(1257 ripa Vysle fluui, 1358 littus Wysle, 1401 littus fluminis Wysla, in littore seu rippa fluui Vysle, 1403 ante Nouam Valuam, 1420 vor deme Neuwethore am Ubir¹Ubir-Ufer. brzeg der Weyssil, 1429 vor dem Newenthore, 1435 vor dem Newen Thor, 1437 vor dem Newenthore an dem Ubir der Weyssil, 1535 extra Novam Portam in ripa Istula, 1542 retro Valvam Nouam, ante Portam Nouam) miejsce, następnie przedmieście m. Krakowa, w końcu jurydyka Brzeg Miejski, położona między brzegiem nie istniejącego obecnie koryta Starej Wisły (ul. J. Dietla²Ul. J. Dietla założono po brzegach i na miejscu zasypanego w 1. 1878-80 odcinka koryta Starej Wisły. Na drugim odcinku Starej Wisły poprowadzono Al. I. Daszyńskiego), Stradomiem, fosą i murami miasta, przedmieściem Przed Bramą Ś. Mikołaja, Blachem i dawnym ujściem Prądnika, na SE od Rynku³Zabudowania B. wznosiły się po obu stronach ulic zwanych później ul. Polną, a następnie Ś. Gertrudy (ul. L. Waryńskiego i Planty), Starowiślną (Obrońców Stalingradu), Wielopole i Librowszczyzna. Jurydykę Brzeg Miejski zniesiono w 1801. Między B. a przedmieściem Przed Bramą Ś. Mikołaja na odnodze stał duży młyn ― Gerlacha, zw. później Kutlowskim. W źródłach zawsze był określany jako położony przed Bramą Ś. Mikołaja.

1. [pow. krak.], 1599 par. Ś. Mikołaja (WR s. 124).

2. 1257, 1358, 1392, 1401, 1420, 1437, 1535 rz. Wisła → p. 3; 1257 jeziora → p. 3; 1286 Leszek Czarny zezwala dominikanom krak. przeprowadzić wodę z rz. Rudawy poprzez Krowodrzę [i przez terytorium B.] do ich klasztoru w m. Krakowie (KK 1, 86); 1392 rada m. Krakowa wydaje 4 grz. na 62 pale [dla umocnienia] brzegu [Wisły] za kościołem Ś. Mikołaja (KRK 2 s. 302); 1397 taż rada wydaje 6 grz. 12 gr na nową drogę przed Nową Bramą (KRK 2 s. 317); 1401 Władysław Jagiełło zezwala m. Kraków przeprowadzić nową przekopę od Bramy Ś. Mikołaja do Bramy Grodzkiej i założyć sadzawkl. W tym celu przyłącza do miasta równinę (planiciem) zw. → Błonie, ciągnącą się od tejże przekopy do brzegu rz. Wisły, z wyjątkiem ogrodów, sadów i sadzawek król. i innych, znajdujących się na tym Błoniu (KMK 1, 98); 1402 rada m. Krakowa wydaje 61 grz. 44 gr 9 den. na budowę nowej przekopy przed Nową Bramą; 1403 wydaje na tę budowę 3 grz. 38 gr a 1404 1 grz. 32 gr (KRK 2 s. 331, 335, 337); 1420 pole Wiślane Jezioro⁴Pole Wiślane Jezioro to pozostałość jednego ze starorzeczy Starej Wisły, identyczne zapewne ze wspomnianym w 1401 r. Błoniem. Opis jego granic z 1420 odpowiada granicy przyszłego stawu Lejpniger, rz. Rudawa⁵Rz. Rudawa tutaj to sztuczna odnoga tej rzeki, zapewne przeprowadzona w XIII-XIV w. albo po 1286 (przywilej dla dominikanów ― KK 1, 86), albo przed 1327 w związku z budową młyna Gerlacha (Mp. 1, 174), droga, mały most, rz. Wisła, staw [Lejpniger] → p. 3; 1429 rajcy krak., potrzebując pieniędzy na polepszenie umocnień, budowę nowego muru między Nową Bramą a Bramą Grodzką, sprzedają z pr. odkupu za 62 1/2 grz. Niklasowi Wierzynkowi (Wirzing) 5 grz. czynszu rocznie wypłacanego z dochodów miejskich; 1444 podwyższenie tego czynszu do 6 grz., 1457 wykupienie tego czynszu (KMK 2, 512); 1435, 1437, 1439, 1443, 1500, 1517, 1528, 1542 staw Lejpniger → p. 3; 1440, 1542 sadzawki → p. 3; 1469, 1533, 1542 rz. Rudawa → p. 3; 1570 przed Broną Nową most na Rudawie (LDK 1 s. 70).

3. Własn. m. Krakowa. 1257 Bolesław Wstydl. nadaje m. Kraków pod pola i pastwiska wieś → Rybitwy ⁶Nadanie wsi Rybitwy, niewątpliwie położonej na brzegu Starej Wisły na E od Krakowa, oznacza równocześnie nadanie terytorium B. do dawnego ujścia Prądnika Białego (było przy wylocie obecnej ul. Ś. Łazarza na ul. Grzegórzecką), przesuniętego między 1655 a 1657 przez Szwedów na obecne miejsce z wszystkimi przyległościami, z wyjątkiem jezior [starorzeczy], z całym terytorium między miastem a rz. Prądnik od wsi Rybitwy do wsi Krowodrza, oraz użytek Wisły z obu brzegami od granicy Zwierzyńca do granicy [dóbr] kl. Cyst. w Mogile (KMK 1, 1); 1358 Kazimierz W., ponawiając i potwierdzając przywileje m. Krakowa, wymienia wśród własności miasta⁷Nadanej w 1257, znajdującej się w obrębie granic od dawna oznaczonych, m. in. brzeg Wisły od strony miasta w kierunku Kazimierza (KMK 1, 32); 1401 → p. 2; Jan z Tęczyna kaszt. krak. z asesorami orzeka, że brzeg Wisły od strony miasta zgodnie z dok. Kazimierza W. [z 1358] należy do m. Krakowa, a nie do klasztoru i szpitala Ś. Jadwigi, który zabrania miastu budować tu i składać drewno, i twierdzi, że brzeg ten koło i za kościołem Ś. Jadwigi nadała mu królowa Elżbieta⁸Elżbieta królowa Węgier ponowiła fundację swego brata Kazimierza W. w 1375, lecz w jej dokumencie nic nie ma o prawie szpitala Ś. Jadwigi do brzegu Wisły (DLb. 3 s. 30). Jan z Tęczyna odrzuca także pretensje m. Kazimierza, twierdzącego, że brzeg Wisły należy do niego od dawna na mocy przywileju Kazimierza W. dla tego miasta⁹W dokumentach dla m. Kazimierza z 1335 i 1340 nic nie ma o nadaniu tego brzegu Wisły (KMK 1,18 i 24) (KMK 1, 99); 1420 rajcy krak. dają w dożywocie Niklosowi Leypnigerowi i Hanuszowi, synowi jego br. Pawła, pole zw. Wiślane Jezioro (Felt Weysser¹⁰Winno być Weysler zee), położone przed Nową Bramą za cieślarnią miejską. Rozciąga się ono od Rudawy, płynącej w dół do Bramy Grodzkiej, i od tej cieślarni do drogi idącej do pieca wapiennego i stąd obok tej drogi do małego mostu, którym się idzie od Rudawy do brzegu Wisły, i od tego mostu do Rudawy w kierunku Bramy Grodzkiej. Mają tu dla obronności miasta i swego pożytku założyć staw¹¹Powstał tu otoczony wałem ziemnym staw Lejpniger, zasilany wodą z odnogi Rudawy. Po wybudowaniu nad nim (po 1528) szpitala i kościółka Ś. Sebastiana zwany Stawem Ś. Sebastiana. Po stawie tym pozostała od poł. XVII w. Łąka Ś. Sebastiana z resztkami stawu istniejąca jeszcze ok. 1865 (S. Tomkowicz, s. 62-3 → p. 7). Na miejscu tego stawu są obecnie ulice J. Sarego, Ś. Sebastiana i W. Bogusławskiego, do którego mogą doprowadzić wodę z fosy miejskiej, ale bez szkody dla niej. Po ich śmierci staw ten ma wrócić do miasta (KMK 2, 407); 1422 rajcy krak. nadają [nie wiadomo komu] ogród narożny¹²Chodzi tu o ogród należący później do Erazma Krupki, a od 1536 do Stan. Guttetera, położony naprzeciw założonego w 1456 → Blechu (KMK 2 s. 746); 1435 Marcin Leipinger [!] ze stryjem Janem prowadzą spór o staw przed Nową Bramą (S. Tomkowicz, s. 62 → p. 7); 1437 rajcy krak. zezwalają Henrykowi Weyssinburgowi mieszcz. krak. założyć sadzawkę na gruncie miejskim przed Nową Bramą na brzegu Wisły za ogrodem tegoż Henryka i ogrodem Dytrycha Wejnricha. On i jego syn Stenczil ślepy mają posiadać ten ogród dożywotnio (KMK 2, 418); 1439 rajcy krak. sprzedają za 2000 grz. z pr. odkupu Janowi Tesznerowi i Piotrowi Tarnowowi Grzegórzki, Dąbie i staw przed Bramą Nową, który miał na czynszu Niklas Leipniger (KMK 2, 531); 1440 Mikołaj Serafin [żupnik krak.] ustępuje żonie Urszuli ogród wraz z sadzawkami za Bramą Ś. Mikołaja (J. Ptaśnik, Studia nad patrycjatem krakowskim wieków średnich, „Rocz. Krak.”, 16, 1914 s. 20); 1443 rajcy krak. otrzymali testamentem od sołtysa Jana Taubiniohana 1009 fl. węg. na wykupienie wsi Grzegórzki, Dąbie i stawu [Lejpniger] przed Nową Bramą, które, będąc w wielkiej potrzebie, sprzedali z pr. odkupu rajcy krak. Janowi Teschnerowi (KMK 2, 540); 1464 rajcy krak. nadają Jakubowi Wegerowi i jego potomkom za liczne podróże w sprawach miasta kawałek gruntu miejskiego¹³Jest to późniejszy ogród Gawrona za Nową Bramą, idąc po lewej stronie za ogrodem starej żupnikowej Serafinowej [wdowy po Mikołaju]. Po 3 latach wolnizny będzie płacić 1 wiard. czynszu (KMK 2, 458); rajcy krak. sprzedają z pr. odkupu za 200 zł Stanowi Lange rajcy krak. 6 grz. i 3 wiard. czynszu z miejskiej topni, położonej przed Nową Bramą za stajnią miejską (KMK 2, 567); 1469 rajcy krak. zezwalają cechowi szewców zbudować nową garbarnię na gruncie miejskim przed Bramą Nową, między kościołem Ś. Gertrudy a stajnią miejską w kącie nad Rudawą i posiadać wieczyście za czynsz w wysokości 1 kopy zł pol. (KMK 2, 467).

1500 wielki staw zw. Lerpenter [!, błędny odczyt zamiast Lejpniger] i stajnie przed Nową Bramą (S. Tomkowicz, s. 62-3 → p. 7); 1517 m. Kraków posiada 8 pieców wapiennych przed Nową Bramą; pobiera 30 gr czynszu z ogrodu Pankracego Guttethera i nic nie dostaje ze stawu Leypniger za cieślarnią miejską i z ogrodu, bo są nadane w dożywocie Janowi Kyslingowi; 1523 m. Kraków pobiera 10 grz. z domu farbiarza, 18 grz. ze stajni miejskiej, 2 grz. ze szlifierni położonych przed Nową Bramą (Prawa, przywileje i statuta m. Krakowa 1507-1795, wyd. F. Piekosiński, t. I, cz. 1, Kr. 1885 s. 950-1, 962); 1528 → p. 5; 1533 Zygmunt I przyznaje m. Kraków tartak (officinam serrariam) zbudowany dużym kosztem przez rajców krak., położony na Rudawie koło ich dworu, w którym mieszka miejski architekt czyli cieśla (Prawa, przywileje i statuta, 1, 753); 1534 Wieczorek będzie płacił rocznie 26 grz. w 2 ratach m. Kraków z gospody, czyli stajni miejskiej (divrsorium seu stabulum civitatis)¹⁴Zapewne te stajnie położone w pobliżu bramy były równocześnie zajazdem (KMK 2 s. 739); 1535 dom, dwór i ogród zw. Konratowski za Bramą Nową na brzegu Wisły (S. Tomkowicz, s. 62 →p. 7); 1539 Zygmunt I daje przywilej dla wielkiej piły, poruszanej siłą wody, w cieślarni miejskiej (KMK 2 s. 739); 1542-58 księga dochodów m. Krakowa wymienia za Bramą Nową obiekty stanowiące własność miejską: topnię łoju, dom farbiarza [na wale z dala od Bramy] przynoszący 12 grz., cieślarnię z wielką piłą do tarcia drzewa, dawną szlifiernię (mola acuaria), którą posiadał Walenty Golumbek i płacił z niej 5 grz. czynszu, gospodę czyli stajnię miejską prowadzoną przez Wieczorka i przynoszącą 26 grz., topnię wosku Macieja Schratella, płacącą 10 grz. czynszu, siedliska: Stan. Zachwieji [koło Kutlofu naprzeciw stajni miejskiej], cieśli Błażeja [naprzeciw tejże stajni], Wojciecha Szyszki [na brzegu koło Kutlofu], trzech kowali: Piotra Sirackiego, Jana Golumba, Macieja Sczirby [siedliska tych kowali były na wale odnogi Rudawy], murarza Mik. Skrzypka czyli Prosiątka, cieśli Jana [nad Rudawą koło stajni], Zofii Tatkowej, Macieja Gawła, Jana Gayszlera, Andrzeja Przybyłki, farbiarza Jerzego Harttfeldera, cieśli Marcina Jasywaka, ślusarza-klucznika Jakuba Fogla, Jakuba Skawinki, Marcina i Katarzyny Przygodów, płacące miastu czynsz od 1 do 2 grz. oraz ogrody dzierżawione przez Piotra Tanigela [położony po prawej stronie, idąc z Bramy Nowej, płacący czynsz 24 gr od 1533], Mikołaja Stano [po lewej ręce, wolny dożywotnio zgodnie z aktem z 1516], Stanisławą Guttetera po zm. Erazmie Krupce od 1536 [narożny naprzeciw Blechu Miejskiego] zgodnie z aktem nadania z 1422, płacący rocznie 1 1/2 grz., inny ogród tegoż Stanisława Guttera¹⁵Był to syn Pankracego Guttetera → 1517 w p. 3 od 1536 [z sadzawką, naprzeciw rakarza], płacący 2 grz.¹⁶Ogrody Stan. Guttetera, położone blisko Starej Wisły, są identyfikowane z późniejszym Wielopolem, własnością Wielopolskich i następnie Librowskich (Studia nad przedmieściami Krakowa, Kr. 1938, s. 169). Poza murami Krakowa było jeszcze inne Wielopole (obecnie otoczenie placu gen. W. Sikorskiego), staw Leypniger koło cieślarni [niegdyś wraz z przekopą dawał 34 grz. rocznie → p. 5], miejsce po sadzawce założonej na fosie między Bramą Nową a Grodzką, opustoszałe miejsce po ogrodzie należącym niegdyś do [Mikołaja] Serafina naprzeciw stajni miejskiej, który przynosił 4 grz. czynszu, opustoszałe miejsce po dawnej stajni miejskiej [przynosiła 14 grz.] nad Rudawą naprzeciw obecnych stajni, ogród niegdyś Gawrona [płacił 12 grz. zgodnie z aktem nadania z 1464] naprzeciw rakarza obok ogrodu spadkobierców Pankracego Guttetera (KMK 2 s. 733, 738-40, 742-7, 755, 757); 1563 Zygmunt August zezwala m. Kraków przenieść skład soli za miasto przed Nową Bramę w sąsiedztwo stajni miejskiej (Prawa, przywileje i statuta, 1, 189); 1564 ślofarnia [ślusarnia] król. przy młynie Kutlowskim na tychże pogródkach, z której według starych regestrów płacą na rok 5 grz. 16 gr, dzierżawi ją Walenty Zybenbergier [Siebenberger], płatnerz król., zwolniony od czynszu (LK 1 s. 12).

5. 1599 do par. Ś. Mikołaja należą domy aż do kaplicy Ś. Sebastiana (WR s. 124). Kościół Ś. Gertrudy¹⁷Kościółek Ś. Gertrudy znajdował się na terenie obecnych Plant koło kl. Dominikanów w pobliżu narożnika ul. Siennej i ul. Waryńskiego. Został on zburzony w 1822 (K. Estreicher, Fundacja, s. 150 → p. 7): 1429-32 Mik. Wierzynek buduje ten kościół; 1432 Mik. Wierzynek (Wirzing) przeznacza 15 grz. na kościółek (ad ecclesiolam) Ś. Gertrudy, który zbudował przed Nową Bramą (K. Estreicher, Fundacja Wierzynkowa, „Rocz. Krak.”, 25, Kr. 1934 s. 150-8); 1469 → p. 3; 1599 opis murowanej kaplicy Ś. Gertrudy, patronatu rajców krak. Prebendarz posiada 2 domy na przedmieściu przy Nowej Bramie obok drogi idącej do rz. Wisły (WR s. 125-6). Szpital i kościół Ś. Sebastiana i Rocha¹⁸Szpital ten (istniał do 1821) wzniesiono w ogrodzie na południowym brzegu stawu w pobliżu ujścia odnogi Rudawy do starej Wisły, a kościółek (zniszczył go w maju 1793 silny wiatr) obok na wysepce, na którą przechodziło się po moście (L. Wachholz, j.w., s. 128 - 9 i Plan Kolłątajowski Krakowa z 1785). Dziś w tym miejscu kamienica ul. Ś. Sebastiana 10 (D. Rederowa, Studia nad wewnętrznymi dziejami Krakowa porozbiorowego, „Rocz. Krak.”, t. 34, Kr. 1958 s. 148): 1528 rajcy krak. zakładając nowy szpital nadają mu ogród i staw Leypniger koło cieślarni za Bramą Nową (KMK 2 s. 757); Marcin pleb. z Łukowa zapisuje temu szpitalowi 700 zł, które bp Piotr Tomicki jako egzekutor testamentu umieszcza na dobrach Kłodnica [woj. lubelskie], należących do Bernarda Maciejowskiego, sędziego z. sand. za czynsz roczny 28 zł [po połowie dla chorych i dla prepozyta szpitala]; 1531 Zygmunt I zatwierdza fundację tego szpitala przeznaczonego dla chorych wenerycznie, i patronat rajców krak. (L. Wachholz, Szpitale krakowskie 1220-1920, t. I, Kr. 1921, „Bibl. Krak.”, 59, s. 125); 1534 bp Piotr Tomicki eryguje szpital Ś. Sebastiana (WR s. 131); 1536 n. mieszczanie krak. i Zygmunt I zapisują na rzecz szpitala czynsze na domach i domy w Krakowie (L. Wachholz, jw., s. 125-34); 1599 opis szpitala, kaplicy Ś. Fabiana [!] i Ś. Sebastiana oraz uposażenia szpitala i jego prepozyta. Do uposażenia m. in. należy dom na Górce koło Nowej Bramy, staw [rybacy za jego dzierżawę dają ok. 35 fl. rocznie] z wyspą, na której jest kaplica Ś. Sebastiana, oraz brzeg Wisły, przynoszący 6 gr od każdego dziesiątka składanego tu drzewa (WR s. 129-31).

6. 1468 powódź zatapia w sierpniu przedmieście Stradom i tereny po mury Krakowa; 1475 powódź w lipcu zalewa Kazimierz, Stradom, wszystkie przedmieścia i niszczy ogrody warzywne naokół Krakowa (DH 5 s. 511, 631); 1495 powódź w lecie w Krakowie (A. Walawender, Kronika klęsk elementarnych w Polsce i w krajach sąsiednich w l. 1450-1586, cz. 1, Lwów 1932 s. 51. Nie uwzględnia się wzmianki z 1486 r., tamże s. 44, ponieważ nie ma potwierdzenia jej w źródłach współczesnych i jest zapewne pomyłką zamiast 1468).

7. Studia nad przedmieściami Krakowa, „Bibl. Krak.”, t. 94, Kr. 1938; S. Tomkowicz, Ulice i place Krakowa w ciągu dziejów, „Bibl. Krak.”, t. 63-4, Kr. 1926 s. 54-65, 100-9.

8. Pozostałości gotyckiego kościoła Ś. Gertrudy na Plantach (obecnie zasypane).

Uw. Przekazy odnoszące się do B. mogą być jeszcze wśród zapisów z XIV w., określających położenie ogrodów i siedlisk „pod miastem” lub „przed Bramą Ś. Mikołaja” (w KRK i Krzyż.). Bramę Nową zbudowano w końcu XIV w. (w 1393 r. w budowie – KRK 2 s. 305) i dopiero po tej dacie a właściwie jeszcze później księgi miejskie krakowskie określają położenie według tej bramy. Dla XV w. głównym źródłem rękopiśmiennym są akta lonerów i księgi rachunkowe, ponieważ prawie całe terytorium B. wraz z zabudową stanowiło wyłączną własność miasta, znajdujące się tu place, ogrody, budynki i inne obiekty były dawane na czynsz lub dzierżawione.