WARTA

[rps z początku XI w.] Vurta (Thietm. 89), [rpsy XII-XV w.] Wurtam [biernik] (MPHn. 7/1, 31), 1234 kop. 1235 Varta (Wp. 1 nr 173), 1234 kop. 1257 Wartha (Wp. 1 nr 168), 1236 kop. XIII-XIV w. Warta (Wp. 1 nr 192), 1244 or. Warta (Wp. 1 nr 243; PmP nr 1), 1341 kop. 1566 Vartha (Wp. 2 nr 1204), 1404 Vorte (SBP s. 53 nr 62), 1411 off der Worten (SBP s. 75 nr 162), 1414 Wartte (CEV nr 584), 1422 kop. 1555 Worthe (Wp. 8 nr 932), 1441 Wartin (AR nr 218), rzeka, prawy dopływ Odry (→p. A).

[Rzeka W. ma źródła w Kromołowie (obecnie cz. m. Zawiercie) na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, płynie przez Częstochowę, Sieradz, Konin, Pyzdry, Śrem, Poznań, Oborniki, Wronki, pod Santokiem łączy się z Notecią (→Noteś) i biegnie dalej do Odry, do której uchodzi pod Kostrzynem (niem. Küstrin). W granice woj. pozn. wpływała w okolicach Świączyna (na NE od Książa) i stanowiła granicę województwa pozn. (na brzegu lewym) i kal. (na brzegu prawym). Dopiero od Świątnik (na wysokości Bnina) woj. pozn. obejmowało miejscowości na obu brzegach rzeki. Hasło obejmuje informacje źródłowe odnoszące się do W. na odcinku mieszczącym się w granicach woj. pozn. Nie zajmujemy się tu przekazami dot. biegu rzeki w granicach województw sier. i kal., a także w Nowej Marchii (z wyjątkiem kwestii chwiejnego nazewnictwa tego fragmentu →p. A). Ze względu na obfitość materiału, nie dążyliśmy do zebrania kompletu przekazów, starając się raczej wychwytywać te bardziej charakterystyczne, w interesujący sposób pokazujące warunki naturalne i sposób wykorzystania rzeki przez człowieka. Ze względu na nieszablonową treść, wprowadziliśmy w niniejszym haśle układ materiału z podziałem na następujące punkty: A. Nazwa dolnego odcinka poniżej Santoka, B. Warunki naturalne (a. Bieg rzeki, b. Dopływy, c. Miejscowości położone nad W., d. W. pod Poznaniem, e. Powodzie i wylewy); C. Wykorzystanie gospodarcze (rybołówstwo, młyny, jazy); D. Znaczenie komunikacyjne (a. Przeprawy, b. Mosty, c. Cła, d. Spław i żegluga); E. W. jako granica polityczna i administracyjna; F. Wydarzenia rozgrywające się nad W.]

A. Nazwa dolnego odcinka poniżej Santoka1Problem niejasnego nazewnictwa dolnego odcinka W. w średniowieczu dostrzegł H. Ludat, Mieszkos Tributpflicht bis zur Warthe, „Deutsches Archiv für Landes- und Volksforschung” 2, 1938, s. 380-385, oraz Warthe oder Netze?, „Beiträge zur Namenforschung” 1951/1952, s. 213-221 (tłum. pol. obu artykułów: Mieszko Pierwszy i jego trybut usque in Vurta fluvium, oraz: Warta czy Noteć?, w: tegoż, Słowianie – Niemcy – Europa. Wybór prac, Marburg-Poznań 2000, s. 27-33 oraz 34-41). Postawiona przez niego teza, że aż do schyłku XIII w. określano ten fragment rzeki jako Noteć, a zatem W. uznawano za jej dopływ (uchodzący pod Santokiem), budzi jednak wątpliwości. Opiera się bowiem wyłącznie na dokumentach z połowy XIII w. (1241, 1249, 1257, 1259), których dane nie muszą być miarodajne dla czasów jeszcze wcześniejszych; wszystkie te świadectwa formułowane były przez niem. wystawców lub redaktorów, którzy mogli nie orientować się dokładnie w zastanych stosunkach nazewniczych. W każdym razie sprawa przez całe średniowiecze była niejasna, czemu wyraz dawał jeszcze Długosz. 1124 rz. W. pod Santokiem →p. E; 1241 [1243?] Henryk bp lubuski nadaje templariuszom dzies. z wsi Lubno [k. Gorzowa] i Oborzany [k. Chojny] za Notecią nadanych przez komesa Włosta (CDB A 24, s. 3; Temp. nr 24); 1249 granice ziemi lubuskiej i Wielkopolski z tej strony [tzn. na E od] Odry zaczynają się od Noteci i biegną [na S] przez [osady?] Rudna, Rogi, Sławice aż do Prześlic leżących między Małuszowem [w ziemi lubuskiej, k. Sulęcina] a Wielką Wsią (CDB A 24, 336-338; SU 2 nr 368); 1257 margr. brand. Jan zakłada m. Landsberg [dziś Gorzów Wlkp.] i nadaje mu pr. rybołówstwa na 1/2 mili w górę i na 1 milę w dół rz. Noteci (CDB A 18, 369-370); 1259 Bolesław Pob. zatwierdza templariuszom posiadanie nadanej im przez jego ojca Władysława [Od.] ziemi kostrzyńskiej, której zasięg wyznaczają z jednej strony rzeki Myśla i Noteć aż do Odry, z drugiej zaś granice Pomorza (Wp. 1 nr 372); 1295 margr. brand. Albrecht potwierdza templariuszom posiadanie Chwarszczan [k. Myśliborza] aż do rz. W. (CDB A 19, 9; Temp. nr 74); 1336 granica ziemi lubuskiej od strony Polski zaczyna się od Noteci [dalej opis, jak w dok. z 1249] (CDB B 2, 113); 1345 margr. brand. Ludwik nadaje miastu Friedeberg [obecnie Strzelce Krajeńskie] pr. spławiania statków (navigium sive meatum navium) do Szczecina rzekami Polka do Noteci, nią do Drawy i dalej do Odry2Kolejność wymienianych rzek jest tu pomylona: płynąć trzeba było Polką do Drawy, Drawą do Noteci, a Notecią do Odry. Z opisu tego wynika, że odcinek od zbiegu Noteci i W. pod Santokiem uważano nadal za Noteć (CDB A 18, 289); 1370 opat parad. oświadcza, że m. Landsberg dzierżawi od niego cz. wsi Karnin sięgającą od rz. W. do granicy dóbr klaszt. i miej. (Wp. 6 nr 229); 1390 spław w dół W. do Odry →p. Dd; [1402-08] gran. między m. Landsberg a dobrami bpa pozn. wyznacza m.in. dąb nad W. (Wrede 118); 1422 W. pod Landsbergiem, 1424 W. poniżej ujścia Noteci →p. E; 1429 Noteć uchodzi do W. →p. Bb; 1433 W. stanowić ma granicę Polski od miejsca poniżej Landsbergu aż do miejsca pod Santokiem, gdzie wpada do niej Noteć →p. E; [a. 1480] W. uchodzi do Noteci pod Santokiem →p. Ba; 1564/65 granica Polski i Brandenburgii od Skwierzyny [recte: Santoka!], gdzie Noteć wpada do W., biegnie wzdłuż W. aż do Landsbergu (LWK 1, 210).

B. Warunki naturalne.

a. Bieg rzeki (zmienność koryta, rozlewiska, starorzecza). 1256 jez. Stara Rzeka [k. Śremu] →p. Bb; 1267 woda Stara Rzeka w Spytkowie [k. Poznania] (Wp. 1 nr 430); 1279 starorzecze zw. Nakrzyże [k. Śremu] →p. Bc; 1313 granice dóbr kl. w Ząbrsku [→Bledzew] biegną od strugi Lacha [odnoga W.?] k. lasu Buchwałt [k. wsi Trzebieszewo] w stronę Skwierzyny (Wp. 2 nr 961); 1365 sołtys w Koziegłowach ma pr. łowić ryby w rowie zw. Pobieg, gdy wyleje rz. V. (Wp. 3 nr 1543); 1414 rozgraniczenie wsi Luboń od gruntów m. Poznania; toń niewodowa na starorzeczu W. ma należeć do miasta; mieszczanie mogą wbić 4 pale na oznaczenie granicy na tym odcinku; rybacy miejscy mogą przeprowadzać łodzie przez bród na odnodze rzeki, a gdyby ta wyschła, przewozić je wozem lub przenosić; rybakom wolno suszyć sieci na wierzbach czyli rokitach i osikach na brzegu, ale drzewa nie będą należeć do mieszczan (Wp. 7 nr 725); 1414 w sporze o granice wsi Krajkowo i Świątniki wspomn. ostrów na W. (CA 45, 3); 1418 Mik. Rogaliński toczy proces z Mikołajem z Błociszewa o rz. W., która między Krajkowem a Dobiertkami zmieniła swój bieg, oraz o jez. Nieciecza powstałe ze [starego koryta] tej rzeki; sąd orzeka, że strony mają tak jak dawniej użytkować rz. po połowie, dopóki nie wróci ona do dawnego koryta, natomiast ostrów [Otrycie] nal. od dawna do Krajkowa ma przypaść Błociszewskiemu (KoścZ 4, 88); 1422 jeziora [starorzecza?] przy rz. W. koło Sierakowa →p. Bc; 1427 Dobrogost Koleński i Mik. Zatomski zawierają ugodę w sprawie jeziora, przez które przepływała kiedyś rz. W., a obecnie struga Bielina; jej część leżąca powyżej wbitych pali ma należeć do Zatomia, a poniżej pali i ujścia Bieliny – do Bielska [obie wsie na lewym brzegu W.] (PZ 9, 136v-137); 1447 jeziora przy V. w Rogalinie →p. C; [a. 1480] Jan Długosz w swym opisie 7 głównych rzek Polski na 3. miejscu wymienia W., której nazwa oznacza szukanie, rzeka ta bowiem nie płynie jednym korytem, ale dzieli się na wiele odnóg i jakby szukała sobie miejsca; V., podobnie, jak in. pol. rzeki, podmywa i obrywa swoje brzegi, niesie drzewa i kawały ziemi, zmienia koryto; k. Santoka łączy się z Notecią i pod jej nazwą płynie dalej do Odry, do której uchodzi pod Kostrzynem (DA lib. I-II s. 74-75, 81, 86); 1462 podział jezior w dobrach →Międzychód; Stan. Ostroróg otrzymuje te leżące z jednej strony [na N], a Piotr Skóra z Gaju te z drugiej strony [na S] od W.; po każdej stronie do W. wpadają strugi; [na S] od W. wymienione struga płynąca z jez. Powidz [dziś Jez. Miejskie w Międzychodzie] do W. i struga płynąca z jeziora k. zamku; wspólnie posiadać mają jez. Ustępnie, gdzie kiedyś płynęła rz. W., oraz strugę Kamionkę między Międzychodem a Bielskiem [na S od W.]; każda ze stron może na swych wodach budować stawy, ale nie wolno im stawiać młynów; Piotr może skierować wodę z jez. Powidz do rz. W.; gdyby Stanisław chciał skierować rz. W. do swego nowego stawu Nieciecza poniżej mostu w Międzychodzie, Piotr ma ponieść 1/2 kosztów prac przy kopaniu rowów i sypaniu grobli, a staw mają posiadać wspólnie; wspomn. rybacy z Międzychodu (PG 6 k. 70, 72v-73v); 1469 zarośla, łąki i wody w →Starołęce sięgające od ról kmiecych do rz. W.; wspomn. jez. „wytapne” [występne?] (PG 57, 34v); 1475 jezioro w Dłusku [k. Skwierzyny; chodzi o starorzecze W.?] (PG 9, 23v); 1478 jezioro w Łęczycy [starorzecze?] (PG 9, 96v); 1495 Jan Krajkowski daje Urielowi z Górki bpowi pozn. i jego bratankowi Łukaszowi ostrów Otrycie z jednej strony rz. W. za Świątnikami i Dobiertkami z łąką, jeziorem i lasem czyli łęgiem (nemus alias lang) oraz brzeg z drugiej strony rzeki w stronę Krajkowa na takiej długości, jak sięga wspomn. ostrów, a na szerokość od koryta rzeki do jez. Zawadny (PG 7, 81v); 1498-1500 jez. Barlino [starorzecze] →p. Bc;

1509 dwa jeziorka „występne” [rozlewiska] w Rogalinie (CP 111, 34v); 1510, 1513 jeziora powstające z rz. W. [starorzecza] →p. C; 1519 jeziora Barlino, Sośnica i Weśrednie →p. Bc; 1530 w podziale wsi Psarskie [k. Śremu] wymieniony m.in. las zw. Łążek k. zakola czyli odnogi rzeki [W.] zwanego Przerwa, a także „otmęty” [rozlewiska W.] wśród łąk, sięgające do wspomn. Przerwy (KoścZ 25, 19-20); 1531 Wojc. Pierzcheński z Gogolewa pozwany o bezprawne zajęcie rz. Odmęt na rz. W. [czyli jej odnogi lub starorzecza?] za mł. w Młodzikowie [pow. pyzdr.] (KoścZ 25, 43v); 1541 ugoda w sprawie podziału Krobielewa [k. Skwierzyny]; postanowiono m.in., że jeśli dziedzice nowym korytem stworzą z rzeki [W.] nowe jezioro stępne (lacus fluvialis alias sthampne) albo powstanie ono samo, to po podniesieniu się poziomu wody po zimie będą mogli łowić ryby w tak powstałych jeziorach, zgodnie ze zwyczajem panującym w takich przypadkach i opisanym w przywileju sołeckim w przypadku jez. Skrzynice (PZ 31, 535-536); 1546 nowe jezioro [starorzecze?] k. Krobielewa →p. Bc; 1546 w Krobielewie woda [starorzecze?] Wiercica (PWc. 1, 64v); 1547 starorzecza k. Gołaszyna (PG 91, 217-218); 1558 Stanisław i Michał Brodowscy pozwani o zniszczenie grobli na odnodze rzeki w Gogolewie i dołu zw. Ruski Dół, którym woda płynąć miała z W. do ich mł. [w Młodzikowie?] (KoścG 12, 10); 1564 jeziora „występne” [rozlewiska] w Górze [k. Śremu] (IBP 290); 1571 narożnik Baranowa, Krajkowa i opust. Dąbia [k. Mosiny] leży w środku starego koryta rz. [W.]; granica biegnie przez ostrów Pilchowiec k. białodrzewu, k. dębu, przez grzępę, przez ostrów k. nowego koryta [rz. W.], biegnącego k. Baranowa, aż do poprzecznego smugu i strugi Rudka, przy której znajduje się narożnik Baranowa, Krajkowa i Przewozu (PP 1, 87); 1572 w rozgraniczeniu wsi Łukowo i Gołaszyn [k. Obornik] wspomn. gacie [groble] zbudowane przez dziedziców Łukowa przez całą rz. W. aż do brzegu Gołaszyna; mł. w Łukowie na starym korycie W., mł. na gruncie Gołaszyna na nowej rz. W. (PG 122 k. 69, 70, 72); 1576 jeziorko →Stara Rzeka k. Mechlina [k. Śremu] (KoścG 30, 280).

b. Dopływy. 1146 Cybina i Główna →p. F; 1209 Władysław Od. nadaje klasztorowi w Trzebnicy wsie →Pyszyno i Bratostowo oraz wodę z bobrami idąc w górę od grodu [w Śremie] do miejsca, gdzie rz. →Syrcha wpada do wielkiej wody [czyli W.] (Wp. 1 nr 64; KDŚ 2 nr 132); 1242 ks. Przemysł uwalnia poddanych kl. w Lubiniu od obowiązku naprawy mostu, który wykonywali za V. na strudze zw. Czarny Strumień [w okolicy Śremu] (Wp. 1 nr 236; DBL nr 11); 1256 struga →Niegutka ma stanowić gran. dóbr komesa Jarosta i kl. w Paradyżu [położonych w okolicy Śremu] aż do jez. →Stara Rzeka, które ma należeć do Jarosta (Wp. 1 nr 362); [1257-78] ponowny opis wspomn. granicy, biegnącej strugą Niegutka do jez. Stara Woda i dalej do W. (Wp. 1 nr 362); 1288 struga →Biała k. wsi Bielsko [na E od Międzychodu] (Wp. 2 nr 619); 1296 Obra uchodzi do W. →p. E; 1306 Kamionka →p. Bc; 1313 kl. cyst. w Ząbrsku [→Bledzew] posiada rz. Obrę od kl. aż do jej ujścia do V. (Wp. 2 nr 961); 1421 Obra aż [do ujścia] do W. należeć ma do m. Skwierzyna (Wp. 5 nr 333); 1422 strugi Smolenik i Lichwinica [k. Sierakowa, na północnym brzegu W.] →p. Bc; 1424 struga →Klocza od źródeł aż do ujścia do W. ma nal. do wsi Tuchola [k. Sierakowa] (PZ 7, 165v); 1424 rz. Zelencz [k. Gorzowa] →p. E; 1427 struga Bielina [k. Międzychodu] →p. Ba; 1429 Noteć uchodzi do W. pod Santokiem (CDB A 18, 335-336); 1433 Ulimia [k. Gorzowa], Noteć →p. E; [a. 1480] Wełna uchodzi do V. pod Obornikami (DA lib. I-II 82); 1443 struga [Klocza] płynąca od mł. Klocza [k. Sierakowa] do rz. W. (PZ 14, 217); 1462 strugi k. Międzychodu →p. Ba; 1463 struga k. Obrzycka →p. Bc; 1490 struga płynąca od wsi Chojnica w stronę Owieńsk do rz. W. (ACC 113, 60); 1498-1500 struga [→Barnica] płynąca z jez. Barlino [na N od W., k. Sierakowa] do rz. W. →p. Bc; 1513 gran. Unoltowa i Nowej Wsi [k. Poznania] biegnie strugą [bez nazwy] aż do rz. W. (Dominikanie P-ń 194 nr 2); 1531 rz. →Sabel we wsi Psarskie [k. Śremu] (KoścZ 19, 147v); 1560 struga Moczydła uchodząca do W. wymieniona w opisie granic wsi Kłosowice, Góra i Jaroszewo [k. Sierakowa, na lewym brzegu W.] (PG 19, 724-726); 1571 struga Rudka [k. Baranowa i Krajkowa]; →p. Ba; 1581 Rzeka Sołecka w Krobielewie oraz struga Piła w borze między Krobielewem a Międzychodem uchodzą do Warty (PG 146, 134v-136v).

c. Miejscowości położone nad W. [Nad W. w granicach woj. pozn. leżały następujące miejscowości: Świączyn, Gogolewo, Zaborowo, Sroczewo, Olsze, Łęg Wielki i Mały, Śrem, Psarskie, Góra, Jaszkowo, Tworzykowo, Krajkowo, Baranowo, Sowiniec, Świątniki, Niwka, Rogalin, Rogalinek, Puszczykowo, Wirek, Łęczyca, Luboń, Czapury, Babki, Starołęka, Żegrz, Rataje, Poznań, Chwaliszewo, Szeląg, Naramowice, Koziegłowy, Unoltowo, Szydłowo, Czerwony Młyn, Owieńska, Bolechowo, Biezdrowsko, Troskotowo, Mściszewo, Radzim, Starczanowo, Szymankowo, Gołaszyn, Łukowo, Oborniki, Uścikowo, Bąblin, Kiszewo, Sycyn, Jaryszewo, Brączewo, Stobnica, Obrzycko, Smolenica, Wronki, Pierwoszewo, Popowo, Biezdrowo, Lubowo, Bielawy, Pakawie, Chojno, Tuchola, Bucharzewo, Sieraków, Kłosowice, Chorzępowo, Zatom Stary i Nowy, Międzychód, Radgoszcz, Michocin, Krobielewo, Dłusko, Świniary, Skwierzyna, Trzebieszewo, Murzynowo, Santok. Niżej nie staramy się zestawić wszystkich wiadomości informujących o położeniu tych osad nad W., lecz tylko te wskazujące na bardziej charakterystyczne zjawiska (jak rola rzeki w stosunkach granicznych, sąsiedzkich, osadnictwie itp.).]

1206 (fals.) Mestwin ks. pom. zakłada m. Międzyrzecz między rzekami W.3Informacja jest myląca, bowiem Międzyrzecz nie leży nad W., lecz u ujścia Paklicy do Obry i Elis! [Paklica] (SLP nr 109); [1234-38] ks. śląski Henryk Brod. buduje gród Śrem za W. (MPH 3, 488 – Kronika książąt pol.); 1252 ks. Przemysł z bratem Bolesławem nadają klasztorowi w Owieńskach wieś Owieńska nad rz. W., a ponieważ kl. stoi nad rzeką, nadają mu także oba jej brzegi (Wp. 1 nr 303); 1252 Łęg [k. Śremu] nad rz. V. (Wp. 1 nr 308); 1279 (kop. 1546) gran. m. Śrem i wsi Psarskie biegnie od bagna Pluskoczewo do rz. Zabel Strumień, nią do rz. Struga, płynącą od rz. Sabel [dopływu W.] do starorzecza zw. Nakrzyże; do Psarskiego należeć ma cz. rzeki [W.?] do jez. Czyska, ostrów Niedobyła do rz. W. i do bagna Sczyerscza oraz jezioro rozciągające się od kamieni granicznych przy drodze z Psarskiego do Góry i od lasu zw. Łęg aż do rz. W. (Wp. 1 nr 486); 1279 ks. Przemysł II nadaje dominikanom grunt (area) we Wronkach na zbudowanie klasztoru i ogród nad wodą wraz z obydwoma brzegami rz. V.; kl. ma pr. łowić ryby na całej rz. V.; wspomn. mł. książęcy w in. cz. rzeki (Wp. 1 nr 489); 1280 Przemysł II nadaje klasztorowi w Owieńskach nad rz. W. wszystkie pożytki na obu brzegach W. (Wp. 1 nr 496); [1296 lub 1297] Samołęż i Smolenica [dziś Smolnica] k. Wronek, położone po obu stronach W. (T. Jurek, Brandenburski zabór w Wielkopolsce 1296 roku, w: Mieszczanie, wasale, zakonnicy, Malbork 2004, Studia z dziejów średniowiecza 10, s. 361-370; Reg. 1/1 nr 40, 83); 1306 Bielsko [k. Międzychodu] leży nad rz. W. i uchodzącą do niej Kamionką (Wp. 2 nr 902); 1403 Erazm Naramowski pozywa Borka kan. pozn. o zniszczenie grobli na jego brzegu [W. w →Naramowicach] (KP nr 1150, 1344, 1415); 1406 król Władysław Jag. potwierdza uposażenie kl. dominikanów we Wronkach, do którego należą m.in. ogród nad W. naprzeciw ich dworu, pr. połowu ryb na rz. W. oraz pr. do wolnego od opłat korzystania z mł. nad W. k. klasztoru (Wp. 5 nr 95); 1408 cz. kopców na granicy m. Śrem i wsi Łęg stoi nad rz. W.; młyn, który posiadał ojciec Wyszoty z Łęgu, ma wraz z jez. Potępino należeć do Śremu; powyżej tego mł. i pali wbitych w rz. W. Wyszota może zbudować nowy mł., do którego ma być swobodna droga i który nie może szkodzić młynowi miej. (Wp. 7 nr 614); 1420 świadkowie zeznają, że grobla między Dłuskiem a Świniarami [k. Skwierzyny] stoi od 33 lat (WR 1 nr 995); 1421 granice Skwierzyny biegną od narożnika z Trzebieszewem do rz. W. (Wp. 5 nr 333); 1422 Dobrogost z Sierakowa nadaje mieszczanom →Sierakowa m.in. łąkę Okole i jez. Sucholec z tej [południowej] strony rz. W., z drugiej zaś [północnej] strony rzeki nadaje pastwiska od ujścia strugi Smolenik [do W.?] aż do jej ujścia do strugi Lichwinica i za Lichwinicą aż do starego mostu, Ptaszkowską Łąkę między rz. W. a jez. Cicha, a także cło mostowe pobierane na utrzymanie mostu od czasów jego dziadów i pradziadów (M Sieraków I 1-4); 1430 w Obornikach do brzegu W. prowadzi droga Binduga [czyli miejsce, na którym składuje się drewno przeznaczone na spław] (Wp. 9 nr 1229); 1446 granice wsi Starołęka i Czapury [k. Poznania] sięgają od W. do kopca narożnego z Głuszyną (CA VIII 1); 1447 Rogalin →p. C; 1447 Piotr z Obrzycka sprzedaje Koźmin i Obrowo wraz z jazem (obstagium alias yasz) na W. i 2 rybakami na tej rzece (PG 2, 240v); 1455 folw. plebana w →Radzimiu położony za W. (ACC 35, 21v-22; ACC 36, 50v); 1463 do plebana w →Obrzycku nal. nieuprawiane role zw. Poświątne, sięgające od ról wsi Obrowo do rowu czyli strugi płynącej z dolnego młyna i tą strugą do rz. W. obok zamku w Obrzycku; pleb., jego czeladź, konie i bydło mają mieć dojście do publicznego przewozu (navigium comune) na rz. W. w Obrzycku (ACC 43, 86v-87); 1469 wwiązanie w Szczodrzejewo wraz z mł. i obydwoma brzegami rz. V. (KoścZ 15, 219); 1485 Jan Rogaliński sprzedaje Adamowi Baranowskiemu brzegi rz. W. we wsi Dąbie (PG 10, 20v); 1487 Dłusko [k. Skwierzyny], 1491 Rogalin →p. C; 1493 sąd ziemski pozn. wyrokuje w procesie między Janem Bielawskim a opatką z Owieńsk o jaz (occasione obstaculi alias vjazu) na W., który zbudował Jan, a opatka zniszczyła; opatka przedstawia dok. z 1252 [→wyżej], z którego wynika, że obydwa brzegi rzeki należą do kl.; Bielawski przedkłada dok. nabycia wsi Biezdrowsko i Nosilino z 1414; sąd przyznaje słuszność opatce (Ow. D 13); 1498, 1500, 1519 sprzedaż wsi Zatom Nowy [k. Sierakowa] wraz z jez. Barlino i strugą [Barnicą] płynącą od niego do W., aż do drogi z Sierakowa do Zatomia, z lasami z tej strony rz. V. oraz pr. połowu ryb na rz. W. bez szkody dla Zatomia Starego (PG 11 k. 202v, 251; PG 12, 76v-77; PG 15, 188; PG 63, 46v); 1500 kmiecie ze wsi Koziegłowy [k. Poznania] skarżą się, że pan Jurgizet [Jurga Zet z Naramowic] przekracza rzekę [W.] i zajmuje ich pastwiska (CP 111, 2); 1500 kmiecie z Niesłabina skarżą się, że ludzie z Góry [k. Śremu] odpędzają ich bydło od rzeki [W.] (CP 111, 8v); 1504 mielcuch pod Obornikami za rz. V. (CP 4 nr 120); 1514 Jan Rozdrażewski oddaje Feliksowi Górskiemu z Kępy Wielkiej [pow. pyzdr.] brzeg rz. W. w Gogolewie w miejscu zw. Długie Kąty w celu zbudowania młyna i grobli, a otrzymuje w zamian in. brzeg rz. W. należący do wsi Raszewy, zw. także Długie Kąty, nadający się tylko do budowy mostu (PG 15, 37v); 1516 opatka z Owieńsk toczy proces z Janem Bielawskim o obydwa brzegi rz. W. (PG 68, 298); 1517 Krobielewo leży po obu brzegach rz. W. (PG 69, 392v-393); 1519 sprzedaż wsi Zatom Nowy z wielkimi jeziorami Barlino i Sośnica oraz średnim jez. zw. Weśrednie oraz strugą [Barnica] od jez. Barlino do rz. W. z lasami z tej strony W., a także pr. połowu ryb na W. bez szkody dla Zatomia Starego (PG 15, 323); 1521 sprzedaż wsi Zatom Nowy wraz z 1/2 rz. W. (PG 15, 404); 1531 wizytacja wsi Koziegłowy: nad W. leży opust. wioska Szydłowo, w której niegdyś byli podobno rybacy, teraz zaś zagarnęli ją Naramowscy [z Naramowic leżących na drugim brzegu W.] (CP 111, 117); 1544 granica Chowanowa i Łukowa biegnie m.in. rzeką W., nad którą znajduje się kopiec narożny wsi Chowanowo, Łukowo i Gołaszyn (PZ 31, 500-501v); 1545 lasy w Krobielewie rozciągają się po obydwu stronach rz. W. (PG 87, 341); 1546 nowa wieś położona za rz. W. obok Krobielewa z nowym jeziorem (KoścZ 27, 94); 1547 narożnik Gołaszyna, Chowanowa i m. Obornik znajduje się w środku rz. W. (PG 91, 217-218); 1560 do Kłosowic [k. Sierakowa] nal. oba brzegi rz. W.; Zatom Nowy i Chorzępowo położone są na przeciwnym brzegu W. (PG 19, 724-726); 1564 w Babkach [na S od Poznania] był kiedyś borek nad rz. W., który został wycięty, ale ponownie zarasta (IBP 276); 1564/65 wieś Murzynowo „siedzi nad W.” (LWK 1, 169); 1565 w rozgraniczeniu Maniewa, Troskotowa i Tworkowa [k. Murowanej Gośliny] wspomn. m.in. las nad rz. W., w której ma być wbity pal stanowiący narożnik tych wsi (PP 1, 10-15v); 1571 Krobielewo leży po obu stronach rz. W. (PG 21, 242).

d. W. pod Poznaniem4Stosunki wodne w Poznaniu szeroko przedstawił A. Kaniecki, Poznań. Dzieje miasta wodą pisane, Poznań 2004, zwłaszcza s. 51-148. System wodny w pobliżu miasta obejmował W. z jej dopływami Cybiną na prawym i →Bogdanką (Flisą) na lewym brzegu. Sama W. dzieliła się tu na liczne odnogi. Główne koryto, jak się wydaje, stanowiło ramię zachodnie, płynące na tyłach kl. Bernardynów, wzdłuż ul. Garbary, między miastem a Chwaliszewem i Łaciną. Dopiero podczas oblężenia miasta w 1656 Szwedzi skierowali główny nurt do ramienia wschodniego, płynącego między Chwaliszewem a Ostrowem Tumskim. Bieg niektórych strug zmieniono (a częściowo je zapewne zasypano) w związku z lokacją miasta lewobrzeżnego w połowie XIII w., stworząc fosę opływającą miasta od S i E. Wszystkie odnogi określano, jak zdaje się wynikać z przekazów XV w., tą samą nazwą W. (→niżej, informacje pod 1459, 1465, 1488, 1502, oraz przyp. 5-6). Odnogi te mogły też jednak mieć osobne nazwy. Zestawienie wiadomości dokonane przez M. Rutkiewicz-Hanczewską, w: Nazewnictwo geograficzne miasta Poznania, Poznań 2008, s. 295-339, jest mało przydatne, ze względu na brak sumienności w identyfikacji poszczególnych obiektów. Komunikację między obydwoma brzegami rzeki zapewniały mosty i groble, a nad odnogami W. i jej dopływów stały liczne młyny. [1047], 1146 Poznań →p. F; 1244 ks. Przemysł [I] nadaje dominikanom grunt (area) na brzegu W. w Poznaniu na budowę klasztoru oraz kościół Ś. Gotarda (Wp. 1 nr 243; PmP nr 1); 1245 sporne między bpstwem pozn. a mieszkańcami Śródki pastwiska na równinie (planicies) rozciągają się na E od drugiego mostu na drodze do kościoła Ś. Małgorzaty [w Śródce] ku południowi za Cybiną aż do wzgórza wsi Rataje i dalej ku zachodowi do rz. W. (MPHn. 6, 8); 1252 ks. Przemysł I nadaje bpstwu i kapitule pozn. m.in. połowę rz. W. w stronę ich równiny [chodzi o brzeg wschodni]; jeśli rzeka wyleje, połowa [dochodu z] przewozu (naulum) przypadnie bpstwu; drugą połowę [rzeki] ma otrzymać miasto (Wp. 1 nr 302; PmP nr 2); 1253 ks. Przemysł I z bratem Bolesławem Pob. lokują m. Poznań i nadają mu m.in. rz. W. na 1 milę w obie strony [tzn. w górę i w dół biegu] wraz z wszystkimi pożytkami, pr. łowienia ryb i budowy młynów, z zastrzeżeniem zachowania mł. książęcego; na czas przyznanej wolnizny zezwalają mieszczanom jeździć z towarami po swych ziemiach a także rzeką W. bez płacenia ceł; po upływie wolnizny mieszczanie pozn. mają płacić tylko 1/2 stawek cła (Wp. 1 nr 321; PmP nr 3); 1253 ks. Przemysł I do lokowanego miasta przenosi ludność ze Śródki po drugiej stronie W. (MPHn. 6, 32); 1264 bp pozn. Boguchwał zakłada szpital Ś. Ducha pod miastem nad rz. W. [szpital stał nad Flisą, dopływem W.] (DA lib. VII-VIII 143); 1277 ks. Przemysł II nadaje dominikanom pozn. pr. łowienia ryb w rz. W. i okolicznych jeziorach [starorzeczach?] (Wp. 1 nr 464); 1302 bp pozn. Andrzej [Zaremba], ze względu na niebezpieczeństwa związane z odległością [z miasta do katedry] i wylewami [rz. W.], zezwala mieszczanom pozn. na odbywanie procesji przy kościele par. (Wp. 2 nr 855; PmP nr 14); 1313 mł. Brunka nad V. (Wp. 6 nr 82); 1364 mł. na W. pod Poznaniem nowo zbudowany przez młynarza Hanka (Wp. 3 nr 1509); 1403 [fals.?] mł. dominikanów pozn. na W. poniżej młyna [szpitala] Ś. Ducha (Wp. 7 nr 483); 1404 Piotr Dytmar [mieszcz. pozn.] zapisuje kościołowi par. Ś. Marii Magdaleny w Poznaniu stodołę nad V. (SBP s. 53 nr 62); 1406 kapituła kat. pozn. zezwala młynarzowi Jakubowi na zbudowanie nowego młyna na rz. W. na równinie k. katedry (Wp. 5 nr 85); 1406 król Władysław Jag. zezwala klasztorowi karmelitów Bożego Ciała pod Poznaniem na zbudowanie nowego mł. o 4 kołach na V. naprzeciw folw. Rataje, a także nadaje 2 rybaków mających łowić przy i na rz. V. (circa fluvium et in ipso fluvio) oraz staw na równinie za klasztorem w korycie biegnącym od rz. V. do in. mniejszej rz. (Wp. 5 nr 91); 1411 mł. Hengel (Hengilmöle) [wiszący młyn?] nad W. pod Poznaniem, na lewo od drogi do Mosiny (SBP s. 75 nr 162); 1414 rozgraniczenie gruntów m. Poznania od wsi Luboń →p. Ba; 1417 rada m. Poznania nadaje rajcy Kasprowi Fafce miejsce na zbudowanie mł. o 2 kołach przy fosie biegnącej wzdłuż murów miej., na lewo od Bramy [Wielkiej] prowadzącej do katedry; Fafko ma posiadać oba brzegi fosy, ten od strony murów miej. od Bramy Wodnej do młyna król. przy kl. Dominikanów oraz ten od strony rz. W. od Bramy Wodnej do jego końca, gdzie kończy się grobla; grobla ta może być podnoszona na tyle, by nie szkodzić stojącemu powyżej młynowi król. przed Bramą Wrocł.; rada zobowiązuje się nie wydawać zgody na budowę kolejnych młynów na fosie, chyba że będą to młyny służące ostrzeniu żelaza albo piłowaniu drewna (Wp. 8 nr 809; reg.: Wp. 5 nr 272); 1421 mł. na rz. W. należący do szpitala Ś. Ducha (Wp. 8 nr 914); 1422 mł. zw. Persick na rz. W., pierwszy poniżej mł. szpitala Św. Ducha (Wp. 8 nr 932).

1424 ugoda w sporze bpa i kapituły z miastem Poznaniem o połowę rz. W. położoną przy równinie nal. do Kościoła [na wschodnim brzegu]; bp i kapituła mają w ciągu 2 lat zbudować nowy most na Cybinie między katedrą a Ostrówkiem oraz naprawiać, tak jak dotąd czynili, mosty i groblę na równinie od katedry (a Summo) do wielkiego mostu (maior pons) miej.; król pozwala bpowi i kapitule pobierać opłaty na nowym moście na Cybinie, dotąd bowiem czerpali zyski z funkcjonującego tam promu; z opłat tych mają być zwolnieni mieszczanie pozn., przedmieszczanie i zmierzający na targ ludzie ze wsi położonych w promieniu 4 mil od miasta; bpa i kapitułę król zwalnia z opłat za przewożenie kamieni młyńskich przez most miejski; bp i kapituła mają zgodnie z przywilejami (zwłaszcza przywilejem ks. Przemysła [1253]) w spokoju posiadać 1/2 rz. W. z brzegiem i równiną w stronę katedry; mogą tam osadzać ludzi i budować domy, zarówno na grobli wiodącej do mostu miej., jak i poza nią; rybacy bpa i kapituły mogą korzystać z rz. W. tak samo, jak rybacy in. panów świeckich; mieszczanie mogą na brzegu kościelnym [wschodnim] przywrócić drogę publiczną biegnącą do Środy, na prawo od wielkiego mostu oraz wykończyć rozpoczętą już groblę sięgającą do wzgórza, jak idzie się do wsi Żegrz [obecnie Żegrze]; mogą na ten cel brać piasek i zarośla na równinie kościelnej zw. Czartoria; na grobli tej nie wolno im jednak osadzać ludzi, ani budować domów (Wp. 5 nr 393, 395); 1441 dziedzina Hanusza Trwogi pod miastem przed Bramą Wrocławską na rogu, tyłem sięgająca do wody W. [z opisu tego wynika, że jako W. określano także odnogę rzeki płynącą na S od miasta] (AR nr 218); 1443 spór miasta z bpem o korzystanie z rz. W. (Wp. 10 nr 1602; AC 1 nr 272); 1443 król Władysław III zezwala mieszczanom pozn. na budowę domów w mieście, na przedmieściach i nad rz. W. (Wp. 10 nr 1615; PmP nr 43; reg.: Wp. 5 nr 704); 1447 król Kazimierz Jag. w odpowiedzi na skargi rybaków pozn. potwierdza ich pr. łowienia wszelkich ryb, zakazuje swym urzędnikom szkodzić im w czymkolwiek, a poleca uczynić przejścia w groblach przy jazach (in obstagiis alias w gacziach na yaziech), aby ułatwić ruch statków i czółen używanych przez tych rybaków (BJ 8057 IV 238; decyzja wiąże się z uchwałą ogólnopolską →p. Dd).

1453 dom przed Bramą Wroniecką, jak idzie się ku rzece [W.?] (AR nr 537); 1455 fundacja kl. bernardynów pod Poznaniem za murami, nad rz. W. (DA lib. XII [1445-61] 247); 1456 władze m. Poznania nadają bernardynom działkę położoną na lewo od drogi z kościoła Wszystkich ŚŚ. do kościoła Bożego Ciała, bezpośrednio nad rz. V. (SLP 227); 1459 król Kazimierz Jag. zezwala radzie m. Poznania pobierać cło mostowe [na W.] w wysokości 1/2 gr od każdego wozu; dochody te przeznaczone być mają na naprawy mostów, grobli i dróg (PmP nr 61); 1459 mł. Jana Fafki na rz. W.5Z opisu wynika, że mł. ten stał nad odnogą W., płynącą w pobliżu murów miej. Także tę odnogę określano zatem mianem W. (podobnie w zapisce z 1465) przed Bramą Wielką [valva Summi, czyli prowadząca ku katedrze] (AR nr 824); 1460 kapituła pozn. odbiera mieszczanom z Ostrowa pr. poboru cła na moście [na Cybinie] i pozwala pobierać cło na 10 lat mieszczanom Chwaliszewa, pod warunkiem, że naprawią most [na W. czy na Cybinie?] i drogę między nimi (AC 1 nr 538); 1465 mł. na rz. W. przed Bramą Wielką po lewej stronie, idąc do katedry (AR nr 1048); 1471 mł. kapitulny za miastem na rz. W. (AR nr 1181); 1472 mł. Kaspra Heidy przed Bramą Wroniecką stoi na fosie miej. powyżej rz. W. (AR nr 1201); 1473 dwór za miastem, przed Bramą Wrocławską nad rz. [W.] (AR nr 1222); 1480 mł. kapitulny na brzegu W. (CP 12, 7); 1484, 1485 mł. król. na rz. W. pod miastem Poznań, za kl. Dominikanów (PG 10 k. 9, 37); 1488 dwór na Rybakach nad W. [tak nazywano więc odnogę przepływającą w pobliżu dzisiejszej ul. Rybaki] (AR nr 1500); 1497 domy [koło katedry pozn.] k. mostu Ś. Barbary [chodzi o most z Ostrowa Tumskiego do Chwaliszewa, gdzie stał kościół pod tym wezwaniem] (CP 32, 140); 1499 rada m. Poznania przyznaje mieszcz. Wojc. Widawskiemu pr. zamykania na noc drogi przed Bramą Wielką między jego młynem z lewej a jego opust. działkami nad rz. W. z prawej strony, tak by sąsiedzi nie wyrzucali tam nieczystości (AR nr 1719); 1500, 1504, 1508 mł. na rz. W. za murami Poznania, za kl. Dominikanów z foluszem (PG 12 k. 121v, 234; PG 13, 139).

1501 5 IV kapituła kat. pozn. daje swym wysłannikom udającym się do starosty gen. Wlkp. w Poznaniu 4 gr na koszty przeprawy (navigium) z powodu wielkiej powodzi, która zniszczyła połowę wielkiego mostu poznańskiego [na W.] oraz całkowicie zalała i zrujnowała mosty do [kościoła] Ś. Barbary w Chwaliszewie i [na Cybinie] k. Ostrowa (AC 1 nr 920); 7-16 IV w związku z niepamiętną powodzią, trwającą od 28 II do 30 V, zawieszono sądy konsystorskie, ludzie uciekają z domów, woda znosi mosty [z Ostrowa Tumskiego] w stronę Chwaliszewa, a między katedrą a Bramą Wielką pływano łodziami (AC 2 nr 1555); od 21 III do 17 VI rz. Warta wylewa tak, że woda stanęła w bramach miasta [Poznania], za mostem i w Chwaliszewie (AR nr 1790; Die Chronik der Stadtschreiber von Posen, wyd. A. Warschauer, Posen 1888 [odbitka z „Zeitschrift der Historischen Gesellschaft für die Provinz Posen” 3], s. 4-5); 1501 kapituła kat. pozn. wyznacza pełnomocników dla przyjęcia rachunków swego prokuratora z budowy mostów [między Ostrowem Tumskim a Chwaliszewem oraz Śródką], które uległy zniszczeniu w wyniku powodzi (CP 33, 36v-37); 1502 mł. król. za Bramą Wrocławską, jak idzie się do Bożego Ciała, stojący bezpośrednio (immediatum) nad rz. W.6Chodzi w istocie o odnogę W., zasilającą od S fosę miej. przy osadzie Stelmachy przed Bramą Wrocł. W 1563 określano ją jako Noteś (MikaOpisy 10; przekazy cytowane w: Nazewnictwo, op. cit., s. 314, niemal w całości dotyczą rz. Noteć). Struga ta wypływała z in. odnogi W., opływającej od S kl. Bożego Ciała i Bernardynów; tę odnogę nazywano potem Kamionką lub Strugą Karmelicką (Plany nr 7; A. Kaniecki, op. cit., s. 107; Nazewnictwo, op. cit., s. 307) (PG 12, 184v); 1504 most szpitala Ś. Barbary [w Chwaliszewie] (CP 33, 104); 1509 król zezwala bpowi pozn. zbudować dla szpitala Ś. Krzyża w Poznaniu łaźnię na rz. W. (intra fluvium) na działce należącej do młyna, którą bp kupił od Widawskiego (PmP nr 83; MS 4 nr 8963; AAP, DK perg. 204); 1510 kapituła kat. pozn. zezwala młynarzowi Andrzejowi ze Śremu dobudować trzecie koło przy mł. na [prawym] brzegu rz. W. na równinie k. katedry; młynarz otrzymuje ogród na brzegu rzeki za młynem między wałem w stronę Cybiny a stawem, przy grobli prowadzącej do Chwaliszewa; w czasie powodzi młynarz może stawiać sieci zw. więcierze w zaroślach w Czartorii (AAP, DK perg. 209); 1510 rybacy pozn. →p. C; 1511 wyrok komisarzy król. w sporze między kapitułą kat. pozn. a m. Poznaniem; kapituła domagała się, aby władze miej. zgodnie z dok. króla Władysława z 1424 naprawiały drogę od mostu miej. na grobli w stronę Środy; komisarze stwierdzają, że grobla jest przerwana i polecają ją naprawić przy moście wielkim (sub ponte maiori) i przy wzgórzu w stronę Żegrza, niezależnie od tego, że miasto zbudowało przy brzegu rz. W. drugą groblę obok tej pierwszej (AAP, DK perg. 216); 1510, 1513 rybacy należący do zamku pozn. →p. C.

1515 6 VII podnosi się woda na W. i zalewa w Poznaniu wiele domów; powódź trwa aż poza dzień ś. Michała [29 IX]; kościół Bożego Ciała zostaje opuszczony, bracia [karmelici] chronią się u Ś. Wojciecha i wracają dopiero w czwartek przed ś. Mateuszem [20 IX] (Die Chronik der Stadtschreiber, op. cit., s. 11); 1519 mł. na rz. W. za kl. Dominikanów w Poznaniu (MS 4 nr 12340); 1519 młyn król. na rz. W. za Bramą Wrocławską k. czapników (MS 4 nr 12408); 1520 wyrok polubowny w sporze między Łukaszem Górką star. gen. Wlkp. a kapitułą kat. pozn.; arbitrzy dzielą na połowę rz. W., tak by jedna cz. należała do król. młyna zamkowego za kl. Dominikanów, druga zaś do mł. kapituły na równinie Ostrowa Tumskiego (planicies Summi Posn.); w grobli mają być 3 przepusty (foramina), każdy na głębokość i długość 1 1/2 łokcia, z których pierwszy przy stopniu wielkiego mostu miej., drugi tam, gdzie jest od dawna, a trzeci w stronę mł. zamkowego; przepustami tymi woda ma mieć swobodny przepływ do mł. kapituły; w grobli ma też być uczyniona śluza (slosa) dla umożliwienia przepływu drewna spławianego rzeką zgodnie z prawem (laudum comune)7Chodzi najpewniej o uchwałę zjazdu piotrkowskiego z 1447 →p. Dd i zwyczajem zachowywanym na in. groblach (AAP, DK perg. 238; PG 70, 344); 1521 dom na Piaskach nad rz. V. k. mostu po lewej stronie, idąc z miasta do kościoła Bożego Ciała (CP 444, 84v-87); 1523 dom Hieronima Rozdrażewskiego [w Poznaniu] przy murze za szkołą kościoła Ś. Marii Magdaleny na brzegu V. (MS 4 nr 4181); 1530 zezwolenie na budowę młyna na rzece czyli odnodze płynącej przez fosę od rz. W., przy ulicy rybaków na przedmieściu Poznania (Pot. 304, 9v); 1534 król Zygmunt St. na podstawie dok. lokacyjnego m. Poznania [z 1253], który stanowi, że na przestrzeni 1 mili w obie strony od miasta mieszczanie mogą na rz. W. łowić ryby i budować młyny, zezwala na budowę 2 młynów na W. na przedmieściu za ulicą rybaków w pobliżu kl. Karmelitów [Bożego Ciała], jednego poruszającego piłę, drugiego zaś do mielenia kory (PmP nr 105); 1535 król zezwala Konradowi Bodeistein mieszcz. pozn. zbudować mł. o 3 kołach na rz. W. przy miejscu rzeźników zw. Wtworkow [U Tworków?], a także łaźni na przedmieściu na ulicy rybaków na działce zw. Walkierowski Plac (MK 51, 102v-103v; MS 4 nr 17865); 1539 król zezwala miastu Poznań na zlikwidowanie młyna z piłą do cięcia desek na rz. V. na przedmieściu za ulicą rybaków obok kl. Karmelitów [Bożego Ciała]; rajcy w tym samym miejscu zbudowali mł. o 2 kołach, co król aprobuje (PmP nr 115).

1542 17 III niespodziewanie przychodzi wielka powódź w Poznaniu; bramy do połowy zalane są wodą, która wdziera się na ulice; woda ustępuje po miesiącu; po powodzi przychodzi zaraza trwająca od 24 VI do 29 XI; 1543 w Wielkim Tygodniu 17 lub 18 III następuje wielka powódź i trwa do Wielkanocy; zalane zostają mosty i bramy, woda wchodzi do połowy ulic Wielkiej i Wodnej (gdzie sięga do skrzyżowania z ulicą biegnącą od ul. Szewskiej do kościoła Ś. Marii Magdaleny), a kanałem prowadzącym od bud śledziowych do ul. Woźnej sięga do stopni ratusza; zalana zostaje zakrystia w kościele Ś. Marii Magdaleny; ludzie poruszają się tylko łodziami; mieszkańcy Piasków, Czapników, Chwaliszewa, Śródki muszą opuścić swoje siedziby; 1551 10 III wielka, niespodziewana powódź w Poznaniu trwa do 24 III; wygania mieszkańców Nowej Grobli, Rybaków, Piasków, Gaski i Chwaliszewa; woda sięga tam wyższych kondygnacji domów; nie daje się dojść do katedry (Summum), jak tylko przez szkołę katedralną, od strony zbudowanych tam stopni (gradus); woda zajmuje większą część rynku aż do progu Wagi, zrywa mosty, a kościoły (z wyjątkiem Ś. Marcina i Ś. Wojciecha) zostają zalane na wysokość 3 łokci; woda unosi w nich wiele ciał z grobów, w katedrze zaś dochodzi do żelaznej kraty przed wielkim ołtarzem; nabożeństwa katedralne odprawiane są w dworze biskupim, w sali ozdobionej portretami królów, parafialne zaś w Wadze, a potem w domu Andrzeja Górki kaszt. pozn. [Pałac Górków]; do miasta dotrzeć można tylko na połączonych łodziach; władze miasta ze środków publicznych zapewniają budowę promu (navigium) kursującego od miejsca opodal Bramy Wronieckiej do wsi Żegrz lub (dla udających się w stronę Gniezna) do Śródki; wiele domów zostaje zniszczonych, a zalane piwnice nie nadają się do użytku przez całe lato; po ustąpieniu powodzi rada miej. zarządza, by w kościołach podniesiono poziom posadzek przez nasypanie piasku na wysokość 1 łokcia (Die Chronik der Stadtschreiber, op. cit., s. 42-44, 57-60).

1562 lokacja m. →Stanisławowo na gruntach wsi Rataje nad rz. W. (PmP nr 152); 1569 król Zygmunt August oświadcza, że rewizorzy wyznaczeni na sejmie w 1563 stwierdzili, że m. Poznań ponosi znaczne wydatki na naprawę mostów, grobli i dróg, niszczonych przez ruch wozów i częste wylewy rz. V.; powołując się na przywilej Kazimierza Jag. [z 1459], król zezwala władzom miej. na pobieranie cła mostowego w wysokości 1 1/2 gr od każdego wozu; dochody te mają być przeznaczone na naprawę mostów, grobli i dróg (PmP nr 154); 1570 bp pozn. Adam Konarski pozywa Stan. Górkę o naruszanie gruntów kościelnych na brzegu [W.] od grobli Czartoria w stronę Kobylepola (PZ 36, 100v-101); 1571 m. Stanisławowo na gruntach wsi Rataje za mostem Łacina i za rz. W. (PmP nr 156); 1571 rada m. Poznania nadaje jezuitom kościół Ś. Stanisława, budynek szkoły par. na cmentarzu kościoła Ś. Marii Magdaleny oraz grunt za szkołą na wale (in vallo) nad rz. W. aż do Bramy Wrocławskiej (PmP nr 159); 1580 kapituła kat. pozn. domaga się od Stan. Górki uwolnienia gruntów od grobli Czartoria usypanej dawno temu na brzegu [W.], gdy nie był jeszcze zbudowany most Nowej Grobli zw. Łacina (PG 137, 611); 1603 król Zygmunt III zezwala radzie m. Poznania na pobieranie mostowego, z którego dochód ma być przeznaczony na naprawy 5 mostów, nowo zbudowanej grobli oraz dróg brukowanych (których długość rewizorzy obliczyli na 8834 łokci [ok. 5177 m]) lub mających być wybrukowanymi (obliczonych na 320 łokci [ok. 187 m]), niszczonych przez wozy i częste wylewy rz. W. (PmP nr 177); 1646 król Władysław IV zezwala władzom m. Poznania pobierać podatek od piwowarów, aby wyrównać straty poniesione na budowę nowych umocnień, naprawę starego długiego mostu do Chwaliszewa, 8 mniejszych mostów, częścią zgniłych, częścią zniszczonych wylewami rz. W., oraz nowego mostu na W. z Nowej Grobli do przedmieścia Łacina [Stanisławowo] (PmP nr 204).

e. Powodzie i wylewy rzeki8Wiadomości o powodziach zbierał A. Walawender, Kronika klęsk elementarnych w Polsce i krajach sąsiednich w latach 1450-1586, cz. 1, Lwów 1932, dla Poznania zaś A. Warschauer, Die Überschwemmungen in der Stadt Posen in den früheren Jahrhunderten, „Zeitschrift der Historischen Gesellschaft für die Provinz Posen” 5, 1890, s. 155-180. 1253 od Wielkanocy [20 IV] do dnia ś. Jakuba [25 VII] podczas żniw padają nieprzerwanie deszcze i następuje powódź tak wielka, że po wielu polach i drogach można było żeglować, na polach znajdowano ryby, a zbiory trzeba było gromadzić na wzgórzach (MPHn. 6, 33 – Rocznik kap. pozn.; MPHn. 8, 100 – Kronika wlkp.); 1252, 1302 częste wylewy pod Poznaniem →p. Bd; 1365 wylewy rzeki →p. Ba; 1501, 1510, 1515 powodzie pod Poznaniem →p. Bd; 1515 mł. w Puszczykowie zniszczony przez powódź (CP 111, 83); 1518 wylewy pod Śremem →p. C; 1520 powodzie w lecie i we wrześniu uszkadzają mł. w Puszczykowie (CP 111, 104); 1542, 1569, 1603, 1646 powodzie W. pod Poznaniem →p. Bd.

C. Wykorzystanie gospodarcze (rybołówstwo, młyny, jazy)9Kartograficzne przedstawienie młynów dał GołAtl 1-2. Zestawiamy tu informacje źródłowe mówiące wprost o młynach na rz. W. Nie zbieramy natomiast wiadomości o młynach znajdujących się w miejscowościach położonych nad W. Nie ma bowiem pewności, czy młyny te stały rzeczywiście na tej rzece, czy na jakichś innych wodach. Przykład wątpliwości daje →Obrzycko, w którym istniały młyny Nadolny i Górny, z których drugi jest poświadczony w 1641 jako stojący na W.; o młynie dolnym wiadomo jednak, że w 1463 stał na strudze czyli przekopie, płynącej do W. (ACC 43, 86v-87). 1209 bobry →p. Bb; 1234 bobry →p. E.

1253, 1313, 1364, 1403, 1406, 1411, 1417, 1421, 1422, 1459, 1465, 1471, 1472, 1480, 1500, 1502, 1504, 1508, 1509, 1510, 1519, 1520, 1530, 1534, 1535 młyny pod Poznaniem →p. Bd.

1253 rybołówstwo pod Poznaniem →p. Bd; 1253 ks. Przemysł I i Bolesław Pob. lokują m. Śrem i nadają mu m.in. mł. na rz. W. i mł. w Pyszącej oraz pr. łowienia ryb na W. na 1 milę w górę i w dół od miasta (Wp. 1 nr 322); 1256 komes Baran toczy proces z kustoszem kapituły kat. pozn. o pr. łowienia ryb po obu brzegach rz. W.; kustosz twierdzi, że pr. to przysługuje świątnikom katedry; sąd księcia orzeka, że obie strony mają pr. łowić po obu brzegach rz., a gdyby łowili jednocześnie, mają dzielić ryby po połowie (MPHn. 6, 39); 1277 rybołówstwo pod Poznaniem →p. Bd; 1279 mł. i rybołówstwo we Wronkach →p. Bc; 1306, [1352-60] mł. król. na rz. W. pod Śremem, zbudowany przez młynarza Mikołaja (Wp. 6 nr 193); 1364 sołtys w Starczynowie ma pr. łowić ryby na V. z czółna (cimba), ale bez użycia wielkich czy małych sieci (Wp. 3 nr 1531); 1385 mł. na W. w Starołęce [k. Poznania] (Wp. 3 nr 1833); 1393 król Władysław Jag. zezwala mieszczanom Śremu zbudować na rz. W. pod miastem mł. ze stępami (Wp. 3 nr 1936); 1398 mł. na W. pod Śremem (Lek. 2 nr 2227); 1403 król Władysław Jag. nadaje młynarzowi Wawrzyńcowi synowi Mikosza zbudowany przez niego mł. na brzegu W. pod Obornikami za mostem w tym mieście (Wp. 5 nr 32); 1406 mł. we Wronkach →p. Bc; 1407 Jura z Bielaw toczy proces z opatką z Owieńsk o obydwa brzegi rz. [W.] między Nosilinem a Owieńskami, o mł. i o rybołówstwo czyli jaz (PZ 3, 64-65); 1408 młyny pod Śremem i w Łęgu →p. Bc; 1412 sąd ziem. przysądza klasztorowi w Owieńskach obydwa brzegi rz. W. i jaz (structura) między Nosilinem a Owieńskami (Wp. 5 nr 201); 1413 Mac. Grzybowski dowodzi, że nie sprzedał Jurze [z Bielaw] rzeki [W., w Nosilinie] od brzegu do brzegu wraz z jazem (WR 1 nr 687); 1418 mł. król. na rz. W. pod Śremem (Wp. 8 nr 817); 1422 Wojc. Polny wikariusz kat. pozn. daje kapitule pozn. swą cz. Chartowa, a otrzymuje w zamian brzeg W. z przyległym gruntem w Kozichgłowach, na którym można zbudować mł. (Wp. 5 nr 358); 1424 rybołówstwo pod Poznaniem →p. Bd; 1427 Mikołaj scholastyk pozn. pozywa Wawrz. Jeża z Nowego Dworu o nieprawne postawienie jazu (obstaculum) na środku rz. W. w posiadanej przez niego [kapitulnej] wsi Koziegłowy; Wawrz. Jeż z połowy rzeki wybiera ryby wartości 5 grz. (PZ 9, 74); 1433 mł. na moście na Starym Mieście w Śremie (Wp. 5 nr 532); 1443 mł. Klocza w Sierakowie ze stawem i strugą wpadającą do rz. [W.] (PZ 14, 217); 1447 Piotr Biały rybak z Piasków [pod Poznaniem] wydzierżawia od Mikołaja z Głęboczka archid. pozn. wszystkie jeziora leżące przy rz. V. w Rogalinie na 3 lata za 3 grz. rocznie; Piotr może łowić we wszystkich odnogach (diffusiones) istniejących lub mających powstać w przyszłości (ACC 29, 192); 1447 jaz k. Koźmina, rybacy →p. Bc; 1447 jazy i rybołówstwo pod Poznaniem →p. Bd; 1460 mł. w Puszczykowie na obu brzegach rz. W. [może chodzi o młynówkę?] (CP 29, 233); 1462 rybacy w Międzychodzie →p. Ba; 1463 młyny w Naramowicach (PG 6, 104v); 1469 mł. w Szczodrzejewie →p. Bc; 1471 mł. na W. w Gołaszynie (PG 9, 21v); 1477 mł. w Szymankowie [k. Murowanej Gośliny] (PG 9, 89); 1480, 1483 mł. [→Białobrzeg] na W. w Jaszkowie [k. Śremu] (PG 9 k. 122, 174); 1485 król Kazimierz Jag. zezwala mieszczanom Obornik łowić ryby małymi sieciami na rz. W. wokół miasta (CMP nr 168; SLP 70); 1487 tenże król potwierdza przywileje wójtowskie Obornik; do wójtostwa należy co trzeci rybak na W. i Wełnie (Pot. 304, 114); 1487 ludzie z Dłuska [k. Skwierzyny] mają pr. połowu ryb na rz. W. małą siecią zw. zabrodnia (PG 10, 79v); 1491 mł. na W. w Rogalinie (PG 10, 135v); 1493 jaz w Bielawach →p. Bc; 1495 mł. i folusz w Krajkowie (PG 7, 82); 1498 rybołówstwo w Zatomiu Nowym →p. Bc; 1506 mł. w Sowińcu [k. Mosiny] na rz. V. (PG 13, 143); 1506 mł. w Dąbiu [k. Mosiny, na prawym brzegu W.] na rz. W. (PG 13, 95); 1508 mł. →Niwka na W. (ASK I 3, 12); 1510 w Obornikach 3 młyny na rz. V. (LBP 77); 1510 mł. [Białobrzeg] na W. w Jaszkowie (LBP 136); 1510 mł. na W. w Gogolewie (LBP 150); 1510 król Zygmunt St. odnawia przywileje rybaków należących do zamku pozn.; mogą oni łowić ryby na rz. V. i powstających z niej jeziorach w górę i w dół od Poznania, od Nowego Miasta do Wronek; król poleca starostom, aby zapewnili rybakom swobodę żeglugi na rzece i zburzyli przeszkadzające w tym jazy (PmP nr 84); 1513 król powtarza ten przywilej (CP 1, 79; MS 4 nr 2068); [1514-27?] jaz k. Skwierzyny →p. E; 1515 mł. w Puszczykowie →p. Be; 1518 król zakazuje rybakom pozn. łowić ryby w jez. Kawcze k. wsi Łęg Wielki [k. Śremu] z wyjątkiem czasu powodzi (MS 4 nr 11393); 1520 rybacy na W. w →Międzychodzie (PG 70, 463v-464v); 1520 mł. w Puszczykowie →p. Be; 1531 w wizytacji wsi Koziegłowy (nal. do kapituły kat. pozn.) wspomn., że za czasów kanonika [Marcina] Słapa [jako regens poświadczony w 1499] istniał jaz na W. przy Nowym Dworze, ale obecnie jest zniszczony i nieużyteczny; w Starczynowie tamtejszy sołtys miał własny jaz, który został zniszczony, o co sołtys podejrzewa młynarza z Radzimia, który postawił nowy jaz (obstaculum alias gacz) i skierował wodę w swą stronę; ludzie ze Starczynowa zeznają, że był kiedyś w ich wsi młyn na W.; w miejscu po nim widać jeszcze pale wbite w rzekę (CP 111, 117-118); 1540 mł. na W. w Szczodrzejewie (PG 17, 393-396v); 1541 rybołówstwo w Krobielewie →p. Ba; 1543 mł. na W. w Krajkowie (PG 18, 7v); 1545 mł. na W. w Świączynie (PG 18, 170v-171); 1563 mł. na W. w Troskotowie (ASK I 5, 232v); 1563 mł. na W. w Biezdrowsku (ASK I 5, 219); 1564 Góra [k. Śremu] ma mł. o 2 kołach na rz. V. (IBP 290); 1564/65 mł. na W. w Skwierzynie, kmiecie „rzecznicy” [rybacy] z Murzynowa „dzierżą” rz. W., jaz na W. we Wronkach (LWK 1 s. 167-168, 199-202); 1566 mł. na W. w Bądlinie [k. Obornik] (PG 20, 464v-465); 1572 młyny w Łukowie i Gołaszynie →p. Bc.

D. Znaczenie komunikacyjne.

a. Przeprawy. 1236 ks. Władysław Od. zaświadcza, że komes Bronisz nadał klasztorowi w Paradyżu m.in. wieś Górkę [k. Śremu?] wraz z przeprawą (transductus) przez V. (Wp. 1 nr 194); 1239 komes Bronisz nadaje klasztorowi w Paradyżu dochody z przeprawy (transductus) przez W. w Sroczewie [na NW od Książa] (Wp. 1 nr 217); 1252 przewóz pod Poznaniem →p. Bd; 1257 Górka [k. Śremu?] z przeprawą przez W. należy do kl. w Paradyżu (Wp. 1 nr 351); 1364 sołtys w Starczynowie ma 2 ogrody przy przeprawie przez V. (Wp. 3 nr 1531); 1463 przewóz publiczny (navigium comune) w Obrzycku →p. Bc; 1478 bracia Tomiccy zapisują swej macosze Annie wd. po Mik. Tomickim oprawę na przewozie na W. pod Obrzyckiem (PG 9, 97v); 1479 przewóz w Zaborowie [na NW od Książa] (PG 9, 189); 1480, 1485 Przewóz10Sama nazwa tej zaginionej wsi (leżącej między Tworzykowem a Krajkowem) wskazuje na bardzo starą metrykę znajdującego się tu przewozu przez W. (który trudno zresztą związać z jakimś ważniejszym szlakiem drogowym) [k. Mosiny] z przewozem (navigium) na W. (PG 9, 192; PG 10, 18v-19); 1485 Jan Rozdrażewski kupuje 1/3 dóbr Nowe Miasto [pow. pyzdr.], w tym m.in. 1/3 przewozu (navigium alias przewoszy) między Lubrzą w pow. pyzdr. a Szkaradowem w pow. kośc. (PG 10, 31; PyZ 14, 314v); 1486, 1488 przewóz przez W. pod Lubrzą (PG 10 k. 55v, 99v); 1503 przewóz (navigium) przez W. k. wsi Kantorowo w pow. pyzdr. [na SW od Kórnika, obecnie zaginione] (PG 12, 237); 1504 Stan. Dłuski komandor joannitów pozn. pozywa Stan. Skoczylasa młynarza z Łukowa [k. Obornik] o to, że po śmierci poprzedniego komandora Mik. Krzyszkowskiego przywłaszczył sobie wielki prom w Radzimiu wartości kilku grz. (KarwKom 32); 1520 przewóz w Stobnicy →p. Cb; 1534 pleb. w Owieńskach otrzymuje od opatki rolę zw. Przewoźnica [tzn. miejsce po przewozie?] (ACC 109, 42v-43); 1544 król Zygmunt St. nakazuje [Jakubowi?] Rosnowskiemu dz. w Kępie [pow. pyzdr.] powstrzymać proceder uprawiany przez jego poddanych, którzy łodzie, budowane jakoby tylko dla przepraw przez rz. V. w zakresie sąsiedzkim, wykorzystują za opłatą do przewożenia wozów kupców, pragnących w ten sposób ominąć komorę celną w Śremie (PG 86, 142); 1545 w opisie granic Krobielewa wspomn. przewóz przez W., który niegdyś znajdował się w pobliżu karczmy Szymankowej (PG 87, 398v-401v); 1559 do Lubrzy należy 1/2 rz. W. i jest tam przewóz (navigium), za który przewoźnik (nauta) Feliks płaci kapitule kat. gnieźn. (VG 604).

b. Mosty. 1245, 1424, 1459, 1460, 1497, 1501, 1511, 1520, 1521, 1569, 1571, 1603, 1646 mosty pod Poznaniem →p. Bd; 1542, 1543, 1551 mosty pod Poznaniem →p. Be.

1403 most w Obornikach →p. C; 1422 most pod Landsbergiem →p. E; 1422 stary most i cło mostowe w Sierakowie →p. Bc; 1433 most w Śremie →p. C; 1459 mostowe w Poznaniu →p. Dc; 1462 most w Międzychodzie →p. Ba; 1514 Raszewy →p. Bc; 1520 król Zygmunt St. odnawia Wacławowi Ostrorogowi przywilej na most w Stobnicy na rz. W., wydany niegdyś dla jego zm. brata Stanisława [zm. 1519], który nie zdołał wspomn. mostu zbudować; Wacław może zlikwidować istniejący w Stobnicy przewóz (navigium) i postawić most; wolno mu będzie pobierać od przechodzących ludzi i przepędzanych zwierząt takie same opłaty, jak pobiera się w Obornikach (MS 4 nr 12593; MK 33, 792; w haśle →Stobnica omyłkowo piszemy o młynie); 1539 król Zygmunt St. zezwala mieszczanom ze Śremu pobierać mostowe na utrzymanie mostów i grobli; choć komisarze król. ustalili stawkę na 4 den. od konia, zgodnie ze starym zwyczajem, król pozwala pobierać po 6 den.; zezwolenia na budowę mostów miasto otrzymywało już do królów Władysława, Kazimierza Jag. i Jana Olbrachta, ale nie określały one wysokości stawek celnych; w kierunku Poznania jest most na wielkiej rz. W. oraz grobla i 2 in. mosty, wszystko zbudowane niegdyś przez władców; w kierunku Dolska jest most wielki oraz 2 mniejsze i groble zbudowane przez mieszczan (CMP nr 152; SLP s. 93); 1551 most Bochenkowski [na W.?] na granicy wsi Przetoczno i Krobielewo [k. Skwierzyny] (PG 18, 644v); 1556 most w Międzychodzie →p. Dc; 1559 król Zygmunt August zatwierdza dok. dla Śremu z 1539 (M Śrem I/18), a 1569 podnosi stawkę opłat mostowych do 9 den. od konia, a także wołu, owcy lub wieprza (M Śrem I/22; MS 5 nr 10196); 1564 most w Skwierzynie →p. Dc; 1590, 1593 król Zygmunt III podnosi stawkę mostowego w Śremie do 12 den. od konia (M Śrem I/23; MK 138, 218-219).

c. Cła. 1234 cła →p. E; 1253 cła →p. Bd; 1298 ks. Władysław Łok. nadaje Wincentemu [z Szamotuł] kaszt. wieleńskiemu gród Wieleń i m. Wronki z cłem na W. [per W., tzn. za przejście rzeki czy za płynięcie jej biegiem?] (Wp. 2 nr 786); 1340, 1347 cło w Santoku, 1390 cło w Skwierzynie →p. Dd; 1422 cło mostowe pod Landsbergiem →p. E; 1422 cło mostowe w Sierakowie →p. Bc; 1424, 1459, 1460, 1569, 1603 opłaty mostowe pod Poznaniem →p. Bd; 1539, 1559, 1569, 1590, 1593 opłaty mostowe w Śremie →p. Db; 1539 władze Szczecina proszą ks. pom. Barnima IX o interwencję w sprawie nadużyć popełnianych przez szlachtę i Żydów w pol. komorach celnych w Obornikach, Międzychodzie, Wronkach, Sierakowie i Skwierzynie wobec kupców spławiających towary rzeką W. (K. Chojnacka, Walka o wolny handel i żeglugę na Warcie i Odrze w pierwszej połowie XVI wieku, „Przegląd Zachodni” 8, 1951, nr 1, s. 641 przyp. 107); 1544 cło w Śremie →p. Da; 1556 król Zygmunt August zatwierdza dawne cło mostowe w Międzychodzie według przedłożonego mu starego dok. [czyjego?]; od każdego przejeżdżającego przez most konia winno się płacić 1 kwartnika (quadrans), chyba że ktoś będzie wolał przebyć rz. wpław (BR 85, 22v; MS 5 nr 7544); 1564 król Zygmunt August odnawia zaginiony przyw. króla Kazimierza Jag. dla mieszczan →Skwierzyny i nadaje im pr. poboru cła mostowego w wysokości 1 ternara od konia (Pot. 304, 45-46; BR 85, 26v-27v; PG 1197, 199-200; MS 5 nr 9310, reg.).

d. Spław i żegluga11O sprawach tych: K. Chojnacka, Handel na Warcie i Odrze w XVI i pierwszej połowie XVII wieku, Poznań 2007. 1340 margr. brand. Ludwik zezwala mieszczanom Landsbergu wybierać 1/2 cła od towarów spławianych wodą [rzeką W.], które dotychczas pobierane było w Santoku; z nadania wyłączone jest drewno budulcowe, od którego nadal nal. płacić całe cło [w Santoku] (CDB A 18, 384-385); 1345 spław →p. A; 1347 Ludwik margr. brand. zwalnia mieszczan Drzenia od ceł za przewóz towarów w górę i w dół wody [W.], m.in. w Santoku i Landsbergu (CDB A 18, 290-291); 1390 król Władysław Jag. wyznacza kupcom z Pomorza, Nowej Marchii i Hanzy podróżującym przez jego kraj drogę od Santoka lądem lub wodą do Skwierzyny, a stąd Wartą lub lądem do Poznania i dalej do Krakowa; ustanawia dla nich cło w Skwierzynie i określa stawki opłat za przewożone towary (Kodeks dyplomatyczny miasta Krakowa, cz. 1, Kraków 1879, nr 75; Wp. 3 nr 1901); 1390 wielki mistrz krzyżacki odpowiada rajcom Frankfurtu, że uzgodnienia króla pol. z książętami pomor. w sprawie nowych dróg z Polski do Szczecina, spławu na W. w górę i w dół od Landsbergu i dróg k. Drzenia są szkodliwe również dla jego ludzi, ale nie może nic uczynić, ponieważ drogi te nie dotykają wcale jego ziem, a biegną, zwłaszcza jeśli chodzi o ruch statków w dół W. do Odry, przez Nową Marchię, czyli kraj nal. do ks. Jana zgorzeleckiego i to on mógłby w tej sprawie coś zrobić (Wp. 3 nr 1908); 1414 król Władysław Jag. skarży się, że Krzyżacy wyrządzili ponad 1000 grz. szkody kupcom z Wlkp., którzy spławiają drewno rzeką W. do krajów zamorskich (Lites wyd. II t. 3 s. 225); 1424 Adam kleryk z →Sierakowa pobity przez plebana udaje się z drewnem i smołą [spławianą rzeką W.] do Szczecina (AC 2 nr 976); 1430 droga Binduga [czyli miejsce, na którym składuje się drewno przeznaczone na spław] w Obornikach →p. Bc; 1447 zjazd w Piotrkowie nakazuje z rzek w Polsce, m.in. z W., usunąć jazy i in. przeszkody, tak aby zapewnić swobodny przepływ; kto chciałby posiadać groblę, musi urządzić w niej przejście i nie wolno mu pobierać z tego tytułu opłat (DA lib. XII [1445-61] 51-52; →p. Bd, pod 1447); 1492 zjazd [gdzie?] uchwala, że Wisła i W. mają być wolne dla kupców, którym wolno podróżować po nich bez żadnych opłat (CE 3 nr 393); 1500 pnie ścinane w Niesłabinie [k. Śremu, pow. pyzdr.] wsi kapituły kat. pozn. spławiane są rzeką [W.] do Poznania (CP 111, 8); 1500 z lasów w Rogalinku nie spławiano w tym roku drewna (CP 111, 10v-11); 1520 spław drewna →p. Bd; 1539 spław do Szczecina →p. Dc; 1564 drewno z lasów we wsi Orkowo [pow. pyzdr., k. Śremu] spławiają rzeką [W.] do Poznania (IBP 276); 1570 król Zygmunt August pisze do książąt pomorskich w sprawie umożliwienia pol. poddanym swobodnej żeglugi na W. i Odrze (CMP nr 160).

E. W. jako granica polityczna i administracyjna.

972 margrabia Hodo atakuje ks. Mieszka, który był wierny cesarzowi i płacił mu trybut aż do rz. V.12Zasięg terytorium trybutarnego stał się przedmiotem ożywionej dyskusji. Jej najnowsze podsumowanie: T. Jurek, Usque in Vurta fluvium. Nad trybutem Mieszkowym, KH (w druku) (Thietm. 89); 1124 bp bamberski Otto udaje się na Pomorze przez Santok; ks. pom. Warcisław wita go nad rz. W. (MPHn. 7/1, 31).

1234 ks. Władysław Od. zawiera pokój z ks. śląskim Henrykiem Brod. i dzieli z nim Wielkopolskę wzdłuż W., która ma się stać granicą między nimi; każdy korzystać ma z ryb, bobrów i in. pożytków należących do jego brzegu; do części Henryka włączony zostaje Santok wraz z całym obszarem poniżej; Władysław ma zachować naroczników grodów w Nakle, Ujściu, Czarnkowie, Wieleniu i Drzeniu, którzy zostali w części Henryka (Wp. 1 nr 168, 173); 1238 ks. Henryk Brod. pozostawia swemu synowi Henrykowi Pob. m.in. Wielkopolskę aż do rz. W. wraz z Gieczem (MPH 3, 642 – Kronika polsko-śląska; MPH 3, 586 – Kronika książąt pol.).

1247 podział Wielkopolski między braci Przemysła I i Bolesława Pob. [ss. Władysława Od.]; Bolesław otrzymuje Kalisz z całą ziemią od rz. Prosny do Przemętu, a na N od Przemętu granica ma sięgać rz. W., Mosiny, bagna Sepno, Lanki [w okolicy wsi Łęki k. Kościana] i rz. Obry (MPHn. 6, 9 – Rocznik kap. gnieźn.; MPHn. 8, 91 – Kronika wlkp.; DA lib. VII-VIII 59-60).

[Istnieć musiał jeszcze inny podział, w ramach którego Bolesław Pob. otrzymał ziemie na W od W. w okolicach Poznania. W 1257 bowiem Przemysł I potwierdzał dominikanom pozn. posiadanie mł. na rz. Rudnik pod Poznaniem, który nadał im jego brat Bolesław, gdy posiadał ziemie z tej strony W. (Wp. 1 nr 352; zob. T. Jurek, Przebieg lokacji Poznania, w: Civitas Posnaniensis. Studia z dziejów średniowiecznego Poznania, Poznań 2005, s. 177). Ostateczny podział Wielkopolski między braćmi nastąpił wiosną 1253. Ustalona wtedy granica również opierała się częściowo na rz. W. na odcinku od Świączyna (na NE od Książa) do Radzewic i Krajkowa (na wysokości Bnina). Chociaż podział na dwie dzielnice był krótkotrwały (już w 1257 Bolesław Pob. objął władzę w całej Wielkopolsce, a samodzielne rządy w dzielnicy pozn. sprawował jeszcze potem krótko jego bratanek Przemysł II 1273-79), zasięg tych dzielnic kontynuowały potem aż do końca XVIII w. województwa pozn. i kal. (podzielone w 1768 na kal. i gnieźn.). Granica między nimi pokrywała się zasadniczo z granicą dzielnicową ustaloną w 1253.]

1283 ks. Przemysł II ustanawia w Kaliszu sąd wyższy pr. niem., któremu podlegać mają wszystkie miasta i wsie na obszarze od granicy z księciem wrocł. [na S] do rz. W. [na N] (Wp. 1 nr 528); 1296 ks. Władysław Łok. dokonuje podziału Wielkopolski z Henrykiem ks. głog. i odstępuje mu całą ziemię aż do Obry, od jej źródeł aż do ujścia do W., a dalej wzdłuż W. do Noteci i granic Wielkopolski (Wp. 2 nr 745).

1298 bp pozn. Andrzej ustanawia w swej diecezji trzy archidiakonaty; do archidiakonatu większego [pozn.] należeć mają kościoły położone od rz. V. w stronę Poznania (Wp. 2 nr 770).

[Zapis z XIV w.] prep. kościoła Ś. Andrzeja w Santoku posiadał niegdyś jurysdykcję nad klerem i ludem wszystkich kościołów między Odrą, Iną, Drawą, W. i Notecią, ale po śmierci króla Przemysła [1296] margrabiowie brand. zajęli Santok, znieśli tę prepozyturę i uzyskali przeniesienie jej uprawnień na kapitułę w Myśliborzu [w Nowej Marchii] (MPHn. 8, 125 – Kronika wlkp.).

[1402-08?] relacja krzyżacka o przebiegu granicy Nowej Marchii z Polską: biegnie ona między [dobrami m.] Landsberg [Glinik, Deszczno i Borek] a dobrami bpa pozn. [Trzebieszewo] aż do dębu nad rz. W., przy którym usypana jest grobla sięgająca aż do Trzebieszewa (Wrede 118); 1411 relacja krzyżacka o przebiegu granicy Nowej Marchii z Polską: biegnie ona między wsiami m. Landsberg [Glinik, Deszczno i Borek] i bpa pozn. [Trzebieszewo], potem wzdłuż W., a o 1 milę powyżej Santoka przechodzi na jej drugi brzeg i biegnie między Skwierzyną a Drzeniem aż do ujścia Drawy do Noteci (Neumark nr 278; E. Kittel, Zantoch als Grenzburg und Netzepaß zur Johanniter- und Deutschordens-Zeit, „Forschungen zur Brandenburgischen und Preußischen Geschichte” 46, 1934, s. 13-14); 1414 wielki mistrz krzyżacki relacjonuje, że Polacy domagają się zmian w granicach nad Gwdą, Drawą, W., k. Drzenia i Santoka (CEV nr 584); 1422 w sprawie granic między Polską a Nową Marchią świadkowie zeznają, że położone z tej strony W. wsie Deszczno, Karnin, Ulim i Borek [k. Gorzowa] należały do Polski i płaciły daniny na rzecz zamku w Międzyrzeczu, a dopiero potem kupiło je m. Landsberg; śwd. Mik. Zatomski (lat ok. 90) słyszał od in. starców, że pol. szlachta w ten sposób rozgraniczała swe dobra od dóbr m. Landsberg, że puszczano na W. dobrze związane snopy siana i gdzie one płynęły, tam uznawano granicę; w ten sposób podzielono na pół rzekę, most i dochody z cła mostowego; na moście pod Landsbergiem mieszczanie i pol. szlachcic, każdy od swej strony, mieli swe bramy (clausura seu walwa) na łańcuchach; Jan Jabłonowski (lat ok. 60) zeznaje, że drewniana wieża z zamku we Wronkach została spławiona rzeką W. do Santoka; Niklos Hekart (lat ok. 70) zeznaje, że w młodości chodził do szkoły w Landsbergu i podczas zabawy znalazł w rz. W. pod wodą żelazny słup, który wyznaczać miał, jak opowiadał jego gospodarz z Landsbergu, prawdziwą granicę między Polską a Nową Marchią (Wp. 8 nr 947-949); 1424 rokowania graniczne między Polską a Krzyżakami; według strony pol. W. stanowić ma granicę od ujścia rz. Zelencz (między wsiami Kelczno [obecnie Kołczyn] i Ulim) aż do ujścia Noteci, a powyżej ujścia Noteci cała rz. W. ma należeć do Polski; według strony krzyżackiej granica ta biegnie na S od rz. W. (CEV nr 1165; →Notecka Puszcza, p. A3); 1433 rokowania pol.-krzyżackie w sprawie granic Nowej Marchii; strona pol. twierdzi, że granica ta zaczyna się poniżej Landsbergu od kopca na Nakuskiej Łące, biegnie do rz. Tymiany, dalej do rz. Ulimi i nią do W.; także granica Kelczna biegnie pewną rzeką wpadającą do W.; dalej granica idzie w górę W. aż do miejsca, gdzie Noteć uchodzi do W. pod Santokiem (CDB B 4, 133-134).

[1514-27?, fals. datowany na 1251] granice wsi Murzynowo i Skwierzyny sięgają do jazu (munimen piscatorium) na W., który należy do sołtysa z Murzynowa; granica [Polski i Brandenburgii] biegnie dalej wzdłuż W., a za rz. leży wieś Borek, należąca do ziemi sternberskiej [torzymskiej] (Wp. 1 nr 297; Syska 165); 1564/65 granica Polski i Brandenburgii wzdłuż W. →p. A.

F. Wydarzenia rozgrywające się nad W.

[1047] ks. Kazimierz Odnowiciel pokonuje Miecława w bitwie tak krwawej, że rz. V. występuje z brzegów przepełniona krwią zabitych; w miejscu zwycięstwa Kazimierz buduje gród Poznań13Informacja należy do legendarnych wątków tradycji związanej z Poznaniem, przekazanej tylko przez niektóre rękopisy Kroniki. Według Galla Anonima zwycięska bitwa z Miecławem rozegrała się na urwistym brzegu jakiejś wielkiej rzeki (MPHn. 2, 46); najpewniej chodziło o Wisłę (Miecław władał Mazowszem). Poznań nie został oczywiście założony przez Kazimierza Odnowiciela, lecz był dużo starszy (pierwszy gród zbudowano już w IX w.) (MPH 3, 623 – Kronika polsko-śląska); 1146 ks. Władysław [Wygnaniec] oblega swych młodszych braci Bolesława i Mieszka w Poznaniu, ale ponosi klęskę w bitwie; rzeczki (rivi) Cybina i Główna, nad którymi toczyła się bitwa, wzbierają od krwi zabitych, tak, że rz. W. [do której uchodzą] wystąpiła z brzegów (MPHn. 8, 52 – Kronika wlkp.; DA lib. V-VI 32, zmieniając szczegóły opisu); 1383 w toku walk domowych w Wlkp. Wierzbięta ze Smogulca, który nocował k. Obrzycka za rz. W., przybywa z pomocą star. Domaratowi pokonanemu przez Sędziwoja Świdwę pod Piotrkowicami [k. Szamotuł]; następnie Domarat pustoszy okolice między Poznaniem, Bukiem, Wronkami i rz. W.; przybyli do Wlkp. wysłannicy królowej Elżbiety doprowadzają do rozejmu zawartego w Starczynowie i Radzimiu, przedzielonych przez W. (MPH 2 s. 730, 732, 733 – Kronika Janka z Czarnkowa; DA lib. X s. 113, 115).

1 Problem niejasnego nazewnictwa dolnego odcinka W. w średniowieczu dostrzegł H. Ludat, Mieszkos Tributpflicht bis zur Warthe, „Deutsches Archiv für Landes- und Volksforschung” 2, 1938, s. 380-385, oraz Warthe oder Netze?, „Beiträge zur Namenforschung” 1951/1952, s. 213-221 (tłum. pol. obu artykułów: Mieszko Pierwszy i jego trybut usque in Vurta fluvium, oraz: Warta czy Noteć?, w: tegoż, Słowianie – Niemcy – Europa. Wybór prac, Marburg-Poznań 2000, s. 27-33 oraz 34-41). Postawiona przez niego teza, że aż do schyłku XIII w. określano ten fragment rzeki jako Noteć, a zatem W. uznawano za jej dopływ (uchodzący pod Santokiem), budzi jednak wątpliwości. Opiera się bowiem wyłącznie na dokumentach z połowy XIII w. (1241, 1249, 1257, 1259), których dane nie muszą być miarodajne dla czasów jeszcze wcześniejszych; wszystkie te świadectwa formułowane były przez niem. wystawców lub redaktorów, którzy mogli nie orientować się dokładnie w zastanych stosunkach nazewniczych. W każdym razie sprawa przez całe średniowiecze była niejasna, czemu wyraz dawał jeszcze Długosz.

2 Kolejność wymienianych rzek jest tu pomylona: płynąć trzeba było Polką do Drawy, Drawą do Noteci, a Notecią do Odry. Z opisu tego wynika, że odcinek od zbiegu Noteci i W. pod Santokiem uważano nadal za Noteć.

3 Informacja jest myląca, bowiem Międzyrzecz nie leży nad W., lecz u ujścia Paklicy do Obry.

4 Stosunki wodne w Poznaniu szeroko przedstawił A. Kaniecki, Poznań. Dzieje miasta wodą pisane, Poznań 2004, zwłaszcza s. 51-148. System wodny w pobliżu miasta obejmował W. z jej dopływami Cybiną na prawym i →Bogdanką (Flisą) na lewym brzegu. Sama W. dzieliła się tu na liczne odnogi. Główne koryto, jak się wydaje, stanowiło ramię zachodnie, płynące na tyłach kl. Bernardynów, wzdłuż ul. Garbary, między miastem a Chwaliszewem i Łaciną. Dopiero podczas oblężenia miasta w 1656 Szwedzi skierowali główny nurt do ramienia wschodniego, płynącego między Chwaliszewem a Ostrowem Tumskim. Bieg niektórych strug zmieniono (a częściowo je zapewne zasypano) w związku z lokacją miasta lewobrzeżnego w połowie XIII w., stworząc fosę opływającą miasta od S i E. Wszystkie odnogi określano, jak zdaje się wynikać z przekazów XV w., tą samą nazwą W. (→niżej, informacje pod 1459, 1465, 1488, 1502, oraz przyp. 5-6). Odnogi te mogły też jednak mieć osobne nazwy. Zestawienie wiadomości dokonane przez M. Rutkiewicz-Hanczewską, w: Nazewnictwo geograficzne miasta Poznania, Poznań 2008, s. 295-339, jest mało przydatne, ze względu na brak sumienności w identyfikacji poszczególnych obiektów. Komunikację między obydwoma brzegami rzeki zapewniały mosty i groble, a nad odnogami W. i jej dopływów stały liczne młyny.

5 Z opisu wynika, że mł. ten stał nad odnogą W., płynącą w pobliżu murów miej. Także tę odnogę określano zatem mianem W. (podobnie w zapisce z 1465).

6 Chodzi w istocie o odnogę W., zasilającą od S fosę miej. przy osadzie Stelmachy przed Bramą Wrocł. W 1563 określano ją jako Noteś (MikaOpisy 10; przekazy cytowane w: Nazewnictwo, op. cit., s. 314, niemal w całości dotyczą rz. Noteć). Struga ta wypływała z in. odnogi W., opływającej od S kl. Bożego Ciała i Bernardynów; tę odnogę nazywano potem Kamionką lub Strugą Karmelicką (Plany nr 7; A. Kaniecki, op. cit., s. 107; Nazewnictwo, op. cit., s. 307).

7 Chodzi najpewniej o uchwałę zjazdu piotrkowskiego z 1447 →p. Dd.

8 Wiadomości o powodziach zbierał A. Walawender, Kronika klęsk elementarnych w Polsce i krajach sąsiednich w latach 1450-1586, cz. 1, Lwów 1932, dla Poznania zaś A. Warschauer, Die Überschwemmungen in der Stadt Posen in den früheren Jahrhunderten, „Zeitschrift der Historischen Gesellschaft für die Provinz Posen” 5, 1890, s. 155-180.

9 Kartograficzne przedstawienie młynów dał GołAtl 1-2. Zestawiamy tu informacje źródłowe mówiące wprost o młynach na rz. W. Nie zbieramy natomiast wiadomości o młynach znajdujących się w miejscowościach położonych nad W. Nie ma bowiem pewności, czy młyny te stały rzeczywiście na tej rzece, czy na jakichś innych wodach. Przykład wątpliwości daje →Obrzycko, w którym istniały młyny Nadolny i Górny, z których drugi jest poświadczony w 1641 jako stojący na W.; o młynie dolnym wiadomo jednak, że w 1463 stał na strudze czyli przekopie, płynącej do W. (ACC 43, 86v-87).

10 Sama nazwa tej zaginionej wsi (leżącej między Tworzykowem a Krajkowem) wskazuje na bardzo starą metrykę znajdującego się tu przewozu przez W. (który trudno zresztą związać z jakimś ważniejszym szlakiem drogowym).

11 O sprawach tych: K. Chojnacka, Handel na Warcie i Odrze w XVI i pierwszej połowie XVII wieku, Poznań 2007.

12 Zasięg terytorium trybutarnego stał się przedmiotem ożywionej dyskusji. Jej najnowsze podsumowanie: T. Jurek, Usque in Vurta fluvium. Nad trybutem Mieszkowym, KH (w druku).

13 Informacja należy do legendarnych wątków tradycji związanej z Poznaniem, przekazanej tylko przez niektóre rękopisy Kroniki. Według Galla Anonima zwycięska bitwa z Miecławem rozegrała się na urwistym brzegu jakiejś wielkiej rzeki (MPHn. 2, 46); najpewniej chodziło o Wisłę (Miecław władał Mazowszem). Poznań nie został oczywiście założony przez Kazimierza Odnowiciela, lecz był dużo starszy (pierwszy gród zbudowano już w IX w.).