1. 1222 territorium Colmense, dominium Colmense, „terra quae vocatur Culmen”, terra Chelm, territorium Cholmense, territorium Chelmense, territorium Chulmense, terra Culmensis, terra nomine Colmen, terra Culm, Colmisches Land, „territorium quod dicitur Cholmen”.
2. 1222 granice d. C. od miejsca, gdzie Drwęca wypływa z Prus, wzdłuż rz. Osy ku Wiśle, w górę Wisły aż do ujścia Drwęcy, w górę Drwęcy aż do granicy Prus (PrU 1/1, nr 41); 1230 granice t. Ch. wyznaczają rz. Osa, Wisła i Drwęca (ibid., nr 75)1Termin z. chełm. jest z biegiem lat używany dla szerszego zasięgu. DK 11-20 obejmuje też posiadłości na prawym brzegu Osy należące do komt. grudz., radz. i wójt. rog., oraz na lewym brzegu Drwęcy w z. lub. Również traktat tor. 1446 precyzuje przynależność do Polski z. chełm. z grodami, wśród których wymienia Rogoźno oraz Bratian, Nowe Miasto Lubawskie i Lidzbark Welski (Stv. 2, 268), zob. p. 3.
3. 1222 Konrad maz. nadaje bpowi Chrystianowi cz. t. C. z grodami i wsiami oraz 1/2 pobieranych stąd danin; bp płocki Gedko nadaje temuż bpowi wszystkie swe posiadłości w t. C. (PrU 1/1, nr 41); 1226 cesarz Fryderyk II zezwala Zak. na przyjęcie darowizny Konrada maz. t. C. oraz nadaje mu tereny Prus, które Zak. sobie podbije, z taką władzą, jaką mają książęta cesarstwa (ibid., nr 56); 1228 Konrad maz. nadaje Zak. t. C. z wszystkimi przynależnościami, nie zastrzegając sobie żadnego z nich pożytku (ibid., nr 64); 128 bp Chrystian zrzeka się na rzecz Zak. dziesięciny z t. C. z dóbr, które Konrad maz. nadał Zak. (ibid., nr 65); 1230 bp Chrystian zrzeka się na rzecz Zak. darowanych mu posiadłości przez Konrada maz. i bpa płockiego Guntera w t. Ch.; jako odszkodowanie ma otrzymać od pługa po 1 korcu pszenicy i po 1 żyta oraz 200 pługów i 5 folw. po 5 pługów (ibid. nr 73, 74; UC nr 2, 3); 1230 Konrad maz. nadaje Zak. całość teryt. Ch. z wszystkimi świadczeniami rzeczowymi i uprawnieniami, zobowiązując się do opieki nad Zak. i obrony przed każdym, chcącym naruszyć jego posiadanie (PrU 1/1, nr 75, 76); 1230 bp płocki Gunter nadaje Zak. na teryt. C. wszelkie dobra należące do jego bpstwa, zachowując sobie jurysdykcję kościelną (ibid. nr 77); 1230 Konrad maz. nadaje Zak. t. C. jak wyżej, nie zastrzegając sobie żadnej zwierzchności adwokackiej, czy patronackiej (ibid. nr 78 fals.2G. Labuda, Stanowisko ziemi chełmińskiej w państwie krzyżackim, „Przegl. Hist.”, 45, s. 287-302. Autor stwierdza, że Konrad maz. nigdy nie zrzekał się zwierzchności adwokackiej nad nadanym Zakonowi terenem z. chełm., jak również, że bulla Grzegorza IX z 1234 r. przejmująca tereny podbitych przez Zak. Prus na własność ś. Piotra nie obejmowała z. chełm); 1235 ugoda między Konradem maz. i jego synami z w. m. Hermanem v. Salza potwierdzająca dotychczasowe nadania na rzecz Zak., między którymi t. Ch. (ibid., nr 119); 1339 proces polsko-krzyżacki o posiadanie z. chełm. i in. (Lites ac rec gestae; Labuda 306-27; Karwasińska 176); 1411 traktat pokoju tor. przyznaje z. chełm. Zakonowi (Stv. 1, 87); 1422 dtto traktat pokoju mełneńskiego (ibid. 152, 162); 1435 dtto traktat pokoju brzeskiego (ibid. 204); 28 V 1454 stany z. chełm. składają hołd wierności Kazimierzowi Jag., występuje tu wda chełm. Augustyn z Szewy, przedstawiciele m. Chełmna, Torunia, Brodnicy, Nowego Miasta Lub., Grudziądza, Radzynia Chełm., Łasina, Golubia, Kowalewa, Lidzbarka i Wąbrzeźna (Stv. 2, 145); 1466 traktat tor. przyznaje t. C. królowi i Królestwu Polskiemu (ibid. 268-9).
6. Podział administracyjny, a) przed przybyciem Krzyżaków: 1223 kasztelania, kasztelan chełm. Stefan (Cod. dipl. Silesiae 3, nr 284); b) pod rządami Zak.: komt. bierzg. 1270-1415, później prok. bierzg. 1416, 1450 (Mülverstedt3Gr. A. Mülverstedt, Die Beamten und Conventsmitglieder in den Verwaltungs-Districten des Deutschen Ordens innerhalb des Regierungs-Bezirks Marienwerder, „Zs. d. hist. V. f. Marienwerder”, 8, s. 1-48; 9, s. 81-114 8, 20); wójt. brat. 1379-1454 (ibid. 21-3); komt., brod. 1337-1454 (ibid. 9, 84-5; Thielen4P. G. Thielen, Die Verwaltung des Ordensstaates Preussen, 1965, 172); komt. chełm. 1232-98 (Mülverstedt 8, 13); komt. gol. 1305-1454 (Thielen 142-3); komt. grudz. 1264-1454 (Mülverstedt 8, 29-31); komt. kow. 1278-1447 (ibid. 9, 81-3); wójt. lip. 1325-1453 (ibid. 8, 32-4); wójt. nowomiejskie 1338, 1343; po przeniesieniu siedziby wójta z Nowego Miasta Lub. do Bratianu – wójt. brat. (ibid. 38); komt. pap. 1288-1421, później prok. pap. 1425-1445 (ibid. 39; Thielen 162); prok. Pień 1416-9 (GA 464-5; Mülverstedt 8, 40); komt. pokrz. 1278-1415 (Mülverstedt 8, 24-5; Thielen 142), później połączone z komt. radz. (Weber 415); komt. radz. 1251-1454 (Mülverstedt 8, 40-44; Thielen 165); komt. rog. 1285-1326, później wójt. rog. 1336-1454 (Mülverstedt 8, 46); komt. starogr. 1244-1454 (ibid. 8, 13-16; Reg. 1, nr 12738); komt. tor. 1250-1454 (Mülverstedt 9, 88-91); komt. unisł. 1287-1326, później prok. unisł. 1364-1398 (ibid. 94); komt. wieldz. 1278-1316 (ibid. 83); teryt. bpstwa chełm. obejmujące miasta Chełmżę, Kurzętnik, Lubawę, Wąbrzeźno, okr. wokół Chełmży, okr. wokół Kurzętnika i wokół Lubawy (Weber 428-9); c) po przyłączeniu do Królestwa Polskiego: od 1454 woj. chełm. (Stv. 2, 145; Czaplewski, Senatorowie, 4), dzielące się na stwa: stwo brat. od 1472 r. (Czaplewski, Senatorowie, 59); stwo brod. od 1454 r. (ibid. 62); stwo gol. od 1454 (ibid. 84); stwo grudz. od 1454 r. (ibid. 89); stwo kow. od 1455 (ibid. 114); stwo lidzbarskie od 1545 (ibid. 119); stwo lip. od 1472 (ibid. 123); stwo pap. 1457-1505 (ibid. 153-4); 1505 nadane przez Aleksandra Jag. bpstwu chełm. (UC nr 768); stwo pokrz. od 1479 r. (Czaplewski, Senatorowie, 157); stwo radz. od 1454 r. (ibid. 165); stwo rog. od 1456 (ibid. 168); stwo starogr. 1454-1506 (ibid. 183-4); 1505 nadane przez Aleksandra Jag. bpstwu chełm. (UC nr 768); terytorium bpstwa chełm. jak w punkcie b.; od 1505 powiększone o okręgi starogr. i pap. oraz m. Chełmno z terytorium (UC nr 768; Bi. 56-60); również o pojedyncze rozrzucone posiadłości nabyte przeważnie drogą zamiany; terytorium m. Torunia obejmujące w dużej mierze posiadłości dawnego komt. tor. nadane m. Toruniowi w latach 1457 i 1520 (→ Toruń). W 2. poł. XVI w. podział administracyjny na powiaty dla szlacheckich sądów ziemskich: do 1560 r. pow. chełm., ok. 1560 powstaje drugi pow. mich. z siedzibą w Nowym Mieście Lub. lub Brodnicy, obejmujący w przybliżeniu dawną z. mich., z. lub. rozszerzone na całość stwa brod. i cz. stwa radz., z wyjątkiem teryt. bpstwa chełm. (Bi. Po. 106-7; Bi. 31-46, 48-56).
1 Termin z. chełm. jest z biegiem lat używany dla szerszego zasięgu. DK 11-20 obejmuje też posiadłości na prawym brzegu Osy należące do komt. grudz., radz. i wójt. rog., oraz na lewym brzegu Drwęcy w z. lub. Również traktat tor. 1446 precyzuje przynależność do Polski z. chełm. z grodami, wśród których wymienia Rogoźno oraz Bratian, Nowe Miasto Lubawskie i Lidzbark Welski (Stv. 2, 268), zob. p. 3.
2 G. Labuda, Stanowisko ziemi chełmińskiej w państwie krzyżackim, „Przegl. Hist.”, 45, s. 287-302. Autor stwierdza, że Konrad maz. nigdy nie zrzekał się zwierzchności adwokackiej nad nadanym Zakonowi terenem z. chełm., jak również, że bulla Grzegorza IX z 1234 r. przejmująca tereny podbitych przez Zak. Prus na własność ś. Piotra nie obejmowała z. chełm.
3 Gr. A. Mülverstedt, Die Beamten und Conventsmitglieder in den Verwaltungs-Districten des Deutschen Ordens innerhalb des Regierungs-Bezirks Marienwerder, „Zs. d. hist. V. f. Marienwerder”, 8, s. 1-48; 9, s. 81-114.
4 P. G. Thielen, Die Verwaltung des Ordensstaates Preussen, 1965.