[ok. 1115] rpisy z XIV w. Polonia (MPHn. 2, 71), 1257 or. Polonia Maior (Wp. 1 nr 355), 1262 Maior Polonia (Wp. 1 nr 394), 1302 Mayor Polonia (Wp. 2 nr 302), 1339 Polonia Magna (Lites wyd. II t. 1, 102), 1382 tzu Grossen Polan (Wp. 3 nr 1802), 1390 Gross Polen (Wp. 3 nr 1901), 1449 w Wyelgey Polscze, w Wyelkey Polscze (Archiwum Komisji Prawniczej, t. 3, Kraków 1895, s. 289, 303, 304 [tłumaczenie statutów przez Świętosława z Wojcieszyna]), region geograficzny i historyczny w dorzeczu Warty.

A. Zasięg i nazwa: a. Geneza regionu; b. Formowanie się terytorium; c. Nazwa Wielkopolski; d. Podziały wewnętrzne. B. Przebieg granic zewnętrznych: a. Granica z Pomorzem Zachodnim; b. Granica z Nową Marchią na N od Noteci; c. Granica z Nową Marchią od Noteci do ziemi świebodzińskiej; d. Granica ze Śląskiem od ziemi świebodzińskiej do wschodniej granicy ziemi wsch.; e. Granica ze Śląskiem od wschodniej granicy ziemi wsch. C. Wykazy starostów i kanclerzy wlkp.: a. Starostowie; b. Kanclerze.

A. Zasięg i nazwa:

Aa. Geneza regionu. Wielkopolska stanowi region historyczny, w późnym średniowieczu i wczesnych czasach nowożytnych obejmujący zasadniczo obszar województw pozn. oraz kal. Geograficznie region ów określa zasięg dorzecza Warty, od N ograniczany doliną rz. Noteci i rozciągającymi się za nią puszczami; płynąca bagnistą pradoliną Noteć już w czasach prahistorycznych stanowiła istotną barierę dla osadnictwa (S. Kurnatowski, Przemiany osadnicze w procesie kształtowania Wielkopolski jako regionu historycznego, „Slavia Antiqua” 35, 1994, s. 3-45). W okresie przedpaństwowym w dorzeczu Warty uchwytnych jest kilka skupisk osadniczych, odpowiadających na pewno plemionom, których nazw przeważnie nie znamy (Z. Kurnatowska, Początki i rozwój państwa, w: Archeologia Wielkopolski. Od epoki kamienia do średniowiecza, Poznań 2008, s. 297-395). Najważniejszą rolę odegrali Polanie osiadli na wysoczyźnie wokół Gniezna, od Warty na odcinku południkowym pod Poznaniem po Gopło i od Warty na odcinku równoleżnikowym w okolicy Lądu po Wełnę. Od nazwy Polan (oznaczającej mieszkańców pól), zgodnie z tradycyjnym poglądem, wywodzi się nazwa kraju: Polska. Wbrew zgłaszanym w nowszej literaturze wątpliwościom (P. Urbańczyk, Trudne początki Polski, Wrocław 2008) nazwa Polan, choć słabo poświadczona, występuje jednak w źródłach pisanych: Wincenty Kadłubek na przełomie XII i XIII w. nazwał Kujawy „Campestrium provinciola”, czyli „prowincyjka Polan” (MPHn. 11, 154). Podobne znaczenie ma chyba zapis żywota ś. Wojciecha z początku XI w., że udał się on „ad regionem Pulani” (MPH 1, 154; T. Jurek, Ad Mestris locum. Gdzie znajdował się klasztor założony przez św. Wojciecha?, RH 75, 2009, s. 12-13, il. po s. 16; M. Sosnowski, Anonimowa Passio s. Adalperti martiris [BHL 40] oraz Wiperta Historia de predicatione episcopi Brunonis [BHL 1471b] – komentarz, edycja, przekład, „Rocznik Biblioteki Narodowej” 43, 2012, s. 58), gdzie użyta nazwa ma najwyraźniej charakter etniczny („kraina Polanie”) i może odnosić się do plemienia. Ekspansja Polan, dokonywana pod wodzą wywodzącej się z nich dynastii Piastów, stworzyła w X w. rozległe państwo ponadplemienne. Dawne terytorium plemienia stało się teraz „regionem centralnym” monarchii, ulegając przy tym przebudowie demograficznej (liczne przesiedlenia) i przestrzennej, poprzez poszerzenie o najwcześniej opanowane terytoria sąsiednich plemion, zwłaszcza na południu, nad Obrą i Prosną (Z. i S. Kurnatowscy, O przemianach regionu Wielkopolski w czasach piastowskich, w: Homines et societas. Czasy Piastów i Jagiellonów. Studia historyczne ofiarowane Antoniemu Gąsiorowskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin, Poznań 1997, s. 67-74). Choć najstarsze teksty określają to państwo w różny sposób (Lestkowice, kraj Mieszka, państwo gnieźnieńskie), jego utrwalona ostatecznie nazwa wyprowadzona została z nazwy głównego plemienia. Począwszy od ok. 1000 r. w wielu źródłach występują określenia: Polania, Polonia, Pulania itp., z tendencją do ustalenia się kanonicznej wersji Polonia, odnoszące się już wyraźnie do całego kraju w znaczeniu politycznym i geograficznym (P. Urbańczyk, Trudne początki, op. cit., s. 320 n.). Tej samej nazwy używano też jednak nadal na określenie centralnego regionu państwa, związanego niegdyś z plemieniem Polan. W kronice Anonima Galla z początku XII w. mowa jest, że wda Sieciech przybył do Wrocławia „z Polski”, dokąd wcześniej uciekł przed zbuntowanymi wrocławianami (MPHn. 2, 71: de Polonia). Polska użyta jest tu niewątpliwie w znaczeniu jednego z regionów państwa. Przeważnie jednak kronikarz używa tego samego pojęcia Polonia na określenie całego państwa (tak zwłaszcza w prologu, zawierającym opis kraju, MPHn. 2, 6-9), a Poloni to u niego Polacy jako naród. Mamy tu do czynienia z wyraźnym dualizmem znaczeniowym: Polska oznaczała zarówno całość monarchii, jak i jego najstarszą prowincję (A. Gieysztor, Więź narodowa i regionalna w polskim średniowieczu, w: Polska dzielnicowa i zjednoczona, Warszawa 1972, s. 16-17).

Ab. Formowanie się terytorium. Gall Anonim wyróżnia pięć „głównych stolic Królestwa”, odpowiadających pięciu prowincjom monarchii. Były to ziemia krakowska, sandomierska, Śląsk, Mazowsze oraz „Polska”, obejmująca resztę, tzn. dawny obszar centralny wraz z położoną w środku państwa ziemią łęczycką i chyba Kujawami (J. Bieniak, Polska elita polityczna XII wieku, cz. I, w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t. 2, Warszawa 1982, s. 19-23; T. Jurek, Pierwsze wieki historii Łęczycy, w: Początki Łęczycy, Łódź 2014, t. 3, s. 34-35, 49). Rozległość prowincji „wielkopolskiej” wynikała zapewne ze skali zniszczeń, jakie nastąpiły w tym właśnie centralnym regionie państwa w czasie kryzysu lat 30. XI w. oraz aktualnego wciąż zagrożenia pomorskiego. Najprawdopodobniej jednak jeszcze w czasach Bolesława Krzywoustego, po ukończeniu podboju Pomorza, zapewne ok. 1123, nastąpił podział tej prowincji na trzy mniejsze jednostki ze stolicami w Poznaniu, Gnieźnie i Łęczycy. Granica między prowincjami pozn. i gnieźn. odpowiadała chyba ustalonej w tym samym czasie (1123/24) granicy diecezjalnej między Gnieznem a Poznaniem, która biegła Gwdą, Notecią i dalej na południe, zostawiając po stronie pozn. Ujście, Rogoźno, Kostrzyn, Ciążeń, Pyzdry, Jarocin, Dobrzycę i Ostrów, a Wągrowiec, Pobiedziska, Wrześnię, Ląd, Pleszew i Grabów po stronie gnieźn. Od tego czasu archidiecezja gnieźn. obejmowała także ziemię łęcz. (sięgającą aż poza Pilicę) oraz pewną cz. Mazowsza (okolice Łowicza) i Pomorza (Słupsk), natomiast diecezja pozn. – także południowy pas Mazowsza (od Gąbina pod Płockiem i Sochaczewa przez Czersk aż po rubież wschodnią nad Liwcem) oraz pewne obszary, zaliczane potem do Śląska (okolice Świebodzina aż pod Krosno nad Odrą). O granicach diec. pozn. dokładnie: Now 2, 17-39, z mapami. Północna granica prowincji wielkopolskich (którą tradycyjnie wyznaczały grody na linii Noteci) uległa przesunięciu daleko na N, w głąb słabo zasiedlonych puszcz granicznych aż do przebiegającej mniej więcej wododziałem Noteci i rzek uchodzących do Bałtyku linii górnej Myśli, Płoni, Iny i Drawy, ale nie wiadomo, czy stało się w wyniku podboju Pomorza przez Bolesława Krzywoustego (Ch. Gahlbeck, Der Oder-Drage-Raum in voraskanischer Zeit. Grosspolen, Schlesien und Pommern im Wettstreit um den Besitz der späteren Neumark, „Jahrbuch für die Geschichte Mittel- und Ostdeutschlands” 45, 1999, s. 10-41), czy dopiero później, w początku XIII w. (E. Rymar, Historia polityczna i społeczna Nowej Marchii w średniowieczu [do roku 1535], Gorzów Wlkp. 2015, s. 119-124). Stan taki potwierdzony jest bowiem dopiero dokumentami z XIII w.: 1224 Władysław Od. ks. kal. nadaje Krzyżakom 500 ł. nad jez. Zdbiczno i wypływającą z niego rz. Piła [dziś Zdbica, uchodząca do Piławki] (Wp. 3 nr 2025; Wp. 1 nr 457); 1228, 1233 i 1239 tenże nadaje cystersom z Lubiąża [na Śląsku] 3000 ł. w kasztelanii wieleńskiej k. jezior Lubczesko [dziś jez. Lubie] i Bytyń (Wp. 1 nr 121, 147, 218-220); 1233 bp pozn. określa templariuszom wysokość dzies. z 3000 ł. leżących za Ujściem nad rz. Dobrzycą [nadanych im przez ks. Władysława Od.] (Wp. 11 nr 1702; Temp. nr 9); 1233 ks. Władysław Od. nadaje cystersom z Kołbacza [na Pomorzu Zach.] dziedziny Trzebień [niezident.] i Dobropole [na W od Choszczna] (Wp. 1 nr 145, 154; PU 1 nr 281, 288), co w 1237 potwierdza ks. pom. Barnim (PU 1 nr 339); podległość tego ostatniego miejsca była więc sporna. Długotrwała niepewność co do politycznej przynależności tych ziem uzasadniona jest okolicznością, że chodziło o obszary niemal bezludne, które utrzymywano jako barierę bezpieczeństwa, a większe zainteresowanie sąsiadów wzbudziły one dopiero w dobie kolonizacji trzynastowiecznej (zob. Z. Wielgosz, Pogranicze wielkopolsko-zachodniopomorskie we wczesnym średniowieczu. Krajobraz naturalny i struktury osadnicze, Poznań 2006).

Po śmierci Bolesława Krzywoustego w 1138 prowincja pozn. stała się dzielnicą jego syna, ks. Mieszka (Starego), który w 1146 objął też prowincję gnieźn. (dyskusję w tej sprawie streszcza ostatnio T. Ginter, Działalność fundacyjna księcia Mieszka III Starego, Kraków 2008, s. 23-25)¹Autor ten twierdzi, że Mieszko nie mógł otrzymać Gniezna, które traktowane było wszak jako jedna z głównych stolic państwa i musiało zostać w ręku seniora, Bolesława Kędzierzawego. Nie uwzględnia jednak świadectwa dok. (Wp. 1 nr 11; RPD nr 42), z którego wynika, że posiadłości Mieszka i Bolesława sąsiadowały pod Kwieciszewem. Chodzi wprawdzie o fals., ale zawarta w nim informacja uważana jest za wiarogodną. Mieszko musiał więc posiadać Gniezno już za życia Bolesława Kędzierzawego. W związku z postępującą dezintegracją polityczną państwa władztwo to nabrało u schyłku XII w. charakteru osobnego księstwa dzielnicowego pod dziedziczną władzą linii piastowskiej wywodzącej się od Mieszka. Nie wiemy, czy księstwo to obejmowało na zachodzie ziemię lubuską, która zasadniczo związana była potem z dzielnicą śląską, ale jeszcze w początkach XIII w. znajdowała się okresowo pod władzą książąt wlkp. Z kolei na wschodzie Mieszko podporządkował sobie u schyłku XII w. także ziemię łęcz. oraz Kujawy (T. Jurek, Pierwsze wieki, op. cit., s. 77; H. Rutkowski, Zajęcie Kujaw przez Mieszka Starego, w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t. 5, Warszawa 1992, s. 109-123). Rozległe władztwo Mieszka St. (zm. 1202) ulegało też podziałom wewn. (→p. Ad). Po śmierci Mieszka (1202) władztwo to przejął najmłodszy syn Władysław Lask., ale gdy wygnano go z Krakowa (1206), utracił ziemię łęcz., a o Gniezno, Poznań i Kalisz musiał walczyć z bratankiem, Władysławem synem Odona (Odonicem). Po bezpotomnej śmierci Laskonogiego (1231) pozostał sam Odonic (zm. 1239), który poniósł jednak porażki w rywalizacji z książętami śląskimi Henrykiem Brod. i jego synem Henrykiem Pob. W 1234 zawarł z Henrykiem Brod. pokój i podzielili ziemię zw. Polska (Polonia) tak, by granicą była rz. Warta, przy czym Santok dostał Henryk, a Śrem otrzymał ks. Borzywój [siostrzeniec Henryka]; Władysław zachował naroczników grodów Nakło, Ujście, Czarnków, Wieleń, Drzeń [którzy siedzieli widocznie w cz. przyznanej Henrykowi] (Wp. 1 nr 168, 173). Henryk Pob. oddał ziemię kal. książętom opolskim (SU 2 nr 156, 243, 244), a kasztelanię lądz. w charakterze posagu swej córki przekazał ks. kuj. Kazimierzowi (B. Zientara, Henryk Brodaty i jego czasy, Warszawa 1975, s. 271, 310). Kres dominacji książąt śląskich położył najazd Mongołów i śmierć Henryka Pob. w bitwie pod Legnicą (1241). Już w 1241 „Polacy” (Poloni) odmówili dalszego uznawania władzy jego synów i poddali się synom Władysława Od., Przemysłowi i Bolesławowi Pob., oni byli bowiem „prawdziwymi dziedzicami tej ziemi” (MPHn. 6, 6 – Rocznik kap. gnieźn.; MPHn. 8, 88 – Kronika wlkp.). W ciągu najbliższych lat odzyskali oni prawie wszystkie ziemie stracone wcześniej na rzecz Śląska: 1241 Przemęt, 1243 Zbąszyń, 1244 Kalisz i 1249 Rudę (MPHn. 6 s. 6, 7, 26; MPHn. 8 s. 88, 90). Jeszcze w 1246 trzeba było jednak ponownie oddać ks. śląskiemu Bolesławowi Rogatce grody Santok, Międzyrzecz i Zbąszyń (MPHn. 6, 9; MPHn. 8 s. 90-91, 94); Santok zajął następnie ks. pom. Barnim, od którego odbił go Przemysł w 1247 (MPHn. 6, 9; MPHn. 8, 92), resztę strat odzyskano zaś najpewniej podczas wyprawy na Śląsk w 1249 (MPHn. 6, 27; MPHn. 8, 95). Trwały też zatargi z in. sąsiadami. Nakło zajmował w 1243 i 1256 ks. gdański Świętopełk, ale ks. Przemysł szybko je odzyskiwał (MPHn. 6 s. 6, 35-41; MPHn. 8 s. 88-89, 102-105). Drzeń zajął w 1252 Barnim pom., ale Przemysł odbił ten gród po miesiącu (MPHn. 6, 30; MPHn. 8, 98). Ląd odzyskał Bolesław Pob. w 1247, ale już w 1248 stracił ponownie, po czym zdobył go ostatecznie w wyniku wojny w l. 1258-61 (MPHn. 6 s. 24-25, 43-44; MPHn. 8 s. 92, 110, 112-113, 116; J. Szymczak, Walki o kasztelanię lędzką w połowie XIII wieku, „Rocznik Kaliski” 7, 1974, s. 9-45). Udało się też powstrzymać agresywne zapędy margrabiów brand., którzy (począwszy od ataku na Zbąszyń w 1251: MPHn. 6, 29-30; MPHn. 8, 96-97) próbowali zagarnąć kresy północno-zachodnie z Międzyrzeczem, Santokiem i Drzeniem [Drezdenkiem]. W toku wieloletnich walk (1265-78) ks. Bolesław Pob. odzyskał wszystkie straty (MPHn. 8 s. 120, 122, 124-126, 128; MPHn. 6, 126; MPH 2, 844; J. Spors, Agresja brandenburska wobec Wielkopolski do 1278 roku, RH 40, 1974, s. 107-121). W ten sposób ok. połowy XIII w. obroniona została zagrożona wcześniej integralność terytorialna regionu oraz ustalone jego granice.

Integralność terytorium została znów zagrożona, gdy w 1296 zginął Przemysł II (koronowany w 1295 na króla pol.), ostatni męski przedstawiciel lokalnej linii piastowskiej. Margrabiowie brand. natychmiast zajęli kresy zachodnie i północne, z Międzyrzeczem, Zbąszyniem oraz grodami nadnoteckimi, Santokiem, Drzeniem i Wieleniem (E. Rymar, Historia polityczna, op. cit., s. 200-208). Tylko część tych strat (Wieleń) udało się wtedy odzyskać (1298). Na mocy układu między pretendującymi do dziedzictwa po Przemyśle II książętami Władysławem Łokietkiem i Henrykiem głog. ten ostatni otrzymał w 1296 pas ziem na S od Obry i obietnicę przekazania całej ziemi pozn. dla swego syna (Wp. 2 nr 745). Po epizodzie rządów czeskich (1300-1306) niemal całą Wielkopolskę opanował w 1306 Henryk głog., ale rywalizujący z nim Władysław Łok. zajął wtedy kresy północno-wschodnie z Nakłem, Żoniem i Koninem (BieniakWlkp. s. 40-49, 147-157; JurDz 111-116). Po śmierci Henryka (1309) Władysław Łok. objął 1313-14 władzę w większości Wielkopolski, ale książęta głog. utrzymali się na ziemiach na S od Obry, a margrabiowie brand. za Notecią (JurDz 212-223). Władysław Łok. odbił Międzyrzecz w trakcie najazdu na Brandenburgię w 1326 (→Międzyrzecz – gród, przyp. 15). W toku walk z Głogowczykami 1322-32 odzyskał większość ziem zaobrzańskich (Kościan w 1332), ale bez Przemętu i Wschowy, które zdobył dopiero w 1343 król Kazimierz Wielki (JurDz 224-225). W 1365 król ten podporządkował sobie Santok i Drezdenko, a 1368 zajął część ziem zanoteckich z Wałczem, Czaplinkiem i Drahimiem (E. Rymar, Historia polityczna, op. cit., s. 393-404). Oznaczało to zasadnicze przywrócenie kształtu terytorialnego Wielkopolski z czasów dzielnicowych. Santok i Drezdenko zostały szybko stracone (1370), a granica z brand. Nową Marchią (1402-54 znajdującą się w posiadaniu Krzyżaków) stała się w ogóle przedmiotem długotrwałego sporu. Strona pol. utrzymywała, że granica ta winna biec Notecią i Wartą od Wielenia aż do Landsbergu [dziś Gorzów Wlkp.]. Z kolei Krzyżacy przypominali, że granica zostawia Santok i Drezdenko po stronie marchijskiej, oraz podnosili, że do Nowej Marchii należały kiedyś także in. grody nadnoteckie: Wieleń, Czarnków i Ujście. Wobec słabości władzy państwowej i tradycyjnie silnej pozycji lokalnych panów na tych peryferyjnych obszarach zdarzały się jeszcze później drobne przesunięcia graniczne. Duże wątpliwości budził też przebieg granicy z Pomorzem (biegnącej od Połczyna do rz. Gwdy), gdzie obie strony przedstawiały zupełnie rozbieżne wersje jej duktu (→p. Ba), a Polacy jeszcze w XVI w. zagarnęli spory obszar, na którym lokowali →Jastrowie.

Ac. Nazwa Wielkopolski. W czasach dzielnicowych świadomość odrębności regionu skupiała się wokół miejscowej linii dynastii wywodzącej się od Mieszka St. (przytoczona wyżej zapiska rocznikarska z 1241 nazywała ss. Władysława Od. „prawdziwymi dziedzicami” tej ziemi, w przeciwieństwie do książąt śląskich – MPHn. 6, 6). Choć inni książęta piastowscy przyjmowali od początku XIII w. tytuły urabiane od nazw ziem bądź grodów, którymi rządzili (książęta Krakowa, Śląska, Mazowsza itp.), potomkowie Mieszka St. pozostali przy tytulaturze „książąt Polski”, choć Władysław Od. stosował też niekiedy tytuły odmiejscowe: ks. kal. 1208-13, ks. na Ujściu 1224, ks. gnieźn. 1233 (zestawienie dokumentów: Maleczyński Studia 225-242). Dominująca tytulatura „ks. Polski” nawiązywała do dawnego dualizmu znaczenia tej nazwy, używanej w odniesieniu do państwa i regionu (S. Zajączkowski, Nazwa Wielkopolski w świetle źródeł historycznych, „Przegląd Zachodni” 7, 1951, nr 9-10, s. 1-31; J. Wiśniewski, Nazwa Wielkopolski, w: Dzieje Wielkopolski, t. 1, Poznań 1969, s. 38-44). Cytowany wyżej dok. pokoju Władysława Od. i Henryka Brod. z 1234 mówi o podziale ziemi zw. Polską (Wp. 1 nr 168), podobnie jak w potwierdzeniu pap. z 1257 mowa jest o sporze dot. Polski (Wp. 1 nr 345), a jeszcze w 1296 dokonuje się podziału Polski między książąt Władysława Łok. a Henryka głog. (Wp. 2 nr 745). Także rocznikarze nazywają powszechnie ten region „Polską” (Polonia), a jego mieszkańców „Polakami” (Poloni – MPHn. 6 s. 6, 54). W połowie XIII w. pojawiło się jednak nowe pojęcie „Polonia Maior” (czyli Polska Większa, Wielkopolska). Ks. Bolesław Pob. w l. 1257-68, zrazu często, potem już tylko sporadycznie, tytułował się „dux Polonie Maioris” (Wp. 1 nr 355 [or.], 359, 360, 363, 364, 366, 368, 371, 375-378, 381-383, 387, 390-392, 394, 400, 419, 432, 605; opatrzone taką tytulaturą dokumenty Przemysła I z lat 1242 i 1258 są fals.: Wp. 1 nr 232, 346). Jej wprowadzenie do kancelarii wiąże się z osobą pisarza książęcego Macieja, który zaczął pracę w 1257 i często umieszczał tę tytulaturę w redagowanych przez siebie dokumentach (Sik. Dok. 128); praktyka ta stała się rzadsza po 1259, a więc widocznie natrafiła na opory, co zdaje się wskazywać, że była osobistym pomysłem pisarza (choć ciekawe, że taką właśnie tytulaturą określono Bolesława Pob. także w pewnym dok. z powstałej współcześnie w Czechach księgi formularzowej Henryka Italika: Wp. 1 nr 468). Chodziło na pewno o uniknięcie wątpliwości wynikających ze wspomn. dualizmu znaczeniowego. Użyty tu łac. przymiotnik „maior” jest wieloznaczny, można go bowiem rozumieć zarówno jako „większy”, jak i „starszy”. Próbowano nawet paradoksalnie dowodzić (H. Ułaszyn, Znaczenie nazw Wielkopolska i Małopolska, Łódź 1950), że „Polonia Maior” oznaczała w istocie „Polskę Nową” (w przeciwstawieniu do „starej”, której ośrodkiem był Kraków), ale teza ta nie da się obronić i nie została zaakceptowana. Nie jest uprawnione także proponowane niekiedy rozumienie jako „Starsza Polska”. Pol. tłumaczenie tego pojęcia (poświadczone od połowy XV w., ale funkcjonujące przecież na pewno dużo wcześniej) brzmiało wszak zawsze „Wielka (Wielga) Polska”, niem. zaś – „das Grosse Polen”, „Grosspolen” (choć znany jest z ok. 1435 pojedynczy przykład: Outpolen, czyli Altpolen, Stara Polska – A. Heymowski, Herby polskie w sztokholmskim Codex Bergshammer, SŹ 12, 1967, s. 78). Opozycją pojęciową dla tej nazwy stało się natomiast urobione później, a poświadczone dopiero od początku XV w. (Lites wyd. II t. 2, 60) pojęcie „Polonia Minor” na oznaczenie ziem krakowskiej i sandomierskiej. Oznacza ono jednoznacznie „Polskę Mniejszą” i nie da się go wykładać jako „Młodszą”. U podstaw nazwy Wielkopolska legło więc pragnienie ogólnego podkreślenie wagi i znaczenia tego regionu w ramach ziem polskich, za czym kryć się musiała na pewno pamięć o kolebce dynastii i państwa (G. Labuda, W sprawie pochodzenia nazw: Wielkopolska i Małopolska, „Przegląd Zachodni” 10, 1954, nr 5-6, s. 112-119; J. Wiśniewski, Nazwa, op. cit., s. 42-44).

Mimo wykształcenia się już w połowie XIII w. pojęcia Wielkopolski region ten nadal powszechnie określano tradycyjną nazwą: Polska. Następca Bolesława Pob., Przemysł II, używał przeważnie tytułu „dux Poloniae”, choć niekiedy sięgał do tytułu wielkopolskiego (Wp. 1 nr 482, 518, 548, 576; Wp. 2 nr 618, 620, 631, 645, 649, 660, 671, 678, 692, 726, 736). Tylko sporadycznie tytulatury wielkopolskiej używał jego następca Władysław Łok. (Wp. 2 nr 818, 828), w tym jednak w ważnym układzie z Czechami sporządzonym w kancelarii czeskiej (Wp. 2 nr 818); z czeskiej inspiracji powstał też dok. króla niem. Albrechta z 1300, w którym Władysław określony został jako „dux Maioris Polonie” (Wp. 2 nr 832). Wyjątkowo pojęcia takiego użyto również w dok. pretendującego do rządów w Wielkopolsce ks. głog. Henryka (1302: Wp. 2 nr 860).

Także władcy zjednoczonego w XIV w. Królestwa Pol. długo (aż do czasów Władysława III 1434-40) tytułowali się „królami Polski oraz książętami Krakowa, Sandomierza, Łęczycy, Sieradza i Kujaw” oraz ewentualnie in. ziem (O. Balzer, Królestwo Polskie 1295-1370, t. 2, Lwów 1920, s. 336 n.; I. Sułkowska-Kurasiowa, Dokumenty królewskie i ich funkcja w państwie polskim za Andegawenów i pierwszych Jagiellonów 1370-1444, Warszawa 1977, s. 46, 73), gdzie pojęcie Polski odnosi się zarówno do całego państwa, jak i Wielkopolski. Zapiska rocznikarska o bitwie pod Płowcami z 1331 wspomina o udziale w niej Polaków, Krakowian i Sandomierzan (MPH 2, 856; MPH 3, 194). W statutach wlkp. Kazimierza Wielkiego zapowiada się we wstępie pr. dla poddanych w Polsce (terra Polonie), a z dalszego tekstu wynika, że chodzi o ziemię pozn. i kal.; w jednym z artykułów mowa jest o potrzebie równego prawa, którym sądziliby się zarówno Krakowianie, jak i Polacy (co w niektórych kopiach zmieniano na: „mieszkańcy Wielkopolski” [Maioris Polonie inhabitatores]); w nagłówku wstępu niektóre kopie mają nazwę Maior Polonia, inne zaś Magna Polonia (Statuty Kazimierza Wielkiego, cz. 2, Warszawa-Poznań 1982, s. 4-5, 52-53). W wlkp. księgach sądowych powszechnie stosuje się formułkę o odłożeniu sprawy do spodziewanego przyjazdu króla „do Polski” (Lek. 1-2, KP, KKal., passim). Król. namiestnicy długo nazywali się „starostami Polski” (capitanei Poloniae), a niekiedy – zwłaszcza w pierwszych latach po koronacji Łokietka (1320) – także „Królestwa Pol.”, co oddawało pewien zamęt pojęciowy wywołany restytucją zjednoczonej monarchii (O. Balzer, Królestwo, op. cit., t. 2, s. 329-336). Pojawiający się zrazu wyjątkowo tytuł „star. Wielkopolski” (1324: Wp. 2 nr 1041) stał się obowiązujący dopiero w czasach Ludwika Węgierskiego (Wp. 3 nr 1648, 1730, 1736, 1751, 1790-1793, 1803 itd.) i ustalił się odtąd w postaci „capitaneus Maioris Poloniae generalis”. To ważny ślad upowszechnienia się nazwy Wielkopolski. W XIV w. określenie „Maior Polonia” używane było coraz częściej nie tylko w tytulaturze: 1328 dobra bpa lubuskiego w M.P. (Wp. 2 nr 1088), [po 1357] Żydzi mieszkający w M.P. (Wp. 3 nr 1368), 1374 miasta w P.M. (Wp. 3 nr 1709), 1382 szlachta M.P. (Wp. 3 nr 1804). Pisarze pap. w aktach procesu pol.-krzyżackiego z 1339 stosowali formę „Magna Polonia”, ale w protokołach zeznań świadków występuje ona tylko w przypadku 2 ze 126 zeznających osób (Lites wyd. II t. 1 s. 102, 140, 172, 317). Jan z Czarnkowa w swej kronice (ok. 1385) używał przemiennie różnych określeń i widać, jak mimo przywiązania do tradycyjnego pojęcia Polonia (MPH 2 s. 643, 721, 724), ze względu na jasność narracji sięgał po uściślenia Maior lub Magna Polonia (s. 648, 681, 690, 711, 755); szczególnie charakterystyczne są miejsca, gdzie w jednym zdaniu łączył różne terminy (s. 644: pewni szlachcice z Polski jako posłowie Wielkopolski; s. 722: szlachta Wielkopolski domaga się, aby usunąć star. Polski). W rachunkach król., a także miej. Krakowa i Lwowa, z przełomu XIV i XV w. przemiennie używano pojęć Polonia oraz Magna Polonia (przykłady: J. Wiesiołowski, Funkcje centralne Poznania a problem regionalizmu wielkopolskiego w późnym średniowieczu, w: Państwo, naród, stany w świadomości wieków średnich, Warszawa 1990, s. 210). W statucie warckim z 1422 mowa jest o pisarzach ziemskich z Wielkopolski (Maior Polonia), Sieradza, Łęczycy, Kujaw i Dobrzynia (Ius Polonicum, wyd. J. W. Bandtkie, Warszawa 1831, s. 211-212); w przekładzie pol. Świętosław z Wojcieszyna (1449) zastosował tu formę Wielga Polska, której używał też w tłum. statutów Kazimierza Wielkiego w miejscach, gdzie w łac. podstawie było słowo Polonia (Archiwum Komisji Prawniczej, t. 3, Kraków 1895, s. 288, 289, 303, 304). Długosz używał pojęcia „Polonia Maior” zarówno w zamieszczonym na początku swego dzieła opisie geogr. ziem pol., wymieniając znaczniejsze jeziora i góry Wielkopolski (DA lib. I-II s. 91-92, 104-105), jak i w całej narracji swych Roczników. Nie pisał natomiast nigdzie o Małopolsce (Polonia Minor), stosując zawsze tradycyjne pojęcia ziemi krak. i sandmierskiej, lub pisząc skrótowo: „ziemie krakowskie” (np. DA lib. XII [1445-61] s. 128, 231, 262). Powyższa garść przykładów, poza które trudno wyjść wobec braku systematycznych badań, zdaje się wskazywać, że w praktyce potocznej jeszcze w początku XV w. nagminnie stosowano nazwę Polska, ale w najbliższych dekadach upowszechniło się już określenie Wielkopolska, wcześniej stosowane raczej w tekstach oficjalnych i bardziej uroczystych. Stosowanie nazwy Polska na określenie Wielkopolski zdarzało się jeszcze w XVI w., ale miało już wtedy walor archaizmu (E. Bem-Wiśniewska, Funkcjonowanie nazwy Polska w języku czasów nowożytnych [1530-1795], Warszawa 1998, s. 89-91).

Równolegle z upowszechnianiem się w XV w. pojęcia Wielkopolska dokonywało się poszerzanie jego znaczenia (J. Wiesiołowski, Funkcje, op. cit., s. 211-213). Pojęcie to okazywało się wygodne do opisywania całości ziem północnych Królestwa z punktu widzenia stołecznego Krakowa. Miało to znaczenie zwłaszcza w realiach ówczesnego życia politycznego, zdominowanego przez wpływy panów krakowskich, którym próbowali się przeciwstawiać możni z ziem północnych, okazując przy tym pewną solidarność. Jest ona widoczna już podczas burzliwego bezkrólewia po śmierci Ludwika Węg. (1382-84), a z czasem się pogłębiała. Charakterystyczne są opisane przez Długosza spory na zjazdach z 1449 i 1451, kiedy to „prałaci i baronowie z Wielkopolski” (wśród których wymieniany był także wda łęcz.) sprzeciwiali się zajmowaniu w radzie pierwszego miejsca przez bpa krak. i domagali się precedencji abpa gnieźn.; sprawę tę traktowali jako pozbawianie ich ziemi ostatniego wyrazu prestiżu ze strony Krakowian (DA lib. XII [1445-61] s. 85, 100). Także w in. miejscach Długosz przeciwstawia Krakowian i panów wlkp. (DA lib. XII s. 129, 179), a wśród tych ostatnich wymienia np. kasztelana sier. (DA lib. XII 103). Świadczy to o ukształtowanej już świadomości wspólnoty tych ziem, opartej na opozycji wobec Małopolan, ale nie czysto koniunkturalnej, lecz poczuwającej się nawet do pewnych symboli. Henryk z Góry w swym politycznym traktacie przeciw Krzyżakom wypomina im napady „na Wielkopolskę, czyli ziemie dobrzyńską, kujawską, łęczycką i sieradzką” (MPH 4, 168). Poszerzone pojęcie Wielkopolski przybrało też wyraz instytucjonalny. W 1440 wyjeżdżający na Węgry król Władysław III powołał osobnych namiestników (wicekrólów) dla ziem krakowskiej i sandomierskiej oraz Rusi w osobie Jana Czyżowskiego, a dla województw pozn., kal., łęcz., sier. i Kujaw w osobie wdy łęcz. Wojc. Malskiego. Malski tytułował się „zastępcą króla na ziemiach Wielkopolski” (APP, Kr. 1 k. 1 i passim). Z Malskim łączyć należy zainicjowanie praktyki zwoływania zjazdów szlachty całej „szerokiej” Wielkopolski, odbywanych w Kole na pograniczu z Kujawami i ziemią łęcz. Pierwszy taki zjazd mamy poświadczony w II 1443, następne zaś w 1444 i 1446 (APP, Kr. 1 k. 44v, 49v-50, 72). Praktyka ta utrwaliła się w czasach Kazimierza Jag., który uzgodnienia na zjazdach prowincjonalnych traktował jako przeciwwagę wobec zjazdów gen., zdominowanych przez panów małopolskich (DA lib. XII [1445-61] s. 128, 266, 273, 292, 326 itd.; zob. G. Rutkowska, Jagiellonowie w Kole, w: Królewskie miasto Koło, Koło 2012, s. 80-84). Wyraźne przeciwstawienie Wielkopolski i Krakowa mamy w przywileju cerekwickim z 1454, który adresowany jest do „ziemian Wielkopolski, zwłaszcza województw pozn. i kal.”, co wskazuje, że pojęcie to było już rozumiane szerzej (Ius Polonicum, s. 265, 267). Gdy w 1581 powołano Trybunał Koronny (sąd wyższy) zbierać się on miał w Lublinie dla Małopolski a w Piotrkowie dla Wielkopolski – obejmującej już nie tylko właściwe województwa pozn. i kal. wraz z Łęczycą, Sieradzem i Kujawami, ale również Mazowsze i Prusy Król. Oznaczało to kolejne rozszerzenie znaczenia pojęcia Wielkopolska.

Z drugiej strony pojęcie Wielkopolski funkcjonowało niekiedy w znaczeniu węższym niż administracyjne granice województw pozn. i kal. Długosz pisze, że rz. Wełna rozdziela Wielkopolskę od Pałuk (DA lib. I-II 82). Maior Polonia postawiona tu została na jednej płaszczyźnie z subregionem Pałuk.

Ad. Podziały wewnętrzne. Już Mieszko St. (zm. 1202) wyznaczał swym synom dzielnice: Odonowi w Poznaniu lub Przemęcie ok. 1170, Mieszkowi Młodszemu w Kaliszu a Bolesławowi na Kujawach 1186, Władysławowi Lask. w Poznaniu 1199 (T. Ginter, Działalność, op. cit., s. 25-37, mapy 5-11). Były to jednak twory nietrwałe, a szczegóły tych podziałów nie są uchwytne. Podziału Wielkopolski dokonywali dwaj ss. Władysława Od., Przemysł I i Bolesław Pob.: 1247 Bolesław otrzymał Kalisz i Przemęt, tak że granica działów biegła Wartą, przez Mosinę, bagno Sepno i Łękę do Obry i dalej tą rzeką (MPHn. 6, 9; MPHn. 8, 91); 1249 Przemysł dał Bolesławowi Gniezno „stolicę Polski” z grodami Nakło, Ujście, Czarnków, Żoń, Ostrów, Bnin, Giecz, Biechowo i Śrem, a sam otrzymał ziemię kal. (MPHn. 6, 26; MPHn. 8, 93), ale już w XII 1249 Przemysł uwięził brata i pozbawił go dzielnicy (MPHn. 6, 28; MPHn. 8, 95); 1253 na Wielkanoc [20 IV] uwolnił go i dał mu tymczasowo Kalisz²Istnieć też musiał jeszcze jeden, nieodnotowany przez rocznikarzy podział, w ramach którego granica biegła Wartą pod Poznaniem, a Bolesław otrzymał jego lewobrzeżną część – o czym wspomina w późniejszym dok. z 1257 (Wp. 1 nr 352; T. Jurek, Przebieg lokacji Poznania, w: Civitas Posnaniensis. Studia z dziejów średniowiecznego Poznania, Poznań 2005, s. 177), a podczas wiecu w kasztelanii gieckiej [w Pogorzelicy] bracia dokonali ostatecznego podziału, w ramach którego Bolesław otrzymał Gniezno, Kalisz, Rudę, Giecz, Bnin i Biechowo, a także Pyzdry, Środę, Pobiedziska i Kłecko³Pierwszą grupę grodów wylicza Rocznik kap. pozn. (MPHn. 6), natomiast Pyzdry, Środę, Pobiedziska i Kłecko wymienia Kronika wlkp. (MPHn. 8), ewidentnie z perspektywy dłuższego czasu. Do dzielnicy pozn. należało też Nakło wraz z Żoniem i Kcynią (BieniakWlkp. 154-156), potem – ze względu na swe losy na pocz. XIV w. – zaliczane do ziemi i woj. kal (MPHn. 6, 32-33; T. Jurek, Przebieg lokacji Poznania, w: Civitas Posnaniensis. Studia z dziejów średniowiecznego Poznania, Poznań 2005, s. 181). Podział ten funkcjonował bardzo krótko, gdyż Przemysł I zm. już w 1257, a rządy w jego dzielnicy z tytułu opieki nad ur. jako pogrobowiec Przemysłem II objął Bolesław; podział przywrócono w 1273, gdy Przemysł II uzyskał pełnoletność, ale faktycznie pozostawał pod wpływem stryja, który zm. w 1279 – i Przemysł zjednoczył ponownie obie dzielnice. Skutki podziału z 1253 okazały się jednak bardzo trwałe. Kontynuację dawnych dzielnic stanowiły bowiem potem województwa (pozn. i kal.) istniejące w zjednoczonym Królestwie Pol. aż do rozbiorów (z woj. kal. zostało w 1768 wydzielone woj. gnieźn.). Najistotniejszą zmianą terytorialną było zaliczenie Nakła (w 1253 nal. do dzielnicy Przemysła I) do woj. kal., co tłumaczy się odrębnością losów tego terytorium podczas walk o zjednoczenie kraju.

Po zjednoczeniu państwa w XIV w. faktyczną władzę administracyjną w terenie w zastępstwie monarchy wykonywali starostowie (capitanei). Wprowadzono ich podczas rządów czeskich (1300-1305). Początkowo mianowano jednego starostę dla całej Wielkopolski. Gdy książęta głog. powoływali swoich starostów w Wielkopolsce, Władysław Łok. ustanawiał własnych starostów w Nakle i Koninie. Odrębność ta utrzymała się także później, gdy Łokietek zajął większość Wielkopolski. Sytuacja starostów po zjednoczeniu nie była zresztą zrazu jasna. Niekiedy mianowano wspólnego starostę dla obu województw wielkopolskich, niekiedy zaś osobnych starostów w Poznaniu i Kaliszu (choć trudno stwierdzić z pewnością, czy nie byli oni tylko zastępcami wspólnego starosty wielkopolskiego). Dopiero od 1352 Kazimierz Wielki zaczął konsekwentnie mianować dla obu ziem wspólnego „starostę generalnego”. O urzędzie tym i jego kompetencjach: A. Gąsiorowski, Urzędnicy zarządu lokalnego w późnośredniowiecznej Wielkopolsce, Poznań 1970, s. 145-260. Władza starosty gen. nie obejmowała jednak Nakła i Konina (które miały własnych starostów), a także przyłączonej w 1343 Wschowy, gdzie zachowano osobnych starostów wobec odrębności ustrojowej tego obszaru, na którym dominowało pr. lenne. Także w odzyskanym w 1368 Wałczu ustanowiono osobnych starostów z jurysdykcją lenną, choć ich sądownictwo nad szlachtą używającą pr. pol. pozostawało wątpliwe aż do połowy XVI w. (→Wałcz – terytorium). Wykaz starostów gen. →p. Ca.

W każdym z województw istniał osobny sąd król. kontynuujący tradycje dawnych sądów książęcych. W jego skład wchodzili: starosta, wojewoda, sędzia, podsędek, podkomorzy i chorąży. Sąd dokonywał początkowo objazdów rozległych województw, zatrzymując się w ustalonych terminach w większych miastach. Ponieważ dygnitarze niechętnie poświęcali na to swój czas, w codziennej praktyce wyręczali się zastępcami (żupcami). Ze zwyczaju regularnego odbywania sądów w pewnych miastach rodziły się powiaty, łac. districtus (A. Gąsiorowski, Powiat w Wielkopolsce XIV-XVI wieku. Z zagadnień zarządu terytorialnego i podziałów Polski późnośredniowiecznej, Poznań 1965). Pojęcie to oznaczało początkowo wspólnotę ludzi związanych z danym sądem. Przywilej koszycki z 1374 jako miasta stanowiące siedziby sądów w Wielkopolsce wymieniał Poznań, Międzyrzecz, Zbąszyń, Kalisz, Nakło, Konin i Pyzdry (Wp. 3 nr 1709). W woj. pozn. powiaty takie ukształtowały się ostatecznie w Poznaniu i Kościanie, przy czym ten ostatni z powodu zatargów z mieszczanami okazjonalnie przenosił się (1444-48 i 1519) do Śremu, co skutkowało niekiedy używaniem też terytorialnego określenia „pow. śrem.” (→Śrem – powiat). W końcu XIV w. w charakterze miast powiatowych pojawiały się też Wronki⁴Wszystkie zestawione przekazy informują o sprawach przekazywanych do Poznania przez sąd we Wronkach. W zachowanych księgach sądu ziemskiego w Poznaniu nie ma natomiast zapisów spraw rozpatrywanych we Wronkach. Musiano je zapisywać w osobnych księgach, które się nie zachowały (1388-94: Lek. 1 nr 386, 869, 1782, 1925), ale powiat tam się ostatecznie nie utrzymał. Częste natomiast w dokumentach informacje o położeniu danej wsi „in districtu” jakiegoś miasta, nie oznaczają najpewniej powiatów, ale okolicę w potocznym znaczeniu (A. Gąsiorowski, Powiat, op. cit., s. 84). Jako osobny powiat zaczęto od XIV w. traktować ziemię wsch., a od XVI w. także wałecką (→Wałcz – terytorium i powiat). W woj. kal. powiaty powstały w Kaliszu, Koninie, Pyzdrach, Gnieźnie, Kcyni i Nakle. W 1450 król Kazimierz Jag. ustanowił kolejny powiat z siedzibą w Koźminku, na prośbę właściciela dóbr koźmińskich, podskarbiego kor. Jana Hinczy z Rogowa (PyZ 11, 42v; J. Łukaszewicz, Krótki historyczno-statystyczny opis miast i wsi w dzisiejszym powiecie krotoszyńskim, t. 2, Poznań 1875, s. 223-224); był to jedyny przypadek powołania powiatu aktem normatywnym i to w mieście prywatnym, ale powiat ten praktycznie nigdy nie funkcjonował. Zapewne w związku z tą sprawą król obiecywał w przywileju cerekwickim z 1454 likwidację powiatów w woj. kal. poza Kaliszem, Gnieznem i Nakłem (Ius Polonicum, s. 268), co zresztą też nie zostało zrealizowane. Istota powiatów jako wspólnot szlacheckich sprawiała, że ich kształt terytorialny długo był płynny. Z czasem jednak ulegał stabilizacji. Terytorializacji powiatów sprzyjało zwłaszcza wykorzystywanie ich w regularnie przeprowadzanych poborach podatków król. W układzie powiatowym spisywano związane z tym rejestry (zachowane w Wielkopolsce od 1508, ale istniejące już w XV w.). Umacniało to poczucie trwałego związku każdej miejscowości z danym powiatem.

Reliktem ustrojowym czasów dzielnicowych był też urząd kanclerza wielkopolskiego (o którym Now. 2, 591; J. Pakulski, Kanclerze wielkopolscy ostatnich Piastów i ich rola w polityce wewnętrznej i zagranicznej, w: Społeczeństwo polski średniowiecznej, t. 7, Warszawa 1996, s. 135-164). Zapewne związany był początkowo z prebendą prepozyta w kolegiacie NMP in Summo w Poznaniu. Tę dawną godność dworu książąt wlkp. obsadzali nadal królowie w zjednoczonym Królestwie. Kanclerze dzielnicowi odgrywali zrazu pewną rolę w pracach kancelaryjnych (niekiedy dokumenty król. wystawiane w danej ziemi sygnował właściwy kanclerz), ale wraz z postępami centralizacji ustrojowej w czasach Kazimierza Wielkiego godności te stawały się czysto tytularne (Dyplomatyka wieków średnich, Warszawa 1971, s. 206-209). Zanikły zupełnie, kiedy w 1401 król Władysław Jag. włączył je wraz z przysługującymi im dochodami do uposażenia Uniwersytetu Krak. (Codex diplomaticus Universitatis studii generalis Cracoviensis, t. 1, Kraków 1870, nr 47, 82), choć prebenda kanclerska w kolegiacie NMP zachowała nadal swoją odrębność, a ostatni kanclerz występuje do 1408. Wykaz kanclerzy →p. Cb.

Każde z województw posiadało od XIV w. własny herb, nawiązujący zapewne do wcześniejszych godeł książąt dzielnicowych (Poznań: biały orzeł bez korony w czerwonym polu; Kalisz: czarna głowa byka na biało-czerwonej szachownicy). Nie wykształcił się natomiast osobny herb Wielkopolski, choć tak podpisywano niekiedy w obcych herbarzach herb woj. kal. (R. Marciniak, O rzekomym herbie Wielkopolski XIV-XV wieku, RH 65, 1999, s. 53-72).

B. Przebieg granic zewnętrznych.

[Przedstawiamy poniżej przebieg granicy zewnętrznej Wielkopolski, stanowiącej zarazem granicę państwową Królestwa. Zajmujemy się tylko odcinkiem zachodnim dotyczącym woj. pozn., pomijamy zaś tutaj całą wschodnią granicę woj. kaliskiego, od strony Pomorza, Kujaw, ziem łęczyckiej i sieradzkiej. Staramy się przytoczyć źródła pokazujące wcześniejszy przebieg granicy, ale skupiamy się na przekazach z XVI w. Wówczas możliwy jest dokładny opis przebiegu granic. Wykształcały się już wówczas stabilne i dokładne granice linearne. W praktyce ówczesnych rozgraniczeń nadal każda ze stron wyznaczała swój dukt graniczny (transitus, zajazd), które mogły się różnić i zostawiały między sobą pas ziemi niczyjej; na ogół dzielono go potem na pół, starając się zawsze osiągnąć jednoznaczną linię graniczną, ale na słabo zasiedlonych kresach północnych, na granicy z Pomorzem, komisje graniczne zostawiały dwa dukty. Zachowały się z tego czasu szczegółowe opisy przebiegu rozgraniczeń poszczególnych odcinków. Z różnych aktów tego rodzaju z 1 połowy XVI w. daje się ułożyć niemal kompletny opis przebiegu granic. Dla fragmentów, dla których nie dysponujemy odpowiednimi przekazami źródłowymi, podajemy opis na podstawie dawnych map z XVIII-XIX w. Wobec stabilności stosunków politycznych granice te na wielu odcinkach trwały bez poważniejszych zmian aż do końca istnienia Rzeczypospolitej, potem zaś znajdowały kontynuację w granicach prowincji pruskich, a znacznymi fragmentami także w granicy polsko-niemieckiej z lat 1919-39 oraz w powojennych granicach wojewódzkich. Przebieg granicy szesnastowiecznej odczytywać więc można częściowo również na mapach topograficznych z XIX, a nawet XX w. Większość obiektów występujących w przytaczanych opisach posiada własne hasła; odsyłacze do nich umieszczamy jednak tylko w szczególnie istotnych wypadkach.]

Ba. Granica z Pomorzem Zachodnim. 1441 (fals. z poł. XVI w. zachowany w kop. 1630)⁵O akcie tym →Siemino, uwaga. Błędna jest jednak podana tam informacja o istnieniu jego łac. wersji z 1549. Dok. ten znamy tylko w tekście pol., zachowanym w oblacie z 1630 (GG 135, 501-502v) oraz kilku wykonanych na podstawie tej oblaty kopiach (LWK 1628/32 t. I s. 53-56; WG 25, 151-152 [1636 r.]). Fragmentami jest dokładnie zbieżny z opisem zawartym w lustracji z 1564 (LWK 1, 208-210). Autentyczność dokumentu budzi wątpliwości ze względów formalnych (or. nie mógł być spisany po pol. i zawierać własnoręcznych podpisów świadków, co jest całkowicie sprzeczne ze zwyczajami kancelaryjnymi połowy XV w.), w opisie granic zawiera jednak szczegóły tchnące autentyzmem (np. informacja o kopcu z 3 kamieni, które w 1549 były już rozrzucone). Ponieważ tekst oddaje pol. wersję granicy, wydaje się, że mamy tu do czynienia z fals. sporządzonym przez stroną pol. przygotowującą się do negocjacji granicznych z Pomorzem (których efektem był protokół z 1549, →niżej). Świadczy o tym także wyraźnie skrótowe i niestaranne potraktowanie opisu granicy Polski z Nową Marchią. Możliwe przy tym, że fałszerz wykorzystał jakąś starszą i wiarogodną podkładkę komisarze wyznaczeni w 1436 przez króla pol. Władysława III i wielkiego mistrza Pawła Rusdorfa w związku z zawarciem pokoju [brzeskiego 1435] opisują granice między Królestwem Pol., Nową Marchią i Pomorzem czyli Księstwem Słupskim; ich narożnik oznacza wielki, wysoki na 1 1/2 pręta [ok. 7 m] kopiec stojący za Nowym Worowem w Polsce nad jez. →Siemino [również →Wiela]; granica z Pomorzem biegnie od niego do jeziorka Tuczno [dziś Jez. Barczaka], od niego strugą Kłokowo do in. jeziorka [może małe jezioro na E od jez. Kłokowo, na UMTB 1839 ark. 873 oznaczone jako Kl. Klokow See], od niego do jez. Gorkow [k. dzisiejszej wsi Gaworkowo, niem. Jurckow], a od niego strugą Elerflit czyli Wogra [UMTB 1839: Wugger] do Czystej Łąki i dalej do rz. Damica; przy ujściu wbity jest pal oznaczony herbami Królestwa i Księstwa⁶Z opisu wynika, że rz. Wogra stanowiła granicę aż do ujścia do Damicy, co oznaczałoby, że do Polski należało także m. Połczyn. Opis nie jest tu więc poprawny; granica biegnie następnie środkiem Damicy aż do hamru czyli mł. Koprzywno (który nal. po połowie do Polski i Pomorza) i dalej do jez. Damecz [dziś Dębno] (którego połowa nal. do Polski); dalej granica biegnie do mogił [wzgórz], przy których stoi kopiec z 3 spojonych kamieni, na których wyryto orła i gryfa, po czym do lasku bukowego zw. Kawalier czyli Ryterbus [Kotowa Dąbrowa] i skrajem tego bagna [!] do góry, a od niej do góry Jungenberg [Panieńska Góra, na UMTB 1838 ark. 972: Jungfer Berg, na N od wsi Wuckel, dziś Okole] i dalej przez błota do małych jeziorek zw. Drzyczyny! [UMTB: der runde Priebstein, der lange P., na MTop. 2001 bez nazwy, ok. 2 km na W od Uniemina], stąd zaś błotami i rzeką [którą?] do jez. Pile [błędnie zapisane jako Wielki Dilborg] (którego 3 tonie [w zachodniej części] nal. do Polski) i do rz. Piławy, po czym nią do jez. Dołgie (nal. do Polski); dalej granica biegnie wzdłuż kopców i rzeką [Piławą] do brodu na wielkiej drodze z Nowej Marchii do Prus [północna odnoga Margrabskiej Drogi], po czym tą drogą do „zdrojowisk” zw. Foulerenborn [miejsce późniejszej osady Groß Born, dziś Stare Borne, 4,5 km na SE od powstałego po 1945 miasta Borne-Sulinowo] i przez Plitnicę do Czarnej Rzeki a nią do Gwdy (GG 135, 501-502; WG 25, 151-152; Raczyński Wspomnienia 2 s. V-VII; LWK 1628/32 t. I s. 53-56).

1549 granica między Polską a Ks. Pomorskim według komisarzy pol. zaczyna się od Bliskiej Strugi płynącej za polami Popielewa Małego i wpadającej do Damicy, po czym biegnie tą rzeką do jez. Koprzywno [k. dzisiejszej wsi Luboradza, 1944 Coprieben] i do jez. Damecz (które po połowie nal. do Polski i do Pomorza), a dalej wypływającą z tego jeziora strugą Kulebars do 3 wysokich kamieni ustawionych przez starców z Królestwa (2 z nich są już obalone, a trzeci też niebawem upadnie), po czym przez Tuczeskie Błoto [może widoczne na UMTB 1839 ark. 971: Grosse Müss, na E od osady Örden, dziś Uraz], przez las Kotowa Dąbrowa (który nal. do Polski) i Panieńską Górę, a dalej do jez. Tuczno [dziś Tyczno], które zostawia po prawej ręce, czyli w Polsce; potem granica biegnie przez doliny i wzgórza do skraju Wodnego Błota, przez błoto Wilczy Ostrów do błota [!] Kromolin, które to jez. znajduje się między granicami, a potem prosto przez las do jez. Pritstein i do jez. Brody; od wpadającej do niego rz. Rakowo granica biegnie brzegiem tego jeziora do jez. Pile i dalej wzdłuż wypływającej z niego rz. Piławy aż do jez. Dołgie, do miejsca, gdzie na tej rz. znajduje się bród Margrabskiej Drogi; potem granica biegnie Margrabską Drogą do strugi i lasu Plitnica, po czym lasem do rz. Czarnej i nią do rz. Gwdy k. Landeck [dziś Lędyczek];

ta sama granica w wersji wskazanej przez komisarzy pom.: zaczyna się od rzeczki Holzbeck [→Drzewiana Struga, dziś mylnie nazwana Bliską Strugą] między Popielewem i Popielewem Małym, wpadającej do Damicy, po czym biegnie Damicą do rzeczki Karsina i nią aż do miejsca [w okolicy dzisiejszej wsi Kocury], gdzie się zaczyna ta rzeczka z połączenia strug płynących od Freienhagen i od Frienschluse [niezident.]; stąd granica idzie strugą Freienhagenscher Bach do miejsca po wsi Freienhagen, a potem przez Werroholt (który nal. do Pomorza) [→Warsholz, uwaga] i Falkenhagen [UMTB 1839 ark. 971: Vw. Falkenhagen, dziś Bielice, ok. 1 km na NWW od osady Stare Gonne] (które nal. do Polski); dalej granica biegnie do rz. Czarnej [zapewne dziś struga bez nazwy uchodząca od NW do Jez. Kołbackiego, na UMTB 1839 oznaczona jako Krumme Fliess], nią do rz. Kulebars Fleth i do wielkiego błota zw. die grote Mussehe [UMTB 1839: Grosse Müss na E od dzisiejszej wsi Uraz], potem w stronę małego błota, do wielkiego błota Poggenpul, gdzie są barcie, a opodal pod wzgórzami Kliczów zaczyna się długa dolina, w której znajdują się liczne kopce z kamieni, stanowiące pamiątkę dawnej granicy; tą doliną granica biegnie do łąki Beverdick [dziś osada Komorze] (nal. do Pomorza) i długiego jez. Komorze (nal. do Polski), a od tego [przepływem] do jez. Rakowo, a potem przez wyspę na jez. Lubowo [dziś Lubicko] (która to wyspa nal. do Pomorza) i uchodzącą przy niej strugą do Białego Błota [Alba Palus; UMTB 1838 ark. 1068: die weisse Mösse, das weisse Bruch, ok. 1 i ok. 2,5 km na E od dzisiejszej wsi Łubowo] k. gaju Wurchoweke aż do kopca i 2 padołów (intervalla) przy jez. Muterow [dziś Jez. Motarskie]; stąd doliną do strugi Czochryń, a nią do jez. Czochryń i 3 małych jeziorek, które nal. do Pomorza; od jez. Czochryń granica biegnie rzeką [Czochryń] do miejsca, gdzie rz. [Piława] wpływa do Polski przy lesie Zickerlast i dalej [Piławą] do jez. Nadorycz [dziś Jez. Nadarzyckie], przez doliny do lasu Nadorycz (Redderitzischebusch) i nim do brodu, którym droga od rz. Czerwonej przechodzi przez Plitnicę [na NE od dzisiejszego Sypniewa] do ostrowów i zarośli Nadorycz (Redderitsche werder) i do skraju bagna Zielbenow, dalej między tym błotem a długą strugą do lasu Nadorycz (Redderitzischen pusch), obok błota Sypniewskiego (Hieponowische bruck) [zapewne na N i NE od Sypniewa], do jeziorka [zapewne widoczne jeszcze na MTop. 1928 jeziorko bez nazwy na Plitnicy na NE od Sypniewa] pod wzgórzem Hogensandt [chyba wznoszące się nad tym jeziorkiem wzgórze, na MTop. 1928: Spitz Berg, na MTop. 2000 oznaczone kotą 152,5] aż do rz. Brzeźnicy⁷Nazwę tę nosiła na pewno struga zw. dziś Samborką, uchodząca do Plitnicy na S od Jastrowia, a wypływająca dziś w okolicy wsi Brzeźnica (na W od Jastrowia). W lesie na N i NE od wsi Brzeźnica znajdują się dziś liczne cieki wodne o chaotycznym układzie, łączące się z położonym na N od tego lasu bagnem, przez które płynie Kanał Sypniewski; ma on źródła u stóp wspomn. wzgórza, a uchodzi do Plitnicy na W od Sypniewa. Wydaje się, że pierwotnie, przed regulacją stosunków wodnych na tym podmokłym obszarze, dzisiejszy Kanał Sypniewski łączył się z Samborką. Na S od wspomn. wzgórza znajdował się na tej strudze bród Margrabskiej Drogi [dziś Samborka] przy brodzie Jankenfurt (Zanckenpforth) i tą rzeką aż do miejsca, gdzie wraz z Plitnicą uchodzi ona do Gwdy⁸W XIV w. niezasiedlony wtedy obszar w okolicy Jastrowia należał do Pomorza: w 1364 ks. pom. Warcisław czynił nadanie lasu →Tulce w okolicy późniejszej wsi Pniewo [SE od Jastrowia] (G. Kratz, Geschichte des Geschlechts von Kleist, t. 1, Berlin 1862, nr 83) (Wielopolski 102-104; CMP nr 154 [tylko wersja pom.]).

1564/65 kopiec narożny między Polską, Pomorzem a Nową Marchią znajduje się za Nowym Worowem nad jez. Siemino; stąd granica biegnie na wschód do jez. Tuczno i strugą do jez. Kłokowo, od niego do jez. Gorkow, a od niego do Czystej Łąki; stąd granica biegnie do góry zw. Kaltesberg czyli Goła Góra [może Kawelberg zaznaczony na UMTB 1839 ark. 873 w lasach na NE od Gaworkowa] potem do błota Bärennest czyli Niedźwiedzie Gniazdo i do strugi Westen Fleth czyli Bliska Rzeka, nią do strugi Helthbeczk [Holzbach] czyli Drzewiana Struga [dziś błędnie nazwana Bliską Strugą], a nią do [ujścia do] rz. Damica k. Popielewa Małego; Damicą granica biegnie do mł. Koprzywno, do jez. Damecz i do stojącej nad nim Panieńskiej Góry, a od tego jeziora do rz. Kulebars Fleth czyli Jazdowa Rzeka i przez drogę z Polski na Pomorze do kopca w kształcie mogiły, przy której stały 3 wysokie kamienie, ale Pomorzanie je poprzewracali; stąd granica biegnie do Kaczenfirkien czyli Kotowej Dąbrowy i dalej do jez. Tuczno (które nal. do Polski, ale używają go Pomorzanie), następnie do jez. Kromolin (którego wody nal. do Pomorza, a brzeg do Polski) i do jez. Brahen [dziś jez. Brody?] (którego 2 tonie należały do Polski, ale Pomorzanie ich używają), a od tego jeziora rzeką Piławą do jez. Pile (którego 3 toni używała kiedyś strona pol.) i do jez. Dolina [Dołgie], po czym dalej tą rzeką do Margrabinego Brodu i drogą [Margrabską] do Werloren Born czyli Zgubionego Zdroju [dziś Stare Borne], stąd zaś drogą przez strugę Plitnica do Rothen Flyth czyli Czerwonej Rzeki [→Czarna] a nią do Gwdy (LWK 1, 208-210).

Bb. Granica z Nową Marchią na N od Noteci⁹O granicy z Nową Marchią, jej przebiegu w średniowieczu oraz zmianach aż do XVIII w. →Wrede 61-109. [1402-08, relacja krzyżacka] granica Polski i Nowej Marchii od ujścia Drawy do Noteci biegnie w górę Drawy aż do miejsca, gdzie uchodzi do niej rz. [Płociczna], która porusza hamer przy Ciemnym Brodzie (vff dem Dewstern foerde); stąd od Drawy do Płocicznej i nią w górę do jez. Sitno, a potem przez jeziora Sadowo i Nierasz [na N od Mirosławca], od niego zaś wzdłuż wielkiej puszczy aż do Gwdy pod Lędyczkiem; w takim kształcie Zakon nabył Nową Marchię, ale kiedyś granica biegła od Drawska wzdłuż Noteci aż do Gwdy i Gwdą do Lędyczka, tak że do Marchii należały Międzyrzecz, Skwierzyna, Ujście, Wieleń, Czarnków, Wałcz, Drahim, Człopa, Tuczno i Frydland (Wrede 118-119).

1424 wg strony polskiej¹⁰Opisy granicy przedkładane przez stronę pol. miały charakter roszczeniowy, nie przedstawiały realnego jej przebiegu, lecz opierały się na niepewnych wyobrażeniach i zawierały w związku z tym także błędy granica z Nową Marchią biegnie Drawą od jej ujścia do Noteci aż do rz. Wzdworza [chyba dzisiejsza Mierzęcka Struga, dopływ Drawy uchodzący na E od Dobiegniewa], po czym w górę tej rzeki do miejsca zw. Gozdów Dół (Gosthawdol) czyli Holgrundt [chyba zagłębienie zaznaczone na UMTB 1833 ark. 1567 jako „der tiefe Grund”, na S od jez. Łabędź], a od tego miejsca do kopca nad jez. Ossowo [może dziś jez. Łabędź, niem. Gross Wutzow See] i do in. kopca przy Dobiegniewskiej Drodze [z Osieczna do Dobiegniewa?], potem zaś do rz. Suszyca [dziś Sucha] i od niej do Drawy; granica ta oddziela dobra Hochzeit [Osieczno] w Polsce od Dobiegniewa i Osieczna¹¹Widać, że pol. komisarze opisujący granicę mylili znajdujące się nad nią punkty, które kiedyś zostały nadane cysterkom z Owieńsk i leżą w Marchii; dalej granica biegnie w górę Drawy aż do Dramburga [dziś Drawsko Pomorskie], a od niego dalej wzdłuż Drawy do Falkenburga [dziś Złocieniec], do jez. Wilczkowo i do jez. Krosino, po czym między wsiami Worowo [Stare i Nowe] do środka Drahimskiego Lasu aż do granic Pomorza (CEV 667-668); 1433 [adnotacja na dok. dotyczącym stanowiska pol. w sprawie granic Nowej Marchii¹²Nota zbiera pol. roszczenia, a niektóre nazwy wydają się zepsute:] granica Polski i Nowej Marchii zaczyna się od jez. →Wiela, biegnie do jez. Drawsko i rz. Drawą do jez. Lubiecko [dziś jez. Lubie], do rz. Oleszna i nią do zamku Olsemborg [Welschenburg, dziś Oleszno], a potem do Dramburga, do wsi Zolymbork [niezident.] i do rz. Iwy [niezident.], a nią do mostu pod Landsbergiem; [in. adnotacja na tym dok.:] od wsi Przeborowe granica biegnie [Drawą] do [rz.] Wzdworza, a stąd przez [jez.] Ossowo, kopiec, na którym stoją 2 sosny, do miejsca Gozdów Dół i do drogi do Choszczna, od niej zaś do miejsca Suszyca i do puszczy Wedlów (CDB B 4, 133-134); 1436 [stanowisko krzyżackie w sprawie tej samej granicy:] winna ona biec w górę Drawy do miejsca k. Osieczna, gdzie uchodzi do niej Płociczna, po czym Płociczną do jez. Sitno i dalej do jez. Nierasz (Wrede 90).

1441 (fals. z poł. XVI w. zachowany w kopiach 1630-36, →przyp. 5) narożnik Polski, Pomorza i Nowej Marchii stoi nad jez. Siemino [→p. Ba]; granica Polski i Nowej Marchii biegnie stąd do jez. Siemino, po czym zawraca parowami pod Chlebowo (które nal. do Marchii) i prowadzi strugą oraz wzdłuż kopców do rz. Drawy, do której dochodzi 1/4 mili poniżej Rzepowa; dalej biegnie środkiem Drawy do jez. Krosino (jego połowa nal. do Polski) i dalej do krańca jez. Wilczkowo; Falkenburg [dziś Złocieniec] został przez króla pol. zwrócony Krzyżakom, a granica prowadzi znów do Drawy i nią biegnie aż pod Nowy Wedel [dziś Drawno] i dalej do mostu zw. Hakeyt, od niego zaś do wsi Kramsko! [zapis zepsuty zamiast Drawsko] nal. do zamku w Wieleniu, gdzie Drawa wpada do Noteci (GG 135, 501-503; WG 25, 151-152; Raczyński Wspomnienia 2 s. VII-VIII).

[1514-27] (fals. opatrzony datą 1251!) granica Polski z Nową Marchią zaczyna się od kamienia oznaczonego 6 krzyżami w miejscu, gdzie schodzą się granice Polski, Pomorza i Nowej Marchii i biegnie do drogi z Jersdorf [dziś Gawroniec] do Starego Worowa, po czym dalej tą drogą do miejsca na skraju bagna [k. wsi] Bolegorzyn [dziś Grabinek]¹³Bolegorzyn stanowił enklawę brand. na terytorium Polski. W ciągu dalszym opisuje się granicę owej enklawy, dookoła wsi, przy czym wydaje się, że łączyła się ona wąskim korytarzem z właściwym terytorium Marchii (por. też przekaz z 1564, →niżej), aczkolwiek nie jest jasne, czy pewne fragmenty dotyczą opisu granic państwowych czy tylko granic wsi Stare Worowo. Niejasność pogłębia następujące zaraz potem powtórzenie, o którym mowa w przyp. 15, przez środek bagna Eschebruch [na UMTB 1839 ark. 970, zaznaczone na S od osady Schmiddentin oder Eschebruch, dziś Śmiedzięcino] do jez. Lipno [UMTB: Gr. Lipen-See, na N od Bolegorzyna] (które nal. do Pomorza!)¹⁴Opis dot. właściwie granicy z Polską. Znane od połowy XVI w. roszczenia pom. (→p. Ba) nie sięgały aż tej okolicy, ale w momencie sporządzania prezentowanego tekstu sytuacja mogła być inna i jego brzegiem do wypływającej z niego strugi, po czym tą strugą aż do ramienia jez. Drawsko i [zachodnim] brzegiem tego jeziora, zostawiając po lewej stronie Łysą Górę [UMTB: Kahlenberg na półwyspie jeziora], do Grabowej Góry i krzywych dołów zw. Luchsreye, a stąd do bagna i jego skrajem do dębu, gdzie kończą się pola Bolegorzyna¹⁵W tekście następuje tu powtórzenie opisu poprzedniego odcinka granicy, z dodaniem pewnych nowych obiektów: od kopca oznaczającego granice wsi Chlebowo i [Nowego] Worowa w prawo do pól Starego Worowa i pól Bolegorzyna, obok huty szkła, przez bagno Eschenbruch do jez. Lipno, jego brzegiem do wypływającej z niego strugi i nią przez bagna Spruckenbruch i Hoppenbruche do szerokiego ramienia jez. Drawsko, po czym wzdłuż tego jeziora obok Łysej Góry do małego ramienia tegoż jeziora, przez strugę Leimkulen do krzywych górek i dołów zw. Luchsreye, po czym nimi do bagna Marckbruch; granica Starego Worowa biegnie dalej od bagna Bolegorzyn do strugi Memorusfurt, idąc miedzą ról Starego i Nowego Worowa do drogi ze Starego do Nowego Worowa; dalej granica biegnie ścieżką Rudensteg do worowskiej drogi [z Nowego Worowa do Bolegorzyna?] i do bagna Birckshals [UMTB: Birk Br(uch) między Nowym a Starym Worowem], przez bagno Sehebrucken [UMTB: See Br(uch) na E od Starego Worowa] i bagno zw. Zajęty Ostrów (Capta Insula) [UMTB: Gr., Kl. Buchtwerder na W od wsi Warlang] do jez. Krzywego [2,5 km SE od Starego Worowa], a od niego do miejsca Wysoka Szyja [UMTB: wzgórze Hohe Hals, 2 km na N od Rzepowa, dziś Łysica], Tatarskiej [lub Cygańskiej] Góry, jeziorka Kesselpfuell [na UMTB, ok. 1,7 km na NW od Rzepowa, dziś jez. Kociołek] aż do rz. zw. Książęcy Bród [struga uchodząca na W od Rzepowa] i nią do rz. Drawy; tą rzeką do jez. Krosino, które granica obchodzi na lewo [ku E] do miejsca, gdzie wpływa struga prowadząca z jez. Okole [w in. kop.: Małe Okole], po czym lewym brzegiem tego jez. w stronę [bagna] Wittenbruch i tak dochodzi do drogi [z Falkenburga] do Piaseczna [niem. Blumenwerder], po czym idzie nią do mostu na Drawie [UMTB 1840 ark. 1066: Pohlen Br(ücke) na Drawie między jeziorami Krosino a Wilczkowo]; dalej granica biegnie Drawą do jez. Wilczkowo i jego lewym brzegiem do strugi Bartenfließ przepływającej przez Heinrichsdorf [dziś Siemczyno] i wzdłuż tej strugi obok Breitenstein [UMTB: Breitensteinsche Br(uch?), wśród wzgórz na S od jez. Wilczkowo] w stronę Wysokiego Wzgórza (Collum Altum) i [bagna] Mose [UMTB: die Grenz Mösse, w lasach ok. 3 km na S od Siemczyna] do ostrowa zw. insula Capta [UMTB: der abgehauene Werder, tuż obok wspomn. bagna], przytykającego do umocnień krajowych (munimen regionale), po czym prosto do pól Kaleńska, zostawiając wielkie Białe Błoto [UMTB: Blancke Mösse, tuż na E od wspomn. ostrowa] po stronie brand. i sięgając za polami Herinrichsdorf aż do Steinbring, a stąd w stronę jez. Drawskie Łąkie [dziś jez. Łęka] i obok niego ku Breite Mösse [Birkenbruchsche Mösse widoczne na UMTB 1838 ark. 1067, na E od jez. Łęka], z którego wypływa struga Birchenbruch do jez. Pławno [niem. Plagow-See]; za tą strugą granica idzie do kopca zw. Leimsterdt [niezident.] i obok pól Czaplinka do miejsca, w którym przy 2 sosnach schodzą się drogi z Falkenburga [dziś Złocieniec] i Wierzchowa [niem. Pfirchau] do Brocza [dziś Broczyno]; zaczyna się tu obszar →Turzego Błota znajdujący się po pol. stronie, ale należący do dóbr Falkenburg i do Marchii; następnie granica biegnie wspomn. drogą [północną odnogą →Margrabskiej Drogi] przez Brocz do pól i lasów Turzego Błota, które zaczynają się od strugi Dobrzyca w miejscu, gdzie przebiega [Margrabska] Droga z Brocza do Landeck [dziś Lędyczek], po czym idzie tą drogą aż poza strugi Czochryń i Piława, tak że wszystko, co znajduje się na prawo od drogi, należy do Marchii; potem granica biegnie do drogi z Machlin do Wałcza w stronę Królewskiego Brodu obok lasu Brissen [okolice dzisiejszego Jez. Businowskiego] i Cisowego Lasu, po czym tą drogą do Pruskiej Drogi [południowa odnoga Margrabskiej Drogi], gdzie przepływa struga Dobrzyca, i na powrót do miejsca, gdzie się ów las [Turze Błoto] zaczyna [tu kończy się opis granic Turzego Błota, stanowiącego enklawę brand. w Polsce]; granica biegnie dalej od 2 sosen przy zbiegu dróg przez drogę, potem za jeziorami Andrzeja [niezident.] i Psia Głowa [UMTB 1838 ark. 1159: Hundskopf, dziś Jez. Psarskie, obok wsi Psie Głowy], przez Rohrbruch [UMTB: tuż obok jez. Psia Głowa] do drogi z Wierzchowa do Machlin i tą drogą do Piaskowego Brodu (ad vadum Arenarum), do Martwej Wody czyli Koziej Strugi [UMTB: das todige Wasser, dziś Nieciecza] i do jez. Machliny (które nal. do Marchii), po czym koło niego do wielkich dołów (valles maiores) [UMTB 1838 ark. 1160 dolina określona: die Gruft] i nimi do rz. Fulbek [dziś Świerczyniec] i dalej za rzekę, gdzie zaczyna się nal. do Marchii las Simiensis [las między dzisiejszymi wsiami Świerczyna, Wieloboki i Kłosowo, w którym wzgórza, na UMTB 1838 ark. 1159 określone jako Semische Berge], przez mokradło Przyłęg [dziś struga płynąca równolegle na S od Świerczyńca] i wzgórze Muckelberge, potem idąc poza strugę Przyłęg do jez. Kawiec [dziś Jez. Pogorzałe] i jez. Kawiec Mały, a od nich przez drogę z Schönfeld [dziś Borujsko] do Frydlandu [dziś Mirosławiec] aż do Margrabskiej Drogi, po czym nią do góry Kabelsberg, a stąd do miejsca, gdzie wypływa struga z jez. Christianensis do małego jez. Christianensis [UMTB 1839 ark. 1249: Gr.-Christianchen, Kl.-Christianchen, dziś jedno jez. Gniewosz], potem do jez. Okonek [niem. Worknick] u stóp wzgórz k. wsi Orla [UMTB 1838 ark. 1158: Wordelberge, na SW od Borujska], do wzgórz zw. Bullenses, do granic wsi Jakobsdorf [dziś Sienica] i mostu Winckelensis pons [na strudze Studzienicy] za polami tej wsi, po czym dalej do →Rodespringk i do jez. →Jespe! [najpewniej jez. Studzieniec czyli Studnica], a potem wzdłuż doliny do granic Kalisza [Nowy Kalisz, dziś Kalisz Pomorski]; przy bagnie zw. Alanorum Palus [chyba obszar podmokły między Pomierzynem a Giżynem, na UMTB 1833 ark. 1248 oznaczony jako Birk Bruch] znajduje się narożnik m. Kalisza oraz wsi Pammin [dziś Pomierzyn] i Giżyno; obok tego bagna granica biegnie do jez. Giżyno i brzegiem tego jeziora do miejsca, gdzie wypływa z niego struga, po czym tą strugą do Krowiej Grobli [UMTB 1833 ark. 1248: Kuhdamm Bruch, bagno na NE i E od Kalisza], wzdłuż granicy Kalisza i Giżyna przy drodze z Kalisza do Frydlandu do granicy pól Łowicza i Giżyna; od pól Łowicza granica biegnie do wypływającej z jezior frydlandzkich strugi Korytnica i dalej tą strugą do jej zbiegu ze strugą Karwica¹⁶Chodzi najpewniej o zaznaczoną na UMTB 1839 ark. 1249 strugę Mühlen Fliess wpadającą do Korytnicy na N od wsi Korytnica Stara. Z logiki opisu wynika, że jego autor uważał tę strugę za Korytnicę, a Korytnicę za Karwicę, po czym w górę Karwicy między Frydlandem a wsią Korytnica do zbiegu ich granic, a stąd między Frydlandem a Sadowem, którego połowa nal. do Polski, do lasu i do źródła Modereniken [górny bieg rz. Płociczna, na N od wsi Płociczno], a potem do pól Breitenstein [zapewne Brunkowo, dziś Bronikowo?¹⁷Nie może tu chodzić o Braksztyn 6 km na SE od Wałcza. Opis granicy traci w tym miejscu ciągłość i przejrzystość. Być może przedstawiono tu granice wsi Próchnowo i Piecnik, tworzących brand. enklawę w granicach Polski], do Czarnego Stawu, [brodu] Klinckfortt i drogi [z Frydlandu?] do Wałcza, a dalej do jez. Latzke [koło obecnej wsi Laski Wałeckie, 4 km na N od północnego krańca Jez. Bytyń?] do lasku kowalskiego, przez wygon wsi Henkendorf [dziś Hanki] do pala przy Długim Błocie (Langenbruch) [UMTB 1833 ark. 1334 na E od Płocicznej]¹⁸Tekst staje się tu niejasny, podane obiekty leżały bowiem na pol. terytorium i nie powinny, zgodnie z ogólną logiką opisu przylegać do granicy; wsie Próchnowo i Piecnik należą do Marchii [jako enklawa po pol. stronie granicy]; od granic wsi Sadowo granica biegnie znów w stronę wsi Płociczno [niem. Spechtsdorf] do strugi płynącej do Modernike, a stamtąd do stawu młyńskiego w Płocicznie, który nal. do Marchii, po czym wypływającą z niego strugą, która w jez. Lubicz łączy się z inną, przyjmuje nazwę Kramp [→Płociczna] i stanowi granicę do jez. Sitno; granica biegnie jego lewym brzegiem do miejsca, gdzie wypływa z niego [struga] do jez. Płocie; z niego wypływa następna struga, która płynie w stronę jez. Ostrowite (należącego w całości do Marchii) i przyjąwszy nazwę Płociczna stanowi gran. aż do swego ujścia do Drawy; dalej granicę wyznacza Drawa, tak że każda ze stron używa swego brzegu; ok. 1/4 mili [ok. 2 km] przed ujściem Drawy do Noteci obydwa brzegi nal. do Bielic [i do Marchii] aż do miejsca zw. Biały Brzeg; stąd granica idzie przez jeziorka Korffin (które po połowie nal. do Bielic i Drawska) i Śmieszne (Rixosum), które w całości należy do Bielic, do jazu zbudowanego przez mieszkańców Bielic przy polach Drawska¹⁹Stosunki w tej okolicy gruntowanie zmieniło powstanie węzła kolejowego i m. Krzyż (Wp. 1 nr 297; Syska 156-164).

1564 granica Polski i Nowej Marchii rozpoczyna się od wielkiego kamienia znaczonego krzyżem, który dzieli Polskę, Marchię i Pomorze, a znajduje się między wsiami Chlebowo w Marchii i Nowe Worowo w Polsce; stąd granica biegnie drogą do Starego Worowa i do Steinhubel, do błota bolegorzyńskiego, do pól Starego Worowa (nal. do Marchii) i dalej między Nowym Worowem a Bolegorzynem (w Marchii), ścieżką do huty szklanej, przez Eschebruch do jez. Lipno, potem do bagna Hoppenbruche, a strugą do jez. Drawsko i wzdłuż niego obok Łysej Góry do kopca dzielącego Stare Worowo i Bolegorzyn; z drugiej strony granica Starego Worowa z Polską biegnie ścieżką rybacką do Luchsreyhe obok Grabowej Góry (Grefingsberge) [UMTB 1839 ark. 970: Grewinger Berg na SW od Bolegorzyna] i dalej od wspomn. błota bolegorzyńskiego, przez [bagno] Birkenhals do Schelangk [= Seebruch] między dwoma jeziorami [UMTB: dwa jeziorka na E od Starego Worowa, dziś istnieje tylko jedno], do zajętego ostrowa (gefangenen Werter) między wsią Warlang [dziś Warniłęg] a Marchią, omija jez. Krzywe, biegnie do wysokiego Kinhalse [UMTB: Hohe Hals, wzgórze ok. 0,5 km na W od wspomn. jeziora], przez Cygańską Górę do Książęcego Brodu; tu kończy się granica Starego Worowa z Polską, a zaczyna granica wsi Teschendorf [dziś Cieszyno] i Rzepowo (w Polsce); wspomn. strugą [Książęcy Bród] granica biegnie do Drawy, a Drawą do jez. Krosino nal. do Falkenburga, a od tego jeziora strugą wychodzącą z niego w stronę Polski, obok jeziorka Okole, przechodzi między nim a jez. Małe Okole, obok błota Wittebruch do drogi do Piaseczna, a nią do Polskiej Łąki (Polenheide) i do mostu na Drawie; stąd granica biegnie Drawą do jez. Wilczkowo (które nal. w całości do Falkenburga), a z niego wzdłuż strugi Bartenfliess, stanowiącej granicę wsi Dittersdorf [1944 Dietrichsdorf, dziś Bobrowo] (nal. do Falkenburga) i Heinrichsdorf (w Polsce), zostawiając po lewej Breitenstein, do Hohenhals [= Wysokie Wzgórze?], przez bagno do ostrowa zw. das beschladene Werther przytykającego do umocnień krajowych (Lindtweren!); zaczyna się tu granica Kaleńska (w Marchii) i Heinrichsdorf (w Polsce), która biegnie od wspomn. umocnienia do wielkiego Białego Błota (z obu brzegami należącego do Kaleńska), przez bagno Kihnmüsse, wzdłuż pól Heinrichsdorfu do Steinbring, a od niego do jez. Drawskie Łękie i wzdłuż niego do Breite Mösse, stąd rzeką Birkenbruch do jez. Pławno, gdzie kończą się granice Kaleńska, a zaczynają granice Pławna (nal. do Falkenburga) oraz Czaplinka (w Polsce); biegną one przez jez. Pławno, potem wzdłuż pól Czaplinka do dróg z Falkenburga i z Wierzchowa do Brocza; tu kończy się granica Pławna z Czaplinkiem, a zaczyna granica Pławna z Broczem (w Polsce); biegnie ona przez drogę, za jez. Andrzeja, które zostaje po lewej i nal. do Pławna, wokół jez. Psie Głowy, przez Rohrbruch i prosto do drogi do Machlin, gdzie kończy się granica Pławna i Brocza, a zaczyna Studzieńska Puszcza, która nal. do Günsterbergów z Żabina i graniczy z Machlinami w Polsce; granica biegnie od drogi przez Piaskowy Bród (Sandtfordt) do Martwej Wody czyli Koziej Strugi i dalej aż do jez. Machliny (które nal. do Günsterbergów), a od niego doliną (Gruft) do rz. Fulbek; przy tym moście czy brodzie kończy się Studzieńska Puszcza, a zaczyna się za rzeką Semische Heide (w Marchii), która graniczy z puszczą Jorge Wedla z Frydlandu; granica biegnie od rzeki [Fulbek], tak że obszar na lewo nal. do Polski, a na prawo – do Marchii, w stronę Przyłęgu, do Muckelberge i dochodzi do granic m. Frydland, przez Przyłęg, wzdłuż doliny (Gruft) do jez. Kawiec, gdzie zaczynają się granice Frydlandu i wsi Schönfeld (w Marchii); granica biegnie od jez. Kawiec, przez jez. Kawiec błotny (lüttgen Kabitz) do Margrabskiej Drogi, do Kabelsberg i Raumland, a stąd do miejsca, gdzie wypływa struga z jez. Christianensis i tą strugą do małego jez. Christianensis, potem do jez. Okonek, przez wzgórza k. wsi Orla do wzgórz Bullenberge, gdzie kończy się granica Schönfeld i Orli, a zaczyna granica wsi Jakobsdorf (w Marchii) i Orli (w Polsce); biegnie ona przez most Winckellische Brücke wzdłuż pól wsi Jakobsdorf i Orli do Rodenspring, gdzie kończy się granica Jakobsdorfu i Orli, a zaczyna granica Studnicy (w Marchii) i Orli; biegnie ona od Rodenspring do jez. Zepske [→Jespe], które nal. po połowie do Studnicy i Orli, przez Holegrundt do kopca, który dzieli Studnicę, Pammin i Giżyno (Wrede 111-115).

1564/65 granica Polski z Nową Marchią zaczyna się od narożnika nad jez. Siemino, biegnie do grobelki, po czym przez pola Nowego Worowa i Chlebowa do mogiłki, a od niej stawem [może mokradło Teich Br(uch) widoczne na UMTB 1839 ark. 970] do mł. w Starym Worowie, stąd zaś strugą Wolberk [Faulbach] czyli Zgniła Rzeka, która wpada do Drawy 1/4 mili poniżej Rzepowa; dalej granica biegnie Drawą do jez. Krosino (którego połowa nal. do Polski) i tym jeziorem aż pod Falkenburg, który okrąża „na koronną stronę” [tzn. zostawiając go w Polsce?], i dalej do Dramburga [dziś Drawsko Pomorskie], przechodząc przez środek tego miasta; dalej biegnie do wsi Drawsko nal. do Wielenia, gdzie Drawa wpada do Noteci (LWK 1, 210).

Bc. Granica z Nową Marchią od Noteci do ziemi świebodzińskiej²⁰→przyp. 9. 1249 granica ziemi lubuskiej [z Wlkp.] zaczyna się od Noteci [czyli Warty] od łąki Guba, biegnie przez [miejscowości?] Rudna [zapewne dziś Rudnica, 1944 Hammer, na S od Gorzowa Wlkp.] i Rogi²¹Występująca w tej okolicy osada Rogi otrzymała tę nazwę dopiero w 1945; wcześniej był to folw. Sophienwalde do jez. Wandrine [k. późniejszej osady Wandern, dziś Wędrzyn, na E od Sulęcina], następnie przez [osady?, jeziora?] Slauice i Preslice (leżące między Wielowsią i Małuszowem [→Malosow]) do Poźrzadła [może Jez. Łagowskie, lub raczej położone na SW od niego jez. Bobrze, na S od którego znajduje się osada Poźrzadło, którego historyczna nazwa niem. Spiegelberg nawiązywać mogła do wcześniejszej nazwy słowiańskiej] (CDB A 24, 336-338; Wp. 4 nr 2055; SU 2 nr 368); opis powtórzony w dok. z 1336, ze zniekształceniem niektórych nazw (CDB B 2, 112).

[1402-08, relacja krzyżacka] granica między Landsbergiem a [dobrami] bpa pozn. biegnie od dębu nad Wartą w stronę Trzebieszewa (Trebe), a oznaczają ją sosny przy łące, obok drogi do Bledzewa i przy grobli obok drogi do Sokolej Dąbrowy; [w drugą stronę] granica biegnie od łąki Rorweze [Rohrwiese, Trzcinna Łąka] k. Santoka przez Czarcie Błoto [może k. zaznaczonego na UMTB 1832 ark. 1778 wzgórza Satansberg, ok. 5 km na SE od Goszczanowa], górę Cobel, błoto Ziege (Czege) [dziś jez. Koza ok. 7 km na S od Gościmia], jez. Nuetcz²²Tak (za odczytem Wredego) podawaliśmy tę nazwę w hasłach →Cobel i →Notecka Puszcza. Zapewne jednak należy czytać Uuetcz, inne opisy granicy podają tu bowiem Quetz (E. Kittel, Zantoch, op. cit., s. 15), bądź Queske (CEV 671). Chodzi więc na pewno o jez. Kwiejce [dziś Piast] k. wsi Kwiejce, którego 1/2 nal. do Drzenia, za Białą i polami wsi Drawsko do Noteci, a potem w dół Noteci do ujścia Drawy [cd. →p. Bb] (Wrede 118); opis powtórzony [po 1419?] (E. Kittel, Zantoch als Grenzburg und Netzepaß zur Johanniter- und Deutschordsens-Zeit, „Forschungen zur Brandenburgischen und Preußischen Geschichte” 46, 1934, s. 14-15).

1424 [wg strony polskiej] granica Nowej Marchii i Polski biegnie środkiem rz. Warty od ujścia rz. Zelencz do Warty między Kołczynem a Ulimiem [na SE od Gorzowa] aż do ujścia Noteci, następnie Notecią do miejsca, gdzie uchodzi do niej rz. Drawa; wg strony krzyżackiej granica ta zaczyna się od rz. Warty [pod Landsbergiem] między jeziorami Saten i Crapen, pozostawia po stronie nowomarchijskiej wsie Klimke i Sorcke [dziś znana tylko wieś Glinik, 1944 Altensorge, 10 km na SSE od Gorzowa], a dalej jej bieg wytyczają sosny k. grobli, k. drogi do Trzebieszewa i k. drogi do Sokolej Dąbrowy, gdzie wzgórze oznacza już granice ziemi sternberskiej; [z drugiej strony Warty] granica zaczyna się od granic Santoka i jeziora zw. Czarcie Błoto, po czym biegnie przez miejsce zw. Kaltgrube [Kalkgrube, czyli dół wapienny], wysokie wzgórze [Cobel] między Krobielewem a Drzeniem i błoto Ziege (Czegen) między m. Suebowin! [Świebodzin?] a Drzeniem, dochodząc do drogi z Cirow! [chyba Sieraków, niem. Zirke] do Drzenia i wzdłuż tej drogi w stronę Drzenia aż do leżącego po prawej stronie wielkiego źródła (fons magnus); stąd granica biegnie prosto przez puszczę do jez. Kwiejce (Queske) między Chojnem a Drzeniem, a dalej do rz. Breytflys [Biała, dziś Miała] i brodu, przez który przechodzi droga do Wronek; od tego brodu granica biegnie do rz. Seel [Biała?] i wzdłuż niej dochodzi do Noteci (CEV s. 666-667, 671).

1433 granica Królestwa Pol. i Nowej Marchii zaczyna się od kopca Nadbarwese czyli na Kuskiej Łące, gdzie schodzą się granice Glisna [na E od Sulęcina, w Nowej Marchii] i dóbr kl. [w Bledzewie] w Walkwald [Sokola Dąbrowa, niem. Falkenwalde, wieś kl. w Bledzewie]; stąd granica biegnie do rzek Tymiana i Ulimia aż do Warty i dalej środkiem tej rzeki, a potem środkiem Noteci, zostawiając Drezdenko po stronie pol., do wsi Przeborowe (która nal. do zamku Wieleń) i do [rzeki] Wzdworza, a stąd przez [jez.] Ossowo, kopiec, na którym stoją 2 sosny, do miejsca Gozdów Dół (Gosdowidal, Gossdowdol) i do drogi do Choszczna, od niej zaś do miejsca Suchczyca i do puszczy Wedlów (CDB B 4, 133-134).

1441 (fals. z poł. XVI w. zachowany w kopiach 1630-36, →przyp. 5) granica Polski i Nowej Marchii od ujścia Drawy biegnie Notecią aż pod Skwierzynę [!], do miejsca, gdzie Noteć wpada do Warty, a potem idzie Wartą pod Landsberg, gdzie kieruje się ku Zielonej Górze na Śląsku (GG 135, 501-503; WG 25, 151-152; Raczyński Wspomnienia 2 s. V-VII).

[1514-27] (fals. datowany na 1251!) od jazu zbudowanego przez mieszkańców Bielic przy polach wsi Drawsko granica biegnie Notecią do miejsca, gdzie uchodzi do niej rz. Piła [→Biała, dziś Miała]²³Przed uregulowaniem Noteci ujście to znajdowało się między dzisiejszymi wsiami Stare Bielice i Chełst (z obu brzegami należąca do Marchii), po czym w górę Piły do kopca przy lasku, gdzie odchodząc od rzeki okrąża bagno Bruch [zapewne widoczne na UMTB 1832 ark. 1638: Grenzbruch, ok. 1 km na S od dzisiejszej wsi Chełst] i dociera do starej drogi z Wronek do Drezdenka, a stąd przez siedlisko karczmarskie (Area Cauponaria) do strugi Niedźwiedzica [zapewne niem. Hammersche Fliess, dziś Człapia] i nią w górę do 2 kopców; od nich granica biegnie do drogi [z Drezdenka?] do Sierakowa, przez jez. Maliny [dziś jez. Sołczyk na S od wsi Lubiatowo] k. jez. Lubieckiego [k. wsi Lubiatowo, dziś jez. Lubiatówko] do drogi [z Drezdenka?] do Międzychodu i do kopca przy jeziorku Radenick, a stąd przez miejsce Cramentschin i dół wapienny przy jez. Łąkie do jeziorka Jezierce [k. późniejszej osady Jezierce], które nal. do wsi Polichno i do Marchii; stąd granica biegnie na prawo do sosny między Polichnem a Murzynowem (należącym w połowie do Polski i Marchii) aż do jazu na Warcie, który nal. do sołtysa z Murzynowa, a potem Wartą do wsi Borek, która leży już za rzeką, na brzegu nal. [do Marchii i] do ziemi sternberskiej [Sternberg, dziś Torzym]; następnie granica biegnie obok Warty do kopca między Borkiem a Trzebieszewem i dalej do drogi z Landsbergu do Świebodzina [biegnącej chyba przez Deszczno], a tą drogą²⁴Przebieg drogi nie jest dokładnie znany, ale wiadomo, że Osiecko, Sokola Dąbrowa i Nowa Wieś znajdowały się w Polsce. Na mapie prowadzimy ją wg współczesnych duktów leśnych do miejsca, gdzie stykają się Nowa Wieś i Templewo, po czym okrążając pola Templewa do góry Kiliscensis mons [zapewne wzgórze na S od Kleszczewa, niem. Klisch, gdzie według UMTB 1828 ark. 1920, granica zwracała się na S] i do drogi król. z Międzyrzecza do Rzepina, która stanowi granicę do skraju pól wsi Żarzyn, [a potem granica biegnie] aż do skraju wsi Staropole; wsie Żarzyn, Templewo, Langenpfuhl [dziś Wielowieś] i Boryszyn podlegają komandorowi z Łagowa i nal. do ziemi sternberskiej, ale pewne dochody pobiera z nich też zamek w Międzyrzeczu²⁵Powinności te przypominały o wcześniejszej przynależności tych wsi do Polski. Wsie te stanowiły kiedyś dobra templariuszy, nadane im przez książąt wlkp (Wp. 1 nr 297; Syska 164-168).

1564/65 granica Polski i Nowej Marchii od ujścia Drawy do Noteci biegnie Notecią aż do Skwierzyny, gdzie rzeka ta uchodzi do Warty, a następnie Wartą aż pod Landsberg, gdzie kieruje się w stronę Śląska do Zielonej Góry [opis powtórzony niemal dosłownie za przekazem z 1441] (LWK 1, 210).

Bd. Granica ze Śląskiem od ziemi świebodzińskiej do wschodniej granicy ziemi wsch. [dla odcinka tego dysponujemy przekazem źródłowym, w którym opis prowadzony jest w odwrotnym do stosowanego przez nas zasadniczo w tym haśle porządku geograficznego (z SE na NW); przytaczamy go w tym właśnie kształcie, aby zachować ściśle kontekst opisu].

1528 granicę wsi Kowalewo w Polsce i Langenau [dziś Łękanów] na Śląsku stanowi droga z Langenau do Siedlnicy; początek granicy ma oznaczać kopiec, który należy usypać przy strudze [chodzi zapewne o dzisiejszy Rów Polski] płynącej od mł. w Langenau; stąd granica biegnie [wspomn. strugą] do drogi z Langenau do Kowalewa, dalej tą drogą do mł. Sultz (Zulcz) i do brodu Hundsloch [UMTB 1824 ark. 2412: Hunds-Pass, w miejscu, gdzie Rów Polski przecina droga z Dryżyny do Niechlowa], a potem do drogi wielkiej z Góry [Śląskiej] do Głogowa; droga ta ma być od Hundsloch granicą wsi Dryżyna [niem. Ottendorf] w Polsce i Zeipern [dziś Bartodzieje] na Śląsku aż do brodu Faulbrück [na Rowie Polskim?] i dalej (mając po prawej lasy zw. Ottendorfheide) granicę Dryżyny i wsi Schwusen [dziś Wyszanów] na Śląsku aż do granic opust. wsi Schimmel (Schymell) [leżała między Wyszanowem a Wilkowem], co do której kanonicy [głog.] mają wykazać, że należy ona do Śląska; od wspomn. drogi, dzielącej wsie Górczyna w Polsce oraz Schimmel i Wilków na Śląsku²⁶Stosunki na tym odcinku zakłóciło późniejsze powstanie m. Szlichtyngowa, granica idzie wzdłuż rz. Einsiedel [niezident. struga będąca lewym dopływem Krzyckiego Rowu i uchodząca do niego w okolicach miejsca określonego na UMTB 1824 ark. 2412 jako Einsiedler Brücke] do drogi ze Wschowy do Głogowa i dalej przez rów młyna w Zamysłowie (Heinsdorfmil) do Wilkowskiej Strugi²⁷Stosunki wodne w tej okolicy zostały poważnie zmienione regulacją Krzyckiego Rowu, która spowodowała redukcję bogatszej na pewno wcześniej sieci hydrograficznej. Dziś w tej okolicy drobne cieki wodne bez nazwy, przy której stoi kopiec narożny Wilkowa i Golic [zaginiona wieś, leżała zapewne na S od Goli] na Śląsku oraz Zamysłowa w Polsce; od niego granicę wsi Zamysłów w Polsce oraz Gola na Śląsku stanowi droga aż do kopca narożnego tych wsi z Drzewcami, a dalej drogą z Drzewc do Höckricht [dziś Kulów], która stanowi granicę Drzewc i Goli aż do kopca narożnego wsi Höckricht, Czepielewo [dziś Krzepielów] i Gola na Śląsku oraz Drzewc w Polsce, [w którym to miejscu granica skręca na N]; od [tego] kopca zw. Steinhebel między Drzewcami a Czepielewem granica idzie do drogi, która biegnie pod wysokim borem z Drzewc do Czepielewa i dalej przez bór Reysichtheide do drogi zw. Höckrichtweg aż do kopca narożnego Drzewc oraz Goli, Höckricht i Czepielewa na Śląsku [opis wydaje się w tym miejscu zepsuty, gdyż kopiec ten wspomn. był już wyżej]; od kopca Steinhebel do kopca Hymerbergk i do padołu na brzegu jez. Wilczer, stąd zaś drogą do młyna Wilczer w Łysinach i do rzeki płynącej poniżej jego grobli [niem. Klein Oder-Graben, dziś Stara Rzeka], po czym tą rzeką do miejsca po opust. mł. Tamemyl i przez Tamelsze [Dammsee, dziś jez. Dąbie] do mł. Takemyl [UMTB 1824 ark. 2338: Keller-Krug M.], który nal. do Śląska; rzeka ta stanowi granicę wsi Wygnańczyce w Polsce i Strońsko [niem. Alt-Strunz, dziś Stare Strącze] na Śląsku aż do rzeki płynącej z mł. Schuberthmyl w Polsce między Wygnańczycami a Lginiem; rzeka ta poniżej mł. Schuberthmyl stanowi granicę wsi Lgiń i Wygnańczyce w Polsce oraz Strońsko na Śląsku aż do kopca w borze Sack (Szak); od niego granica biegnie przez strugę do jez. Święte [najpewniej zaznaczone na UMTB 1824 ark. 2338 Heide-See, dziś nie istnieje], przez nie do Kaduskiego Błota i aż do kopca narożnego wsi Lgiń w Polsce oraz Strońsko i Zbiersko [zaginione, leżało w pobliżu dzisiejszych wsi Nowe Strącze i Przylesie] na Śląsku; od niego granica idzie do kopca przy bagnie zw. Miedźwiedzi Kierz, przez te bagno i wzgórze aż do kopca narożnego pod Wijewskim Lasem między wsiami Lgiń i Wijewo w Polsce oraz Zbiersk na Śląsku; następnie przez Wijewski Las i kopce przy łące zw. Wielki Ostrów (między Wijewem i Zbierskiem) oraz Morawiczynej Łące do kopca przy strudze Czarna [na UMTB 1824 ark. 2337: Szczarner Graben, dziś jeden z cieków płynących na N od Przybyszowa], który dzieli opust. wieś Ciosaniec w Polsce i m. Sława na Śląsku²⁸W 1208 ks. Władysław Od. nadał cystersom z Lubiąża wieś Lubogoszcz i jej dziedzica Wrocisza z ss., aby byli bartnikami, a także barcie oraz jez. Tuchno [chyba dziś Jez. Sławskie] i 1/2 przyległego do tej wsi jez. Radziechowo [może dziś Jez. Radzyńskie] (Wp. 1 nr 65; SU 1 nr 116). Okolica ta należała zatem jeszcze wtedy do Wielkopolski, co potwierdza też późniejsza przynależność Sławy do diec. pozn. (Now. 2 s. 28, 445-446), a stąd prosto przez bór do Wilczego Błota, przez miejsce zw. Laski, Kobyle Błoto (między Ciosańcem w Polsce a Lubogoszczą na Śląsku)²⁹Obecnie na tym odcinku istnieją wsie Wróblów i Gola po stronie śląskiej oraz Śmieszkowo i Szreniawa po stronie wlkp., powstałe jednak dopiero później do jez. Steklno [dziś dwa jeziora: Dronickie Duże i Małe, na UMTB 1824 ark. 2337: Ober-, Nieder-Steckel-See], po czym środkiem strugi Tuświca do rz. Obrzycy, która dzieli wsie Obrzyca [zaginiona] w Polsce oraz Konotop i Lubogoszcz na Śląsku i stanowi granicę aż do kopca u ujścia strugi Wilcza Kłoda, który wyznacza narożnik wsi Obrzyca oraz Konotop; stąd środkiem strugi Wilcza Kłoda granica idzie do drogi z Konotopu do Kiebłowa i dalej do kopca przy roli w Kolsku zwanej Bunickiego Szymana Kąt, a następnie do kopca na skraju boru Tyrszeliny [w okolicach późniejszej wsi Otterstädt, dziś Tyrszeliny] i do kopca narożnego stojącego U Krzyża [na UMTB 1824 ark. 2264 w tym miejscu osada Kreuz, dziś nie istnieje], który dzieli Kiebłowo i Mochy w Polsce oraz Kolsko na Śląsku, a stoi opodal błota Dziemiona [obszar na NW od Łupic, na mapie Perthéesa oznaczony jako Wielkie Błoto]; od tego skrzyżowania z drogą z Kiebłowa do Kolska granica ma zgodnie z ustaleniami komisarzy z 1494 biec drogą ze Sławy do Kopanicy do miejsca obok mostu przez strugę Rudna [dzisiejszy Południowy Kanał Obry, dziś w tym miejscu osada Rudno nad Jez. Rudno]; zgodnie z ustaleniami z 1494 przy Kiebłowie mają zostać jeziora Orchowo [dziś Rudno] i Orchowo Małe [dziś Jesieńskie], natomiast jaz między mł. w Kolsku a jez. Orchowo Małe [w pobliżu jego południowo-zachodniego krańca] ma należeć do Kolska; granica biegnie dalej od kopców narożnych Kiebłowa i Jaromierza w Polsce oraz Kolska na Śląsku obok jez. Orchowo nad rz. Obrzycą, której oba brzegi nal. do Kolska, do strugi Uście [dziś w tym miejscu osada Uście]³⁰Stosunki hydrograficzne w tej okolicy zmieniła późniejsza regulacja, w wyniku której powstał Południowy Kanał Obry, której obydwa brzegi należą do Polski i do Jaromierza, i nią aż do stojącego przy Wielkim Lesie [okolice późniejszej wsi Großheide, dziś Karszyn] kopca narożnego między Kiebłowem i Jaromierzem w Polsce a wsią Klinice [dziś Klenica] na Śląsku; stąd granica idzie pod Wielkim Lasem do wypływającej z niego rz. Mościska [jedna ze strug na NW od Karszyna], której środek wyznacza granicę Kargowy w Polsce oraz Klinic na Śląsku; ponieważ rzeka ta rozdziela się na wiele strug, wszystko co się między nimi mieści, ma być dzielone po połowie między Kargową a Klinicami; od miejsca, gdzie rz. Mościska wpada do strugi Głogownik, ta struga wyznaczać ma granicę między wsiami Chwalim w Polsce i Klinice na Śląsku aż do kopca narożnego tych wsi z Ostrowskiem [1944 Ostritz, dziś Ostrzyce] w Marchii [Brand.] (Reces 8-17).

[Brak opisu granicy z ziemią krośnieńską należącą do Brandenburgii. Wg map (Gilly; UMTB 1828 ark. 2125 i 2192) biegła ona od wspomn. narożnika między Chwalimiem, Klinicami i Ostrowskiem prosto na N, nieco na W od Chwalimia dochodziła do Obrzycy i szła nią dalej na NW, a następnie strugą łączą Obrzycę z Jez. Wojnowskim, ale przed tym jeziorem odbijała na W i zataczała łuk, zostawiając po stronie brand. wsie Okunin (Langmeil) i Klępsk (Klemzig), a po stronie pol. Stare Kramsko, po czym dochodziła do Jez. Wojnowskiego i wychodzącą z niego strugą biegła dalej na N w stronę Koźminka.]

1528 granica wsi Koźminek w Polsce oraz Dąbrówka [Mała, niem. Klein Dammer] i Opalewo [niem. Oppelwitz] na Śląsku biegnie od kopca narożnego stojącego przy drodze polnej między Koźminkiem a Dąbrówką, prowadzącej do lasu, przez należącą do Polski łąkę Roerwyssen [Rohrwiese czyli Trzcinna Łąka] do kopca narożnego nad Zgniłą Obrą, który dzieli Kosiczyn i Koźminek w Polsce oraz Dąbrówkę na Śląsku; dalej granica biegnie [wzdłuż Zgniłej Obry] między wsiami Dąbrówka [dziś Dąbrówka Wlkp.] i Rogoziniec w Polsce oraz Szczaniec na Śląsku, od drogi do wsi Boleniny u ujścia rzeki płynącej od mł. Szczanieckiego do wsi Boleniny, przez kopce na łąkach, przy drodze z Brójec do brodu Boleniny, przy borze, aż do znajdującego się na łąkach narożnika wsi Chociszewo i Brójce w Polsce oraz Myszęcin i Szczaniec na Śląsku; między Rogozińcem i Szczańcem granica biegnie od rz. Samicy, płynącej od mł. w Szczańcu, do granic Myszęcina; granica między Brójcami a Myszęcinem dzieli na pół las Brójce i ma być oznaczona kopcami od granic szczanieckiej i grodzickiej [?] aż do Kędzierzawego Buku, który rozdziela wsie Lutol [Suchy], Stary Dwór i Brójce w Polsce oraz Myszęcin na Śląsku (Reces 17-18); 1540 [nieco inna wersja ostatniego odcinka:] granica między wsiami Dąbrowa i Rogoziniec w Polsce oraz Szczaniec na Śląsku biegnie od kopca narożnego tych wsi u ujścia rzeki płynącej od młyna w Szczańcu przez łąki chłopów z Rogozińca, dalej zaś przez las zw. Janków Kąt do stojącego na skraju boru dębu, który wyznacza narożnik Rogozińca i Chociszewa w Polsce oraz Szczańca; granica Chociszewa i Szczańca biegnie przez łąki chłopów z Chociszewa, a potem przez las aż do narożnika między Szczańcem i Myszęcinem na Śląsku a Brójcami i Chociszewem w Polsce; następnie granica idzie przez las do rowu zw. Landgrobe, prowadzącego z Brójc do Świebodzina i dalej przez las aż do narożnika Myszęcina na Śląsku oraz Brójc i Łagowca w Polsce, a stąd w prawo i dalej przez las do kopca narożnego zw. Kędzierzawy Buk a po niem. Krausene Buche, który dzieli Łagowiec i Stary Dwór w Polsce oraz Myszęcin na Śląsku (Reces 21-23).

[Brak opisu cd. granicy ze Śląskiem. Wg map (Gilly; UMTB 1822 ark. 1988-1989) od wspomn. narożnika Łagowca, Starego Dworu i Myszęcina biegła ona lasami do rz. Paklicy w okolicy Paradyża, który zostawał w Polsce (a wraz z nim być może także →Nowy Dwór [dziś Nowy Dworek]). Granica szła dalej na N, po czym skręcała na W, zostawiając wsie Kaława i Wysoka po stronie pol., a jez. Paklicko Wielkie i wieś Staropole po stronie śląskiej. Staropole przytykało już do granicy z Brandenburgią.]

Be. Granica ze Śląskiem od wschodniej granicy ziemi wsch. 1528 granica od Łękanowskiego Brodu [w miejscu, gdzie droga z Siedlnicy do Łękanowa przechodzi przez Rów Polski i Rów Śląski] biegnie drogą z Góry do Święciechowa i dochodzi do Polskiej Drogi, która rozdziela Siedlnicę i Olbrachcice w Polsce oraz Bronie [niem. Braunau, dziś Wronów] i Łęgnowo [dziś Łęgoń] na Śląsku, potem zaś do kopca narożnego wsi Olbrachcice i Długie w Polsce oraz Bronie i Łęgnowo na Śląsku, a następnie do strugi Sylach [najpewniej Rów Polski], po czym jej środkiem idzie do stojącego przy drodze zw. Scheibeweg kopca narożnego między wsiami Przybyszewo i Długie w Polsce oraz Seiffersdorf [dziś Radosław] na Śląsku; granice między Przybyszewem a Seiffersdorf są opisane starymi dokumentami; granice Leszna, Lasocic i Rydzyny w Polsce oraz wsi Seiffersdorf, Chróścina [niem. Kraschen] i Hayersdorf [Heinzendorf, dziś Witoszyce] mają zostać oznaczone, gdy bagna podeschną albo zamarzną (Reces 19).

[W znanych nam przekazach brak opisu cd. granicy. Wg map (Gilly; UMTB 1824-26 ark. 2413-2415, 2488) biegła ona dalej po północnym brzegu Polskiego Rowu, po czym przechodziła na brzeg południowy, biegła wzdłuż Rowu Śląskiego i zostawiała Tarnową Łąkę, Kłodę, Moraczewo, Pomykowo i Wąszkowo po stronie pol. a Chróścinę, Czerninę [Groß Tschirnau], Kaczkowo i Rojęczyn [Rohniken] po stronie śląskiej; na wysokości Pomykowa granica skręcała na S i SW, zostawiając Tarchalin, Gołaszyn i Szlempsdorf [dziś Szemzdrowo], po stronie polskiej, a Kaczkowo, Jabłonnę [Gabel] i Sułków po stronie śląskiej; potem granica zawracała ku E i biegła bezimienną strugą w stronę wsi Trzebosz, zostawiając Zaborowice po stronie śląskiej; na N od Trzebosza (zostającego po stronie śląskiej) granica odchodziła od tej strugi i biegła dalej na E, po czym szybko skręcała na SE i zostawiając Golinę i Gierłachowo po stronie polskiej zmierzała lasami w okolice późniejszego Rawicza.]

1531 (obl. 1543) granica wsi Sierakowo w Polsce i opust. wsi Laskowa na Śląsku sięga do łąki Dębno i tam zaczyna się granica wsi Korzeńsko na Śląsku i Szymanowo w Polsce, przy czym las Dębno ma należeć do Śląska, o ile w ciągu 5 lat nie znajdą się dokumenty poświadczające jego przynależność do Polski³¹→Dębno stanowiło rozległy kompleks leśny, który uległ chyba potem podziałowi, jak wskazują nazwy wsi Dębno Polskie (Polnisch Damnow) po polskiej i Deutsch-Damnow (dziś Dębno) po śląskiej stronie granicy, powstałych na pewno na gruntach dawnego lasu; od tego narożnika [Sierakowa, Szymanowa, Laskowa i Korzeńska] granica biegnie środkiem Mokrej Strugi [dziś Dąbroczna, która po regulacji biegnie inaczej, niż widać to jeszcze na UMTB 1826 ark. 2562] aż do stojącego na skraju lasu Dębno, opodal rz. Orla, kopca narożnego wsi Szymanowo i Stwolno w Polsce oraz Korzeńsko na Śląsku; następnie granicę ma stanowić rz. Orla aż do drogi prowadzącej z Dębna do wielkiego boru, stąd zaś w lewo w stronę Czarnego Lasu (który w całości ma należeć do Polski), potem do lasu Brzękowo i przez las Łąkta (które oba mają należeć do Śląska) [później w tej okolicy powstała wieś Łąkta nal. do Polski] do kopca na skraju Czarnego Lasu, a dalej aż do znajdującego się przy drodze z Polski do Żmigrodu kopca narożnego wsi Stwolno, Golejewo, Golejewko i Pakosław w Polsce oraz dóbr Żmigród na Śląsku; od tego narożnika granica biegnie przez kopiec przy bagnie Biały Kał (które zostaje w Polsce) [potem w tym miejscu wieś Biały Kał] do kopca narożnego wsi Pakosław i Osieczek w Polsce oraz Piotrkosice na Śląsku, a stąd do znajdującego się na bagnie Trzcinne Błoto albo Trzcinny Kał narożnika Szkaradowa i Osieczka w Polsce oraz Piotrkosic; dalej granica biegnie przez górę, na której stoi Kośmidrowa Buda [zapewne wzgórze ok. 1 km na SE od późniejszej osady Jeziora, na MTop. 2000 oznaczone kotą 121], przez Kozi Las, miejsce zw. Wcharne Łowisko do miejsca Uwdąbie, gdzie stykają się role pol. i śląskie; dalej granica biegnie do strugi zw. Cieślinki, tą strugą do lasu Trzebiny, przez środek tego lasu do bagna Koni Kał, w którym znajduje się narożnik wsi Szkaradowo w Polsce oraz Piotrkosice i Gogołowice na Śląsku; bagno to wyznacza granicę aż do Żbikowego Kału i Troszyńskiego Kału, który stanowi narożnik Szkaradowa i Dupina w Polsce oraz Gogołowic, Grzebielina i Sławocina na Śląsku; dalej granica biegnie środkiem błota do Żydowskiego Brodu [ok. 1 km na E od późniejszej wsi Zmysłowo], który wyznacza narożnik Dupina i Jutrosina w Polsce oraz Sławocina na Śląsku (Reces 24-27).

C. Wykazy starostów i kanclerzy wlkp.

Ca. Starostowie. [Powtarzamy niżej spisy starostów aż do końca XVI w., zestawione w UDR I/1 s. 32, 61, 169-175, oraz UDR I/2, 164-165; źródła cytujemy tylko w partii początkowej, gdzie uzupełniamy lub poprawiamy informacje tych spisów.]

1300 Henryk z Dube [Czech] star. w ziemiach północnych opanowanych przez Wacława II³²O starostach czeskich: T. Jurek, Polska pod władzą obcego króla. Rządy czeskie w latach 1291-1306, w: Król w Polsce XIV i XV wieku, Kraków 2006, s. 200 n (Fontes rerum Bohemicarum, t. 4, s. 82); 1301 Ulryk z Boskovic [Czech] (Wp. 2 nr 835); 1301 Mikołaj ks. opawski [Przemyślida] (Wp. 2 nr 846); 1302-04 Fryderyk (Fryczko) z Čakovic [Czech] „komornik Królestwa Pol.” (Wp. 2 nr 850, 856, 857, 868; Pommerellisches Urkundenbuch, wyd. M. Perlbach, Danzig 1882, nr 608, 626); 1303-05 Ulryk z Boskovic [Czech] „star. Królestwa Pol.” [czynny także na Pomorzu] (Pommerellisches Urkundenbuch, nr 620; Wp. 2 nr 885, 890, 894); 1303 Jan [znany tylko z fals.] (Wp. 6 nr 70; JurDz 87); 1306 Paweł z Paulštejnu, także star. kuj. (Wp. 2 nr 897-898); [starostowie książąt głog.:] 1306 Bogusz Wezenborg, 1308 Włodzimierz, 1309-12 brat Gunter [cysters z Lubiąża], 1310 Wolfram [von Pannewitz] (JurDz 143-144);

1316-19 Stefan Pękawka; 1319-24 Przybysław Borkowic [może tylko star. pozn.?]³³O niejasnym statusie starostów sprzed połowy XIV w.: J. Łojko, Utworzenie starostwa generalnego Wielkopolski, RH 44, 1978, s. 131-143; J. Pakulski, Starostwo wielkopolskie w latach 1306-1352, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza” 14, 1981, z. 2 (28), s. 39-63; 1320 Janisław abp gnieźn. [może tylko star. kal.?]; 1324-25 Krzywosąd Śmiłowic [może tylko star. kal.?]; 1329-31 Wincenty z Szamotuł; 1335-36 Mikołaj z Biechowa; 1338 Henryk z Rynarzewa star. kal.; 1339-41 Andrzej z Koszanowa; 1343 Mikołaj z Biechowa; 1346 Stan. Jelitko star. kal.; 1346-47 Mikołaj [może ident. z Mikołajem z Biechowa?]; 1347-51 Przecław z Gułtów star. kal.; 1348 Maciej Borkowic star. pozn.; 1352-68 Wierzbięta z Palowic [na Śląsku]³⁴O jego pochodzeniu: T. Jurek, Krąg rodzinny starosty wielkopolskiego Wierzbięty (1352-1369), czyli początki rodu Niesobiów, „Genealogia – Studia i Materiały Historyczne” 1, 1991, s. 11-42 star. całej Wielkopolski; 1369-71 Przecław z Gułtów; 1371-72 Otto z Pilicy [w Małopolsce]; 1372-76 Sędziwój z Szubina; 1377-82 Domarat z Pierzchna i Iwna; 1383-87 Peregryn z Węgleszyna [w Małopolsce]; 1387-89 Krzesław z Chodowa [w Małopolsce]; 1389-97 Sędziwój z Szubina; 1398-1409 Tomasz z Węgleszyna [w Małopolsce]; 1409-10 Wincenty z Granowa; 1411-15 Sędziwój z Ostroroga; 1415-19 Jan ze Szczekocin [w Małopolsce]; 1419-26 Sędziwój z Ostroroga; 1426-28 Tomasz z Pakości; 1428-30 Marcin ze Sławska; 1430-32 Dobrogost z Szamotuł; 1432-34 Sędziwój z Ostroroga; 1434-36 Andrzej Ciołek z Żelechowa [w Małopolsce]; 1436-39 Rafał z Gołuchowa; 1439-40 Stanisław z Ostroroga; 1440-43 Krzesław z Kurozwęk [w Małopolsce]; 1443-47 Wojc. Malski [z Małego w woj. łęcz.]; 1447-48 Łukasz z Górki; 1448-51 Stanisław z Ostroroga; 1451-54 Łukasz z Górki; 1455-56 Piotr Skóra z Gaju; 1456-57 Łukasz z Górki; 1457-60 Ścibor Chełmski z Ponieca; 1460-73 Piotr z Szamotuł; 1473-84 Mac. Mosiński z Bnina; 1484-93 Mikołaj z Kutna [na Mazowszu]; 1493-98 Jan z Ostroroga; 1498-1504 Ambroży Pampowski; 1504-08 Jan Zaremba z Kalinowy; 1508-35 Łukasz Górka; 1536-51 Andrzej Górka; 1552-64 Janusz Kościelecki; 1566-68 Jakub Ostroróg; 1568-78 Wojc. Sędziwój Czarnkowski; 1578-93 Andrzej Opaliński; 1593-1627 Adam Sędziwój Czarnkowski.

Cb. Kanclerze [Kanclerze książęcy z czasów dzielnicowych, znani od połowy XII w., mieli charakter urzędników dworskich poszczególnych książąt. Poniżej zestawiamy tylko kanclerzy wlkp. z czasów po zjednoczeniu państwa (o godności tej →p. Ad). Wykazy kanclerzy u Now. 2, 592, zawierają sporo błędów. Opieramy się na wykazie w UDR I/1, 176-177, z drobnymi uzupełnieniami na podstawie J. Pakulskiego, Kanclerze, op. cit., s. 135-164.]

1314-20 Filip z Miłosławia prep. pozn.; 1325?³⁵Andrzej pojawia się jako archid. gnieźn. i kanclerz w dok. z 1325, dotyczącym zatwierdzenia transakcji zawartej w l. 1302-10 (Wp. 2 nr 1050). Redaktor dokumentu na pewno pomieszał tu tytuły z różnych lat, jako archidiakon Andrzej jest bowiem poświadczony w l. 1301-12. Przyjmuje się, że w tych samych latach piastował też godność kanclerską (BieniakWlkp. 140; J. Pakulski, Kanclerze, op. cit., s. 140-141), ale wydaje się to wątpliwe, gdyż nie wiadomo skądinąd, aby rządzący w tym czasie królowie czescy lub książęta głog. powoływali swoich kanclerzy wlkp. (JurDz 135). W dokumencie z 1325 mogło dojść do złączenia tytułów Andrzeja z różnych lat Andrzej [Dryja prep. gnieźn.]; 1328-31 Piotr Żyła dziekan pozn.; 1333-65 Otto z Mstyczowa [w Małopolsce] prep. gnieźn.; 1366-72 Mikołaj z Kórnika kantor pozn. [potem bp pozn. 1374-82]; 1396-1405 Piotr z Krześlic [w Małopolsce] kan. pozn.; 1407-08 Antoni kan. pozn.