paschalis występuje jako prep. wil. i kan. krakowski (G. Cioffari, Bona Sforza. Donna del rinascimento tra Italia e Polonia, Levante-Bari 2000, s. 317; za zwrócenie uwagi na ten list i jego udostępnienie dziękujemy dr. hab. Markowi Janickiemu). Zob. też RejArchid. 109: „Vittus Paschalis Italus”: 1550 na prośbę tegoż królowa Bona, uwalnia zabudowaną domami mansjonarzy parcelę w m. L., nadaną im niegdyś przez książąt maz. [a. 1526], ale bez wystawienia stosownego przyw., od wszelkich obciążeń pr. miej. i włącza ją pod działanie imm. kościelnego; 1550 król Zygmunt August potw. ten dok. (Knap.mps 356-357; MDwS nr 667; LiwPam. nlb.; VisLiw 8; wzm.: AV 1, 41 i SumPriv. 2-3); 1551 tenże → wyżej; 1555 tenże → niżej; [a. 1556] tenże oddaje dochody z prepozytury liw. w dzierżawę Zygmuntowi Fanellemu kuchmistrzowi król.⁶⁰Knap.mps ma błędny odczyt „Favelli”. Zygmunt Fanelli był kuchmistrzem król. dowodnie w l. 1554-65 (UDR X s. 70, 166); M. Ferenc, Dwór Zygmunta Augusta. Organizacja i ludzie, Kraków 1998, s. 220, oddaje jego nazwisko jako „Fanello” (Knap.mps 321); 1556! [recte: 1557] tenże poświadcza, że Stanisław Szamborski dziekan warsz., za pośrednictwem Piotra Fanellego, brata Zygmunta [kuchmistrza], przekazał mu 300! zł tytułem rocznej opłaty za dzierżawę prepozytury liw. za bieżący rok 1557⁶¹W rzeczywistości przekazano wówczas jedynie 252 zł (Knap.mps 320). W kontekście tego zapisu zastanawia, suma 30 zł, za którą wydzierżawiono prepozyturę liw. w roku następnym (→ niżej). Knapiński zaczerpnął tekst tego dok. z późniejszej kopii z akt konsystorza warsz. Być może któryś z kopistów popełnił pomyłkę. Suma 30 zł jest zgodna z przybliżoną wysokością dochodu z dzies. z L.S., wynoszącą 30 zł 4 gr (licząc po 16 gr od każdej z 56 1/2 wł.,), jednak prepozyt liw. pobierał też dzies. pienieżną z Liwa Nowego (co dawało 14 zł 28 gr dochodu) oraz dzies. w zbożu z innych wsi, która odsprzedawana była star. liw. (LM 1565 II 177; → niżej pod 1565), do tego dochodziły też dochody ze wsi i folw. Wyczółki. O dochodach prep. liw. → też niżej: 1561 oraz przyp. 63 (Knap.mps 319); 1558 Zygmunt Fanelli kuchmistrz król. odstępuje Mikołajowi Zawiszy star. liw. i kam. dzierżawę dochodów prepozytury i kośc. w L. (razem z przynależną im jako uposażenie wsią Wyczółki), którą dzierżawi od Wita Paschalisa prep. liw. i kan. warsz., za 30 zł [→ przyp. 61] na okres roku, tj. od czwartej niedzieli Wielkiego Postu [20 III] 1558 do czwartej niedzieli Wielkiego Postu [5 III] 1559; poddzierżawa ma się odbywać na tych samych warunkach, co umowa między Paschalisem a Fanellim, zgodnie ze stanem prepozytury opisanym w inwentarzu przekazanym przez obecnego poddzierżawcę Stanisława Szemborskiego dziekana warsz. (Knap.mps 320-321); 1558 tenże Wit → niżej; 1558 tegoż podczas jego nieobecności [w L.] zastępuje Stanisław z Klwowa mansjonarz liw. → p. 5B.

1550 Katarzyna Patrowa mieszczka z L. zapisuje miastu L. do wypłaty mansjonarzom liw. czynsz roczny 8 zł od sumy 60 kóp gr (AV 1, 40v); 1552 burmistrz i rada m. L. wyznaczają mansjonarzom liw. 6 grz. czynszu rocznego od sumy 60 kóp gr, którą zostawiła mansjonarzom w testamencie taż zm. Katarzyna Patrowa (Knap.mps 359).

1550 Gabriel Żelkowski podsędek liw. zapisuje mansjonarzom liw. 1 grz. czynszu rocznego od sumy 10 kóp gr na swych dobrach Żelkowo i Gołębek (Knap.mps 356); 1550 nadanie [czyje?] dla kościoła w L. 1/3 z 2 półwł. w Woli Żukowskiej (Knap.mps 356); 1550 szl. Stanisław Żaboklicki syn zm. Augustyna zapisuje [kościołowi w L.] 2 grz. czynszu rocznego od sumy 20 kóp gr na swych dobrach Żabokliki (Knap.mps 357); 1551 szl. Jan Nojszewski syn zm. Stanisława zapisuje kaznodziei [w L.] 1 grz. czynszu rocznego od sumy 10 kóp gr na swych dobrach Nojszewo (Knap.mps 357); 1551 szl. Jan Karczewski syn zm. Jakuba Tokarza zapisuje kaznodziei [w L.] 1 grz. czynszu rocznego od sumy 10 kóp gr na swych dobrach Karczewiec (Knap.mps 357; wzm.: AV 1, 40v, gdzie informacja, że chodzi o zapis dla mansjonarzy w L.); 1551 szl. Jakub Roguski z Roguszyna Starego syn zm. Donata zapisuje mansjonarzom liw. 1 grz. czynszu na swych dobrach (Knap.mps 357); 1551 ur. [imię?] Zaliwski syn zm. Michała zapisuje mansjonarzom liw. czynsz od sumy 10 kóp gr (AV 1, 40v).

1552 królowa Bona, za zgodą swego syna Zygmunta Augusta, potw. dokonane przez książąt maz. [a. 1526] nadanie dla mansjonarzy liw. boru zw. Popowski z przynależnymi doń łąkami, położonego za [król.] wsią Popowo w stronę dóbr szlach. Turna, z przeznaczeniem na wosk i wino; mansjonarze [mimo nadania] posiadali ten bór bez [wystawionego] dok. książ.; 1552 król Zygmunt August potw. ten dok. (MS 5/2 nr 5950; MK 82, 457v-458v; Knap.mps 358-359; Vis.Liw 8-9; wzm.: AV 1, 40v i SumPriv. 2-3).

1553 szl. Paweł syn zm. Pawła Strupiechowskiego zapisuje kolegium mansjonarzy liw. 1 grz. czynszu od sumy 10 kóp gr na Strupiechowie (Knap.mps 359).

1553 (kop. 1778) mansjonarze w L. dają Marcinowi pleb. w Sebastianowie i altaryście w L. wybudowany przez nich dom, znajdujący się na tyłach kościoła w ogrodzie, między plebanią (curia plebanalis) a ogrodem dzwonnika z dodaniem 10 kóp gr, a otrzymują w zamian dom Marcina w L.S., położony między domem mansjonarzy a domem opatrz. Bartłomieja ślusarza (VisLiw 10-11; reg.: SumPriv. 3); 1555 królowa Bona potw. tę zamianę, a ponieważ dom uzyskany przez mansjonarzy znajduje się na gruncie miej., na prośbę Wita Paschalisa prepozyta liw., kan. warsz. i swego kanclerza, uwalnia ten dom spod prawa miej.; 1555 król Zygmunt August potw. ten dok. (MS 5/2 nr 7247; MK 87, 78v-79v; MDwS nr 12; LiwPam. nlb.; Knap.mps 359-360; VisLiw 11-12; wzm.: AV 1, 40v, pod 1505!).

1555 Wojciech Gołąb mieszcz. z L.S. zapisuje kolegium mansjonarzy liw. 1 grz. czynszu od sumy 10 kóp gr na swych dobrach [nie podano jakich] (Knap.mps 359; AV 1, 40v, pod 1557).

1557 Stanisław Kruszewski geometra pow. liw. zapisuje w testamencie mansjonarzom liw. 11 1/2 kopy gr w półgr z obowiązkiem odprawiania co tydzień mszy za jego duszę (PułtTest. 3, 185).

1558 Stanisław z Klwowa [woj. sand.] mansjonarz w L. występuje w imieniu kolegium mansjonarzy liw. pod nieobecność Wita Paschalisa prep. w L. i kan. warsz. → p. 5B.

1558 szl. Paweł Zawadzki z Zawad z ż. Krystyną, c. zm. Wojciecha z Pigłówki-Połazia Rąbieży, zapisuje mansjonarzom w L. 1 grz. czynszu od 10 kóp gr (Knap.mps 321; AV 1, 40v).

1559 wiel. Ossiński mansjonarz z L.; mieszczanie z L. winni mu są 10 kóp gr tytułem [zaległego?] czynszu rocznego (AV 1, 40v).

1561-70 Jan Pikarski prep. w L., kaznodzieja król., dziekan warsz.⁶²Pikarski był kaznodzieją króla Zygmunta Augusta od 1556/57; o nim i jego prebendach: RejArchid. 108; PSB 26, 222-223; M. Ferenc, op. cit., s. 225; LietuvosKat. nr 918: 1561 uposażenie tegoż → niżej; 1565 tenże kan. wileński, prepozyt w Bielsku i L. (MS 5/1 nr 3151, 3152); 1565-66 tenże (LM 1565 II 177; LiwPam. nlb.); 1570 temuż, według oceny lustratorów stwa liw., szkoda oddawać dzies., bo nie chce budować kościoła (ASK LVI L.3, 51); 1570 Stanisław Barzy wda i star. krak., dz. w → Wierzbnie poleca dzierżawcy [tych dóbr], aby dzies. od tamtejszych kmieci wytyczona przez tegoż Jana Pikarskiego pleb. w L. była mu corocznie dostarczana przez ludzi wdy do wsi Wyczółki (LiwPam. nlb.; VisLiw 28-29).

1561 par. w Czerwonce jest filią par. L. → Liw – dekanat.

1561 uposażenie Jana Pikarskiego prepozyta liw. wynosi 10 grz. sr., od czego powinien zapłacić 5 grz. podatku; altarysta [altarii] fundacji Polibomskich [Polikowskich?] płaci 12 gr podatku; mansjonarze w L. płacą 1 grz. podatku⁶³Wysokości uposażenia altarysty nie podano, jednak taksa poboru od duchowieństwa w 1561 wynosiła 24 gr od 1 grz. (RejArchid. 104), co wskazuje, że stanowiło ono 1/2 grz. Zadeklarowane 10 grz. sr. dochodu prepozyta to po przeliczeniu 16 zł, co w kontekście sum za które w l. 1557-58 wydzierżawiono dochody prepozyta liw. (→ wyżej i przyp. 61) wydaje się bardzo zaniżone. Zapewne zaniżony był też dochód mansjonarzy, który na podstawie wspomn. taksy szacować można na 2 grz. Prepozyt liw. nie zapłacił należnego podatku ani w 1561, ani w 1562, gdy spisywano zaległe należności (RejArchid. 126) (RejArchid. 121; o uposażeniu prep. liw. też → wyżej: Wit Paschalis).

1562 Stanisław z Klwowa niegdyś mansjonarz w L. kwituje wiceprepozyta i mansjonarzy liw. ze spłaty 3 kóp gr z dochodów jego mansjonarii za 1561 (Knap.mps 324).

1565, 1570 pr. patronatu [kościoła par. w L.] należy do króla; pleb. pobiera dzies. pieniężną z [obu miast] L., po 16 gr od każdej włóki; do niego należy także dzies. z → Czerwonki w wymiarze po 2 korce owsa i 4 korce żyta z każdej włóki oraz dzies. z Kryp i Grodziska, które odkupuje star. liw. (LM 1565 II s. 177, 179, 181, 182; ASK LVI L.3, 51); 1566 kościół pw. ś. Jana Chrzciciela, zbudowany z drewna dębowego (de roboribus); pr. patronatu należy do króla; do pleb. należy wieś Wyczółki, w której jest 10 kmieci osadzonych na włókach i 2 zagr. z folwarkiem, a także dzies. snopowa ze wsi Wierzbno, Ossówno, Grodzisko i Krypy; w kośc. są 2 altarie⁶⁴Dalszy tekst jest nieczytelny z powodu dziury w papierze. Widać tylko: „5 grz.” i „4 grz.”, co być może odnosi się do uposażenia wspomn. altarii oraz [kolegium] 7 mansjonarzy, którzy są zobowiązani do śpiewania godzin kanoniczych o Wniebowzięciu NMP i sprawowania posługi duszpasterskiej; ich uposażenie stanowi 7 grz. czynszu i 21 kóp gr z dziesięcin z L., posiadają też dzies. z niektórych folw. szlach. [w par. L.] (LiwPam. nlb.; wzm.: SumPriv. 14)⁶⁵Jest to uwierzytelniony notarialnie wyciąg z księgi wizytacji Jana Makowieckiego archid. warsz. i kustosza wileńskiego, przechowywany niegdyś w archiwum kościoła.

1568 szl. Jan Rąbież Połaski syn zm. Jana zapisuje mansjonarzom w L. 1 grz. czynszu od sumy 10 kóp gr na dobrach Pigłówka-Połazie Rąbież (Knap.mps 322); 1572 szl. Andrzej syn zm. Wojciecha i Jan syn zm. Stanisława z Pigłówki-Połazia Rąbieży zapisują mansjonarzom w L. 1 grz. czynszu rocznego na dobrach Rąbież zw. Korzanko (Knap.mps 322).

1579 król Stefan Batory, na prośbę Jerzego Fabiusa prep. w L. i Przemyślu, swego kapelana, poleca Stanisławowi Radzimińskiemu star. liw., żeby wyegzekwował od chłopów (coloni) z Czerwonki oddanie dzies. wspomn. prepozytowi (LiwPam. nlb.)

1583 Tomasz pleb. z L. sprzeciwia się wyłączeniu wsi Wierzbno, Ossówno i Wyględowo z podległej mu par. Czerwonka oraz włączeniu ich do nowotworzonej par. w → Wierzbnie; sprzeciw odrzucony przez bpa (AE XIV 65v-66v; NowDzieje 2, 547; SalinaStruk. 167-168); 1583 Łukasz Kościelecki bp pozn. eryguje parafię w Wierzbnie, włączając do okręgu parafialnego także wsie Jaworek i Wyględowo; uposażenie kośc. ma stanowić m.in. dzies. ze wsi Janowo i Wyględowo, zaś dzies. z Wierzbna ma być nadal oddawana prepozytowi w L. (Knap.mps 389; CP 4 nr 184; VisLiw 27-28).

1584 zapis [czyj?] 8 kóp gr dla mansjonarzy w L. (Knap.mps 322).

1584 szl. Mikołaj Kochanek Roguski syn zm. Jana zapisuje mansjonarzom w L. 1/2 grz. czynszu na dobrach Roguszyno-Leśniki (Knap.mps 322).

1585 ur. Jan Zaliwski syn zm. Michała zapisuje mansjonarzom w L. 1 grz. czynszu od sumy 10 kóp gr na swych dobrach Proszewo (Knap.mps 322); 1585 szl. Marcin i Łukasz Zawadzcy z Zawad ss. zm. Andrzeja zapisują mansjonarzom liw. 4 grz. czynszu (Knap.mps 322; AV 1, 40v).

1586 mansjonarze z L. toczą proces ze szl. Rafałem, Leonardem, Mikołajem, Janem i Stanisławem Świętochowskimi ss. zm. Andrzeja oraz Janem synem zm. Wojciecha Roguskiego o spłatę 2 grz. zaległego czynszu (Knap.mps 323).

1589 sław. Jan Ryszek młynarz [z młyna] na rz. Czerwonka zapisuje 1 grz. czynszu rocznego od sumy 10 kóp gr na kaznodzieję [w L.] (Knap.mps 323).

1592 Bernard Maciejowski bp łucki, za zgodą Łukasza Kościeleckiego bpa pozn., a na prośbę Tomasza Floriusa kan. warsz. i prep. liw.⁶⁶Florius był prepozytem w L. jeszcze w 1603 (AV 1, 41), konsekruje w m. L. kościół ś. Jana Chrzciciela, a jako coroczny dzień wspomnienia tego wydarzenia wyznacza pierwszą niedzielę po święcie 11 tys. Dziewic [21 X] (Knap.mps 330; wzm.: AV 1, 38v); 1595 kościół znajduje się obok bramy prowadzącej na przygródek → Liw – starostwo, p. 2A; 1603 kościół par. w m. L. ś. Jana Chrzciciela, ma 3 ołtarze: [główny] z obrazem Wniebowzięcia NMP, drugi niedawno wybudowany, jeszcze niepoświęcony z obrazem Męki Chrystusa, trzeci z obrazem NMP; obok kościoła znajdują się domy prepozyta i jego zastępcy (vicepraepositus), na innej parceli zaś 2 domy mansjonarzy oraz [nieopodal] szkoła, w której uczy się ok. 60 chłopców; uposażenie nauczyciela stanowi dzies. ze wsi Skarzyno oraz dzies. z 3 wł. król. [w L.?]⁶⁷W wizytacji 1667 zanotowano, że uposażenie nauczyciela w L. stanowi dzies. ze Skarzyna i Wyrzyków (Knap.mps 334); przy kościele jest 8 mansjonarii; w m. L. jest też kaplica ś. Leonarda [→ p. 5B] oraz szpital (xenodochium) [w → Liwie Nowym]; do mansjonarzy liw., zgodnie z dok. erekcyjnym Sebastiana Branickiego bpa pozn. [z 1542], należy dzies. ze wsi szlach. Zawady i Połazie oraz m. L.; do uposażenia prepozytury należy folwark w → Wyczółkach; prep. zajął dzies. z Czerwonki, a dzies. z Polikowa Wielkiego pobiera naprzemiennie z pleb. i wikariuszami w → Grębkowie (AV 1 k. 38v-41v, 53v); 1667 do par. w L. należą m. L., Grodzisko, Polikowo, Oszczerze, Ziemaki, Polikowo-Daćbogi, Polikowo-Pobratymy, Karczewiec, Połazie, Rąbież, Zawady, Popowo i Krypy (Knap.mps 327).

Dziesięciny: 1441 z Ossówna, 1447 z Suchodołu i Polikowa, 1464 z Żaboklik, Czapli, Skarzyna, Roguszyna i Nojszewa, 1520 z Wyrzyków, Lisiej Góry, Żaboklik, Ossówna, Czapli i Skarzyna, 1523-24 z Żaboklik, Czapli, Skarzyna, Szczurowa, Roguszyna i Nojszewa, [1524] z Kryp, Popowa i Zawad → wyżej; [a. 1526] pleb. liw. pobiera dzies. z obu miast L. i Czerwonki (MK 40, 515); 1527-28 dzies. z obu miast L. i Czerwonki, 1531 z Grabowca i Woli Ossowińskiej [→ Ossówno Nowe], 1531 z Polikowa-Mroczków, 1532 z Nojszewa, 1542 z Wyczółek, Połazia, Zawad i obu miast L., 1549 z folw. w L., 1565, 1570 z obu miast L., Czerwonki, Kryp i Grodziska, 1566 z Wierzbna, Ossówna, Grodziska i Kryp, 1570 z Wierzbna, 1579 z Czerwonki, 1583 z Wierzbna, 1603 z Czerwonki, Skarzyna, L., Połazia i Zawad, Polikowa Wielkiego i Suchodołu → wyżej.

5B. Kościół (kaplica) ś. Leonarda.

1493 [?] (wzm. 1667) uposażenie kaplicy ś. Leonarda w L. jest zabezpieczone na dobrach Błędowo (Knap.mps 333)⁶⁸Informacja za wizytacją z 1667, gdzie zanotowano, że wiadomo to „z pewnych objaśnień w Metryce Książąt Mazowieckich”. Odpowiedniego zapisu w metryce książ. nie udało się nam jednak odnaleźć; 1521 szl. Leonard z Błędowa sprzedaje z zastrz. pr. odkupu kościołowi lub kaplicy ś. Leonarda w L., niedawno zbudowanej za miastem⁶⁹Wizytacja 1667 precyzuje, że kaplica ś. Leonarda położona była „za bramami m. L.S.” (VisLiw 15), i jej kapelanowi czynsz 5 grz. w monecie krak. z dóbr Błędowo, Ruda i Gołasze w z. czer.! [recte: z. raw.] za 50 kóp gr w półgr; czynsz ma być wypłacany kapelanowi na święto Niepokalanego Poczęcia NMP [8 XII]; pieniądze na ten cel dali: Łukasz z Buczyna [z. droh.] kapłan w kaplicy król. (requieysta)⁷⁰Obowiązkiem duchownych określanych w źródłach jako „sacerdotes requiistae”, ustanowionych przy kaplicy król. w kat. wil., było śpiewanie mszy za dusze zmarłych z rodziny król. Wspomn. Łukasz jest być może tożsamy z imiennikiem znanym z 1503 (LietuvosKat. nr 1211b). Za wskazówki dziękujemy prof. Stephenowi Rowellowi oraz dr Tomaszowi Jaszczołtowi w kat. wileńskiej – 30 kóp i Mikołaj [Kossobucki] z Przasnysza pleb. w Brańsku [Podlasie] – 20 kóp; pr. patronatu kaplicy ma należeć do pleb. w L. (MK 32, 110v-111; MK 339, 25v: tu Leonard jako syn Mikołaja „de Uta”); 1526 Mikołaj Żukowski prep. warsz. i pleb. w L. jako kolator kaplicy ś. Leonarda kwituje [Leonarda z Błędowa] ze zwrotu wspomn. 50 kóp gr i oświadcza, że suma ta została teraz zapisana na dobrach Grzmiąca i Nosy w z. warsz. należących do szl. Abrahama; czynsz ma być płacony na święto Objawienia Pańskiego [6 I] (dopisek na marginesie zapiski z 1521 sporządzony przez Mikołaja Żukowskiego jako kanclerza maz.: MK 32, 110v; SHGWarsz. s. 81-82, 176).

1543 szl. Mikołaj Zędło Dąbrowski zapisuje kaplicy ś. Leonarda w L. 5 grz. czynszu na swych dobrach Dąbrówka i Wolica w pow. warsz. za 50 kóp gr (Knap.mps 331); 1546 szl. Gabriel syn zm. Jakuba Żelkowskiego zapisuje kaplicy ś. Leonarda w L. 2 grz. czynszu na swych dobrach Żelkowo, Gołębek, [Dropia-]Domanice w pow. liw. za 20 kóp gr (Knap.mps 332).

1558 czcig. Jakub ze Skuszewa [pow. kam.] altarysta w kaplicy ś. Leonarda położonej na przedmieściu m. L. oraz Stanisław z Klwowa [w woj. sand.] mansjonarz liw. w imieniu swoim i całego kolegium, pod nieobecność Wita Paschalisa prep. w L. i kan. warsz., przyjmują 50 kóp gr od szl. Andrzeja Milanowskiego dz. z Milanowa [pow. warsz.] zapisanych altarii w 1556 [chodzi o wykup czynszu] (Knap.mps 330).

1561 prep. kościoła ś. Leonarda płaci 12 gr podatku [co wskazuje na dochód 24 gr, → przyp. 63] (RejArchid. 121).

1572 sław. Katarzyna wd. po Wawrzyńcu Łysku! [Lisku?] mieszcz. z Liwa Nowego, a 1597 sław. Stanisław Przelata paśnik i mieszcz. z L.S. zapisują [kaplicy ś. Leonarda] po 1 grz. czynszu za 10 kóp gr (Knap.mps 332).

1603 w kaplicy ś. Leonarda jest 1 ołtarz z obrazem Męki Chrystusa; uposażenie kaplicy stanowią 4 zł czynszu z miasta L. (AV 1, 41).

1617 należne kaplicy ś. Leonarda czynsze wysokości 8 grz. nie były wypłacane, [dlatego] włączono ją do [uposażenia] prep. [kościoła par. w L.], by to on zajmował się ich ściąganiem; sprzęt liturgiczny jest brany z kośc. par. i codziennie w kaplicy odprawiana jest msza przez jednego z wikariuszy (Knap.mps 333).

6A. Pobyty monarsze w L.⁷¹Kwerendę pod tym kątem przeprowadzono w wydanych drukiem tomach metryki książ. (PP 5-6), maz. kodeksach dyplomatycznych (NKDMaz., Lub., Iura) oraz wybranych opracowaniach. Spośród źródeł rękopiśmiennych systematycznie przejrzano MK 3-5. Zebrane informacje nie wyczerpują zagadnienia i stanowić mogą jedynie punkt wyjścia do dalszych badań

1368 15 V ks. Siemowit [III] wstawia w L. dokument nadania wójtostwa → p. 4A.

1409 9 XII ks. Janusz [I] przebywa w swoim zamku L. (OBA nr 1180; M. Radoch, Kilka uwag o działaniach wojennych na pograniczu mazowiecko-krzyżackim w 1409 roku [w świetle źródeł zakonnych], w: Mazowsze północne i jego sąsiedzi od średniowiecza do czasów współczesnych, Ciechanów 2009, s. 71).

1417-29 ks. Janusz [I] przebywa w L.: 11 I, 12 VII 1417; 5 I 1419; 12 III, 13 X 1421; 30 V, 28 X 1424; 15 V 1525; 31 VII 1426; 26-27 VII 1427; 23-24 V 1428 (MK 3 k. 13, 26v, 39, 57, 71v, 79v, 113v; PP 5 nr 74, 75, 339, 495-501, 640-645; Wilska, mapy nr 4, 7, 10, 13).

1431-53 ks. Bolesław [IV] przebywa w L.: 27-28 I 1431; 25 V, 11 IX 1432; 8 VI 1434; 22-23 I, 21-22 VI 1435; 18-19 VI, 27 IX – 1 X 1436; 3 VIII, 28 X – 2 XI 1437; 11-13 VII 1438; 13 VII 1439; 2 X 1442; 27 IX 1447; 30 IX 1448; 29 IX 1449; 29 IX 1450; 7 X 1451; 9 X 1452; 1 X 1453 (PP 6 nr 267-269, 271, 375, 376, 400, 401, 406; MK 3 k. 129v, 142, 169-169v, 187, 192v, 205v, 210, 218v-219, 231v, 278v; MK 4 k. 8v, 13v-14, 44v, 88v, 95v, 112, 128).

1472 30 IV, 1475 31 V ks. Konrad [III] przebywa w L. (MK 5 k. 163v, 179v).

1506-22 ks. Anna [Radziwiłłówna] przebywa w L.: 22-25 VIII 1506; 15 V 1512; 3-14 V 1513; 17 V – 1 VI 1514; 30 I, 13-18 VII, 30 VIII – 27 IX 1515; 25 VIII – 9 XII 1516; 1 VII, 19 XII 1517 (M. Piber-Zbieranowska, Księżna Anna Radziwiłłówna i jej regencja na Mazowszu 1503-1518, aneks [w przygotowaniu]); 1522 14 III taż w obecności swych synów Stanisława i Janusza [III] oraz innych świadków spisuje w L. swój testament (MK 32, 117; MK 339, 21; GrabDyn. 486-487); 1522 14/15 III taż umiera w L. (Warsz. 13, 510; K. Jasiński, Rodowód Piastów mazowieckich, Poznań 1998, s. 173; GrabDyn. 485).

1506 22-25 VIII ks. Zygmunt [Jagiellończyk] przebywa w L. u ks. [Anny Radzwiłłówny] podczas swej podróży na Litwę do swego brata, króla Aleksandra⁷²Z tego samego źródła wiadomo, że ks. Zygmunt dowiedział się o śmierci brata właśnie w L., w niedzielę 23 VIII, zob. też A. Pawiński, Młode lata Zygmunta Starego, Warszawa 1893, s. 248; towarzyszy mu m.in. Mirzewski z 2 końmi, a w L. dołącza się Wodeński z 4 końmi, ale jego służba zaczyna się liczyć od Bielska (Účty 606-607; Mezi peryferii a centrem jagellonského světa. Registrum dvořanů knížete a krále Zikmunda I. Jagellonského z let 1493-1510, wyd. P. Kozák, K. Rábai, Opava 2016, s. 191, 224).

1519 6 VI, 1522 21 III książęta Stanisław i Janusz [III] przebywają w L. (Iura 2 nr 217; RegTheut. 3 nr 25392); 1525 ks. Janusz [III] poleca wypłacić Janowi Gamratowi dworzaninowi zm. ks. Stanisława zaległą należność za służbę oraz 32 kopy gr za utrzymanie koni za 2 kwartały, tj. od momentu, kiedy przybył do L. z 8 końmi aż do śmierci ks. Stanisława [zm. 8 VIII 1524] (MK 339, 94v; WolffStudia 260).

1526 15 IX ks. Anna [Konradówna] przebywa w L. (MK 341, 2v; WolffStudia 314).

1576-85 król Stefan Batory przebywa w L.: 2 VIII 1576; 4 II 1579; 19 II 1580; 16 I 1581; 10-11 I 1585 (M. Wrede, Itinerarium króla Stefana Batorego 1576-1586, Warszawa 2010, s. 81, 97, 102, 109, 129, 151).

1589 II król Zygmunt III podróżuje z Grodna do Warszawy przez Bielsk i L. (M. Wrede, Warszawa i Mazowsze w podróżach królów polskich w XVI i XVII wieku, w: Mazowsze na pograniczu kultur w średniowieczu i nowożytności, Pułtusk 2007, s. 169).

6B. Wydarzenia. 1410 23/24 VI główny korpus wojsk lit. pod dowództwem wielkiego ks. Witolda, zmierzając z Drohiczyna ku Warszawie, przechodzi przez L. (S. Jóźwiak, K. Kwiatkowski, A. Szweda, S. Szybkowski, Wojna Polski i Litwy z Zakonem Krzyżackim w latach 1409-1411, Malbork 2010, s. 256 oraz mapa); 1413 Benedykt z Makry poczas swej misji rozjemczej w Polsce podróżuje z Wilna do Warszawy przez Drohiczyn i L. → p. 5A; 1453 pożar miasta A.L. → p. 4A; 1462 rozjemcy działający z polecenia bpa pozn. Andrzeja [Bnińskiego] i bpa płoc. Pawła [Giżyckiego], za zgodą obu kapituł kat., wydają w L. wyrok w kwestii przebiegu gran. między obiema diec., na mocy którego oba miasta L. [Stary i Nowy] wraz z ich mieszkańcami mają należeć do diec. pozn.; jednym ze śwd. jest kleryk Jan, wikariusz w L. (AC 2 nr 1579 ; AE II 177; NowDzieje 2, 38); 1487 uczc. Andrzej Mysłek rajca z L. zeznaje jako śwd., że, gdy swego czasu panowała w L. wielka zaraza, ukrył się w lesie (AC 2 nr 1866; A. Walawender, Kronika klęsk elementarnych w Polsce i w krajach sąsiednich w l. 1450-1586, cz. 1, Lwów 1932, s. 185).

1506 Michał Flipowicz i Jerzy Baryczka [mieszczanie ze Starej Warszawy] oświadczają, że oddali wd. Piotrowej Pękutowej dług, wysyłając pieniądze z L. (RadWS nr 719); 1524 Wojciech syn Jakuba z Kęsów [pow. nowom. czy liw.?] zeznaje, że poznał Macieja pleb. z Dzierżenina w L. przed 7 laty, gdy został uwolniony z więzienia [w L.?] i załatwiał swoje sprawy w L. u książąt maz. (AC 3 nr 437).

1534 król Zygmunt [I] zarządza zwołanie sejmiku ziemi liw. w L. [dzień tygodnia opuszczono] przed świętem ś. Marcina [11 XI] (Iura 3 nr 338).

1553, [a. 1566]⁷³O przypuszczalnej dacie pożaru → przyp. 19 pożar obu miast L. → p. 3C; 1572 VII-XII zaraza → p. 2: cło i mostowe oraz p. 3C; 1582, 1589 pożar ratusza w L.S. → p. 2: topografia miasta i okolic.

6C. Osoby pochodzące z L.

6Ca. Studenci Uniw. Krak. 1428 Mikołaj syn Mirenia z L., student (MUK 1 nr 28e/066), 1429 bak. sztuk wyzw. (KProm. nr 29/22); 1450 Mikołaj syn Jana, 1474 Jan syn Piotra, Mikołaj syn Bartłomieja, Wojciech syn Jana, Jan syn Andrzeja, 1480 Wojciech syn Jana Zelana, 1494 Jakub syn Bogusława, 1503 Jan syn Macieja z L., Marcin syn Bartłomieja z L.⁷⁴Miejsce pochodzenia zapisano jako „de Liwy”, chodzi prawdop. o nasz L. Z terenu Korony brak innych możliwości identyfikacji. Wieś Czarzaste-Lify w pow. przas. ma późniejszą metrykę, por. też przyp. 34 (o wsi Liwa) (MUK 1 nr 50e/060, 74e/003, 74e/050, 74e/052, 74h/193, 80e/073, 94e/030, 1503e/225, 1503h/334).

1493 Jakub syn Jana Szypika z L., kleryk diec. pozn., student Uniw. Krak. (MUK 1 nr 93e/145), 1513-14 [tenże?] Jakub z L. komendarz kościoła w Nurze (PułtTest. 1 k. 428v, 432v).

1521 Jan syn Macieja z L., student (MUK 2 nr 1521h/042), 1530 tenże bak. sztuk wyzw. (KProm. nr 1530/22).

1538 Wojciech syn Macieja, 1546 Feliks syn Jakuba z L., studenci (MUK 2 nr 1538h/087, 1546e/060).

6Cb. Przyjęci do pr. miej. innych miast⁷⁵Ogólnie o emigracji z miast mazowieckich zob. K. Wiśniewski, Emigracja z Mazowsza i miast mazowieckich w XVI-XVII wieku w świetle rejestrów przyjęć do prawa miejskiego, w: Mazowsze w procesach integracyjnych i dezintegracyjnych w Rzeczypospolitej XVI-XVII wieku. Studia i szkice, Warszawa 2010, s. 187-232.

1503 Maciej z L. szewc, 1540 Michał z L. nożownik (cultellifex), 1592 Piotr Chrośnicki iglarz (acufex) z L.A., 1610 Wawrzyniec Baczkowic szewc z A.L., przyjęci do pr. miej. Krakowa (Księgi przyjęć do prawa miejskiego w Krakowie 1392-1506, wyd. K. Kaczmarczyk, Kraków 1913, nr 9231; Księgi przyjęć do prawa miejskiego w Krakowie, t. 1: 1507-1572, wyd. A. Kiełbicka, Z. Wojas, Kraków 1993, nr 2005; t. 2: 1573-1611, Kraków 1994, nr 1298, 2445).

1515 Paweł Lisowicz z L., 1524 Jan Lis rzeźnik z m. L., 1528 Szymon murarz z L., 1536 Maciej z L. syn Jakuba Tabira, 1565 Stanisław Krypski z L. syn szl. Macieja Krypskiego⁷⁶Stanisława wymienia też: Z.Wdowiszewski, Szlachta przyjęta do prawa miejskiego Starej Warszawy w latach 1506-1718, MH 11, 1932, nr 7-8, s. 143, 1571 Paweł z L. syn szewca i uczc. Doroty, przyjęci do pr. miej. Starej Warszawy (PrzyjęciaSW nr 126, 299, 405, 599, 1272, 1436).

1542 Jan Drzewicki ślusarz syn Jakuba z L., 1551 Wawrzyniec rymarz z L., 1571 Hieronim ślusarz z L., przyjęci do pr. miej. Lwowa (Przyjęcia Lwów nr 2057, 2287, 2833).

1572 Hieronim Veitten hafciarz (Seidenstrikker) z L., 1589 Wawrzyniec Kuczencze [?] z L., przyjęci do pr. miej. Gdańska (H. Penners-Ellwart, Die Danziger Bürgerschaft nach Herkunft und Beruf 1536-1709, Marburg 1954, s. 46, nr 46).

6Cc. Duchowni.

1476 discr. Andrzej z L. zraniony w domu discr. Macieja w Jadowie ocenia swoją szkodę na 50 fl. (AOfPult. 111, 10v).

1488 Stanisław z L. pleb. w Kamionie [pow. warsz.] rezygnuje ze swego beneficjum, na które został wprowadzony przez mieszcz. Stanisława z Latowicza, faktora Mikołaja dra dekretów i kan. płoc., posiadacza wsi Kamion (Ep. 2, 563-564; SHGWarsz. 98); 1497 [tenże?] czcig. Stanisław z L. pleb. w Kamionie (Warsz. 7, 495).

1509 Jan z L. prezentowany przez ks. Annę [Konradową] na pleb. w Korytnicy (AOfPult. 113, 1v); 1509-30 Jan z L. pleb. w Korytnicy, → Korytnica, p. 5.

1509 discr. Stanisław z L., śwd. discr. Macieja ze Strubina [pow. sąch.] toczy proces ze Stanisławem pleb. w Radzyminie o uwięzienie (PułtTest. 1, 53); 1511 [tenże?] Stanisław z L. kleryk toczy proces z szl. Mikołajem z Gnatów [pow. nowom.] o zabór miecza wartości 1/2 kopy gr (AOfPult. 113 k. 160, 178); 1511 [tenże?] toczy proces z Janem Sokołowskim pleb. w Dąbrówce [pow. kam.] o zranienie i obrzucenie obelgami; discr. Paweł z Dybowa, śwd. Jana, zeznaje, że widział, jak Stanisław wtargnął do domu plebana z odkrytym mieczem i groził mu śmiercią (AOfPult. 113 k. 165v, 172; PułtTest. 1, 118v).

1529 discr. Jan z L. nauczyciel (rector scholae) w Błoniu [pow. bł.] pozywa szl. Stanisława Piorunowskiego o to, że pobił jego uczniów i im groził; bp nakazuje stronom żyć w pokoju pod zakładem 200 kóp gr (AE VII 106v).

1538 Jan z L. mansjonarz kat. wileńskiej (LietuvosKat. nr 864).

7. M. Jakubik, Dzieje Liwa, w: Węgrów. Dzieje miasta i okolic w latach 1441-1944, Węgrów 1991, s. 388-397 (z nieścisłościami w partiach dot. średniowiecza i czasów nowożytnych); E. Kowalczyk, Liw. Z dziejów kolejnego mitu archeologicznego, PH 94, 2003, z. 3, s. 335-346; WilskaLiw 55-71; M. Piber-Zbieranowska, Liw jako oprawa (wdowia) księżnych mazowieckich i teren ich działalności, „Rocznik Liwski” 1, 2005/2006, s. 95-106; R. Postek, Liw, miasto i zamek, Warszawa 2008; PacPleb.

8. Pieczęć miej. niezachowana; trzy jej reprodukcje zapewne z XVI-XVII w. zamieszcza LiwPam. Pieczęć przedstawia umieszczonego w tarczy kroczącego wołu lub konia zwróconego w lewą (heraldycznie) stronę. Wzm. z 1564 o użyciu pieczęci miej. S.L. → p. 3B. Po połączeniu obu miast ok. 1678 w użyciu była prwdop. pieczęć z wizerunkiem przejętym z pieczęci → Liwa Nowego, z pewnymi modyfikacjami. O zamku → Liw – starostwo.

Uwaga: W literaturze regionalnej (np. M. Jakubik, op. cit., s. 392; Postek 88) funkcjonuje podawana pod 1279 informacja o oblężeniu grodu L. przez Jaćwingów. Opiera się ona na przekazie K. Niesieckiego, Herbarz polski, t. 3, Lipsk 1839, s. 356, u którego data 1279 użyta została jednak tylko do określenia początku panowania ks. Leszka Czarnego (1279-1288). Historię tę, opisującą początki herbu Doliwa, zawiązane z oblężeniem zamku! L. przez wojska jaćwieskie, wspomn. heraldyk zaczerpnął, jak pisze, od Bartosza Paprockiego, dla którego z kolei źródłem miał być Długosz. Paprocki pisze o tym w Gnieździe cnoty, Kraków 1578, s. 1044-1045, ale bez wskazania źródła. Długosz rzeczywiście wiąże początki h. Doliwa z nazwą L. („od zamku L. na Mazowszu nazwany”), ale żadnej historii o Jaćwingach nie zna (Klejnoty Długoszowe, wyd. M. Friedberg, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego” 10, 1930, s. 67). Opowieść o oblężeniu L. przez Jaćwingów za czasów Leszka Czarnego jest więc tylko legendą heraldyczną, stworzoną w XVI w.

Informacja M. Jakubika (op. cit., s. 388), że „w lustracji 1564” (z powołaniem się nie na samo źródło, lecz na M. Balińskiego, T. Lipińskiego (Starożytna Polska, t. 1, s. 647) zapisano nazwy kilku ulic L. Starego i Nowego, odnosi się w rzeczywistości do LM 1789 (k. 2-9). Tak zresztą podawali cytowani autorzy (s. 649).