A. Początki powiatu. Osobny duży pow. sąd. dla północnej części woj. krak. zaczął się kształtować od początku XIV w., w ślad za utrwaleniem się instytucji sądu ziemskiego krakowskiego z jurysdykcją na obszarze całego województwa (w XIV w. z wyjątkiem ziemi sądeckiej). Początkowo jako miejsce roków poświadczony został (1325) ważny ośrodek klasztorny tego obszaru - Miechów (→ p. Ba, E), od ok. 1370 zastąpiony przez miasta K. W. i Żarnowiec, a od lat 80-tych XIV w. także przez m. Włodzisław [dziś Wodzisław] (→ p. Ba, E; Perzanowski, Dokument → p. G s. 15-19; Laberschek, Rola → p. G s. 56-7). K. W. leżał w pobliżu Miechowa, a Włodzisław Jędrzejowa, zaś Żarnowiec od wczesnego średniowiecza spełniał tradycyjne funkcje ośrodka dla okolicy i terenów w kierunku Lelowa (por. Anonim tzw. Gall, Kronika Polska, wyd. K. Maleczyński, MPHn. 1, lib. II cap. 16; Mp. 1, 44, 52, 58-9).

B. Miejsce i terminy roków ziemskich.

Ba. Miejsce odbywania roków. 1325 Miechów (DSZ 2); 1370 X.; 1375 Żarnowiec, X. (Mp. 1, 305, 324, 330; w sprawie daty dwóch ostatnich dokumentów zob. Perzanowski, Dokument → p. G s. 37, przypis 94 i s. 131); 1376 X. (SP 8 s. 2-3: początek wpisów terminów ksiąs. w ZK).

1376-7 X.; 1381 X., Włodzisław, X.; 1382 X., Włodzisław; 1383-4 Włodzisław; 1385 Włodzisław, X; 1386 X., Włodzisław; 1387 X.; 1388 X., Żarnowiec; 1389-90 X. (SP 8 s. 6*-8*, 13*-15*, 18*-20*, 21*-4*; DSZ 23, 26, 29, 31, 34, 35, 39, 41, 47, 49; ZK 1c s. 190-200, 203-216; Kutrzeba, Sądy → p. G s. 293-6; Perzanowski, Dokument → p. G s. 131).

1390-4 X. (ZK 1c s. 82-3, 189-370; DSZ 50, 54-6, 63; Mp. 4, 1020; BCzart. Katalog 1, 259); 1395-6 X. i Włodzisław¹W l. 1392-5 i 1406-7 odnotowywane są po raz pierwszy roki powiatu lel., odprawiane na przemian w Lelowie i Żarnowcu (SP 8 s. 36*; ZK 1c s. 70-3, 370-92; Laberschek, Rozwój osadnictwa → p. G s. 46; tenże, Rola → p. G s. 56-7; Perzanowski, Dokument → p. G s. 18 - tu jednak brak powiązania roków żarnowieckich z pow. lel. po 1392 r.) (ZK 1c s. 393-436, 436-40, 441-80; DSZ 68-9); 1397-9 X. (SP 8 s.37*-8*; ZK 1c s. 482-561, 561-74; ZDM 6, 1846; DSZ 70-3, 78).

1400, 1402-5 X., 1406-7 Włodzisław, 1408 X. (DSZ 85, 96, 98, 105, 109, 116; Mp. 4, 1078, 1083; ZK 3 s. 556; 3b s. 527; 4 s. 213; 5 s. 62; 311 s. 26, 29, 30, 34, 36-9, 41-46, 48-52, 54, 56, 59, 62, 66; SP 2 s. 166-8 i nr 1163; Perzanowski, Dokument → p. G s. 18; też → przyp. 1).

1409-66 X. (ZK 193-197 pass.: wpisy na przemian roków ksiąs. i prosz.; ZK 256-259 pass. i 260 s. 12-111: tylko roki ksiąs.; ZK 258 s. 287: wyjątkowo wpis 10 VI 1461 in cuna domini regis Cracoviae do księgi ksiąs. spraw rozpatrywanych w Krakowie; DSZ 143-4, 150, 152, 155-6, 158, 166, 174, 185, 190-1, 194, 211, 227; Mp. 4, 1114, 1156, 1183, 1233, 1308, 1489, 1524; ponadto wzmianki o rokach ksiąs. w ZK 5 s. 115, 296; 153 s. 31; 312 s. 14, 491; 315 s. 105; GK 1 s. 732; 4 s. 207, 302-3, 884, 894; 5 s. 103, 298, 533; 6 s. 345: ius terrestre districtus in X.; 7 s. 760; 9 s. 350: sprawa in iudicio terrestri in X.; 10 s. 639; 12 s. 197-8, 438; 13 s. 117, 681; AKP 10, 3446); 1434, 1457 → Kalina Wielka p. 3; 1448 → Dziewięczyce.

1466 na podstawie postanowień zjazdu generalnego w Nowym Mieście Korczynie terminy roków wszystkich powiatów ziemi krak., to jest krak., prosz., ksiąs., lel., czchow. i biec., zostają przeniesione do Krakowa, zaś powiaty te przyłączone do pow. krak. (ZK 17 s. 356; ZK 16 s. 319; SP 2 s. 711: wpisy z 3 III 1466; ZK 259 s. 171: do księgi ksiąs. wpis spraw acta Cracoviae in actis Xansz od 3 III 1466); 1466 Kraków (ZK 16 s. 319-66; 17 s. 356-404: od 3 III do 2 VI wspólne terminy wszystkich powiatów ziemi krak.; ib. 17 s. 377: condempnaciones de districtibus X. et Lelow, 378: [sprawy] de X., 391: [sprawy] in actis Lelowie, 397: [sprawy] in actis X. et Czchow, ponadto s. 356-404 pass.; por. też Kutrzeba, Katalog → p. G s. 7, 135, 138).

1466 w wyniku decyzji panów prezydujących na wiecu krak. [sądowym] powiaty ksiąs. i lel. zostają połączone w nowy powiat żarnowiecki (ZK 315 s. 273: 9 VI)²Wzmianki o wsiach Wola Gerwatowa [dziś Wola Libertowska] (1422r.) i Ślęcin (1452 r.; Mp. 4, 1206; Mog. 136) jako położonych w pow. żarnowieckim dotyczą oczywiście powiatu lelowskiego sprzed 1466 r., którego roki odbywały się w Lelowie i Żarnowcu. Wola Gerwatowa należała do król. dóbr Żarnowiec (AGZ V, 28); 1466-76 Żarnowiec (ZK 260 s. 112-365: wpisy od 9 VI 1466; ZK 261 s. 1-10; ZK 262 s. 5-42); 1469 następne terminy w Lelowie wyznaczone w czwartek po terminach w Żarnowcu lub X. (ZK 315 s. 105: feria quinta post Zarnovienses aut Xanszenses terricinos ubi celebrabuntur, 9 III).

Tegoż 9 III 1469 (ZK 314 s. 161) w Lelowie termini celebrati sunt et restituti per dominos de districtu Zarnowiecz. W księdze lel. ZK 315 do 1476 r. na przemian wpisywano roki w Lelowie i Żarnowcu. W księgach ksiąskich zaś w → 1466-76 wpisywano wyłącznie roki w Żarnowcu (por. też ZK 260 s. 248 i 273: Żarnowiec 6 III i 9 X 1469) aż do ich przeniesienia na stałe z powrotem do X. w → 1477. Wedle Kutrzeby, Sądy → p. G s. 298-301, w l. 1466-76 funkcjonował jeden powiat żarnowiecki, który dopiero w 1476/7 r. z powrotem rozdzielono na powiaty ksiąs. i lel. (→ 1477). Laberschek, Rola → p. G s. 57-8, przyjął, iż powiat lel. odnowiono już w 1469 r. (za późniejszym, nie udokumentowanym poglądem Kutrzeby, Katalog → p. G s. 7-8). Słuszność trzeba jednak przyznać wcześniejszemu stanowisku Kutrzeby, Sądy → p. G s. 297-9, który zwrócił uwagę, iż w l. 1466-1476 podobne rozwiązania przyjęto także dla innych powiatów ziemi krak., połączono bowiem powiaty prosz. i krak. oraz czchow. i biec. W tym ostatnim przypadku przeniesiono roki do Wojnicza leżącego w połowie drogi pomiędzy Bieczem i Czchowem, a więc podobnie jak Żarnowiec względem X. i Lelowa. Wydaje się zatem, iż w 1469 r., ze względu na trudności funkcjonowania powiatu żarnowieckiego, ustanowiono jedynie w jego obrębie drugie równoprawne miejsce roków w Lelowie (por. → 1469), na co wskazywałyby wpisy o rokach w Żarnowcu w księgach ksiąs. i lel., i fakt iż na rokach w Żarnowcu rozpatrywano sprawy wsi przed 1466 i po 1476 zaliczanych zarówno do pow. lel. jak i ksiąs. (→ 1466-76; ZK 315 pass.).

W l. 1466-76 jako przynależne do nowego pow. żarnowieckiego określano wsie należące wcześniej i później zarówno do pow. ksiąs., jak i lel. (co w zestawieniu poniżej odnotowano w nawiasie [ ]): Krasawa 1468 [pow. lel.] (ZK 152 s. 163; GK 14 s. 62-3); Zdanowice i Raków 1469, Udórz 1469-71, Słaboszów 1470 [pow. ksiąs.] (GK 18 s. 901, 998; ZK 152 s. 212; Bobrzynski i Smolka, Długosz, 320; Ep. 1 s. 366); Obiechów, Jasieniec i Węgrzynów 1469-70 [pow. lel., na pograniczu ksiąs.] (ZK 152 s. 201; BJ rps 5348 U s. 135); Miechowice 1471 [pow. prosz. na pograniczu ku ksiąs.] (ZK 152 s. 209, 271); Grodzina, Grodzina alias Mierzawin 1471-6 [pow. ksiąs.] (ZK 152 s. 285; GK 20 s. 353-4); Jeziorowice 1472 [pow. lel.] (Mp. 5 N 87-8); Wola Lubecka 1474 [pow. ksiąs.] (MS 1, 1129). Na pewno więc pow. żarnowiecki istniał w l. 1466-76 i obejmował wówczas byłe powiaty ksiąs. i lel.

Do starej organizacji powiatowej powrócono w całej ziemi krak. dopiero w początkach → 1477 (por. też Kutrzeba, Sądy → p. G s. 299 300). O fiasku reformy wymownie świadczy fakt, iż w l. 1466-76 dla określenia położenia wsi nadal używano nazw formalnie zlikwidowanych powiatów ksiąs. i lel. np. 1467 r.: Zarębice w pow. lel. (GK 18 s. 103), 1468 r.: Krzcięcice w pow. ksiąs. (ZK 17 s. 528-9). Jedynie najludniejsze powiaty krak. i prosz. rozłączono już w 1469 r. (Kutrzeba, Sądy → p. G s. 300).

1477 Książ (20 I), Lelów (23 I; ZK 261 s. 11-33); na mocy decyzji króla i panów rady terminy zostają przeniesione z Żarnowca z powrotem do X. (ZK 262 s. 43, 50: wpisy z 20 I i 10 III)³W początkach 1477 reaktywowano nie tylko pow. ksiąski, lecz także inne, sprzed 1466 (Kutrzeba, Sądy → p. G s. 299-300); 1477-1508 Książ (ZK 261 s. 34-437; 262 s. 43-323; 263 s. 1-479; Kniaz. 78; wzmianki o rokach: ZK 147 s. 451; GK 21 s. 996-7; 24 s. 517-8, 555, 686, 1045; 25 s. 315, 329, 1037).

1509 z powodu spalenia m. X. miejsce odbywania roków sądu ziemskiego zostaje przeniesione na 2 lata do Włodzisławia (MS 4, 607); 1511-2 Włodzisław (ZK 261 s. 438-49, s. 442: sąd ziemski pow. ksiąs.; ZK 316 s. 323: wspomn. pow. sąd. włodzisławski); 1523 roki w X. (GK 37 s. 15-6); → Kamyk p. 3; 1527 roki pow. ksiąs. odbywane we Włodzisławiu (SP 6, 409; ZK 27 s. 245).

Bb. Terminy roków sąd. Terminy dzienne roków sądowych woj. krak., w tym roków powiatu ksiąs. w X., Włodzisławiu i Żarnowcu, zestawiają na podstawie zachowanych ksiąg ZK: B. Ulanowski, w SP 8 s. 21*-4*, 36*-40* (za l. 1374-1390, 1397-99) i M. Bobrzyński, Inwentarz aktów dawnego sądu ziemskiego krakowskiego z 1 I 1881, rps w APKr. (za l. 1388-1697); zob. też Kutrzeba, Sądy → p. G s. 301-11; Perzanowski, Dokument → p. G s. 17-8, 20-4.

Posiedzenia sądu ziemskiego krak. odbywały się w l. 1374-90 kolejno w Krakowie, Książu (lub Włodzisławiu, względnie Żarnowcu) i Proszowicach (SP 8 s. 21*-4*), zaś po wydzieleniu ok. 1392 z pow. ksiąs. nowego pow. lel. dodatkowo w Lelowie (lub Żarnowcu),→ przyp. 1.

C. Funkcjonowanie sądu (wybór). 1385 → Charsznica p. 3; 1397 królowa Jadwiga poleca sądowi ziemskiemu z K. odesłać do Krakowa sprawę Piecza z Przyłubska przeciw Świętosławowi Grabowskiemu z → Bzowa [obie wsie w pow. lel.!] (ZDM 6, 1846); 1408 odesłanie z wiecu Pakosza z Nieznanowic, Elżbiety wd. po Mikołaju z Ossowa i jej dzieci do zeznania w X. wobec sądu ziemskiego ugody z Otą z Klimontowa w sprawie pr. patr. kościoła w Mstyczowie (SP 2, 1163); 1411 Wierzchosław z Brzozowej wywiódł swe pr. bliższości do roków w X., bowiem nie musi odpowiadać w Lelowie w sprawie przeciwko Piechnie i jej bratu z Brzozowej (ZK 312 s. 14); 1414 sprawa na rokach w X. przed komornikami (AKP 10, 3446); 1423 Mik. Młoszowski skazany na karę XV za to, że sprawę o Łaganów polecił wpisać [do księgi sąd.] w K., poza powiatem prosz. (ZK 195 s. 149); 1425 po odwołaniu się do laski sędziego z sądu w X. (corulum alias laska de iudicio X.) i sprawdzeniu w księdze Mikołaj alias Łowinia przegrywa sprawę z Katarzyną Lucjanowską, gdyż jego dług nie istnieje (non facta debita sua), on zaś dostarczył fałszywy dok. większej sprawy rzekomo od komornika z Chęcin o należności w księdze (GK 2 s. 390); 1427 Jan i Mikołaj ss. Stanisława z Ilkowic, ręcząc za Janusza ze Szreniawy, zobowiązują się spłacić kary król. i sąd. za pogwałcenie (repercussio) sądu w X., które zostały przysądzone Żegocie z Morska, Taszowi i Janowi z Sieciechowic (ZK 6 s. 57); 1429 Andrzej niegdyś z Łowini winien zapłacić 6 gr pamiętnego komornikom w X. (ZK 9 s. 116); 1432, 1434 sprawa przed ur. i stren. komornikami sądu ziemskiego w X. (ZK 197 s. 180b; GK 5 s. 40); 1433 Jan Łuczycki oddala przysięgą pozew matki Wichny o 6 grz., które miał jej zabrać gdy przybył z X. z roków (GK 4 s. 884); 1437 Włost z Węchadłowa [pow. ksiąs.] z Janem z Dziewięczyc [pow. prosz.] główszczyznę po br. Przybku zabitym w X. (ZK 256 s. 10-11).

1440 do pr. ziemskiego [sądu] pow. w X. odesłana sprawa Paszka z Piotrowic ze Stanisławem z Zarogowa o rany (GK 6 s. 345); 1441 Mik. z Pawłowic nie mógł zwrócić długu Dobkowi z Grochowisk sołtysowi w Książu [Małym], gdyż nie odbyły się terminy w X. (GK 7 s. 717: 6 XII); 1448 wystawienie w Krakowie dokumentu transakcji zawartej [przed sądem] w X. pomiędzy Wilczkiem z Rzerzuśna a Mik. z Trzebienic i Krępy (ZK 13 s. 172); gdy Piotr Obuch mieszcz. z X. nie stawił się w sądzie, pozwany przezeń Mik. Czarnocki położył swą czapkę (pileus) przed sądem na znak pamiętnego [zgodnie z sąd. zwyczajem w przypadku zrzekania się własności], oświadczając iż ceduje pamiętne na rzecz komorników sąd. [prezydujących sądowi], którzy następnie zwrócili mu czapkę. Wówczas jednak Piotr Obuch pojawił się przed komornikami, głośno oznajmując swą obecność i oświadczając, iż spotkał w izbie sądowej (stuba iudicii) Czarnockiego, oraz że kładzie areszt na jego osobę i domaga się wyroku, gdyż pozwany nie złożył pamiętnego [gdyż zrzekł się go na rzecz sądu]. Woźny sąd. Gawron, w konsekwencji przydzielony Obuchowi ad arestandum alias naprzithknenye Mik. Czarnockiego, oznajmił jednak iż Czarnockiego non arestavit alias nyeprzithknąl. Obuch obwinił Mikołaja wg akt i pozwu (SP 2, 3329).

1463 sąd ziemski zasiadający na rokach w X. (GK 17 s. 64); 1496 dok. wystawiony w X. przez sąd ziemski krak. na rokach w X. (penes iudicium terrestre in X.; GK 25 s. 685); 1523 → Kamyk p. 3; 1531 pozew ziemski ksiąs. (na roki w X.), prawo ziemskie pow. ksiąs. (SP 6, 488).

D. Księgi sądowe. 1376-99 terminy roków ksiąs. w X. lub Włodzisławiu (do 1388 także w Żarnowcu) wpisywane były w porządku chronologicznym lub terytorialnym (powiatowym) na przemian z terminami roków prosz. i krak. (łącznie z wiecowymi), a od 1392 także z lel. (w ośrodku nowego powiatu - Lelowie lub w Żarnowcu) do ksiąg (w nawiasie [ ] stara sygnatura) ZK 1 [Ia] (1374-85), 1a [Ib] (1385-90), 1b [Ic] (1388-90, 1396), 2b [II] (1397-99) wydanych w SP 8 (zob. też zestawienie w SP 8 s. 1*-21*, 25*-36*) oraz do niedrukowanej księgi ZK 1c (1389-1398). Zob. też. Kutrzeba, Sądy → p. G s. 293-6; tenże, Katalog → p. G s. 13-4, 135 tu jednak sygnatury najstarszych ksiąg ZK niezgodne z obecnymi (u Kutrzeby Terr. Crac. 1 i 2, to obecne ZK 1b i 2b) i brak w zestawieniu ZK 1, 1a, lc, 2 (1394-7), 2a, 3a, 3b (1403-5). Terminy z l. 1397-8 wpisano też do późniejszej księgi kopii ZK 363 (por. Kutrzeba, Katalog → p. 7 s. 139).

1400-1408 nie zachowały się księgi z wpisami terminów roków ksiąs. (te jednak na pewno się odbywały → p. B); 1403 wspomn. księga z X. (ZK 3 s. 563).

1409-37 wpisy terminów roków ksiąs. na przemian z prosz. do ksiąg ZK 193-197 (ostatni wpis roków ksiąs. 1 VII 1437: ZK 197 s. 635; por. też Kutrzeba, Katalog → p. G s. 143, 145); 1422 wspomn. księgi ziemskie pow. ksiąs.; 1425 księga sądowa w X.; 1428 księgi w X.; 1429 księga ziemska pow. ksiąs. (GK 1 s. 677; 2 s. 390; ZK 146 s. 119; GK 3 s. 238); 1431 księga ziemska w X.; 1434 księga ziemska pow. z X. (GK 4 s. 193, 302; 5 s. 129-30).

1437-1556 i n. wpisy terminów roków ksiąs. w K. W. (w l. 1466-76 roków żarnowieckich czasowo połączonych powiatów ksiąs. i lel. → p. Ba) do osobnych ksiąg powiatu ksiąs. (ZK 256-281); 1466 przez 3 miesiące przejściowo wpisy do ZK 16 (s. 319-66) i 17 (s. 356-404) w związku z próbą reorganizacji powiatowej (→ p. Ba; Kutrzeba, Katalog → p. G s. 135, 138, 145-6); 1438 wspomn księga z X.; 1440 księgi ziemskie w X.; 1441, 1444, 1447 księga, ziemska w X. (GK 6 s. 32. 430; 7 s. 375; 8 s. 919; 10 s. 155-6); 1447, 1452, 1454, 1456 księgi ziemskie sądowe w X. (ZK 13 s. 44; 14 s. 159; GK 11 s. 843 5, 886; 13 s. 103); 1452-63 → Karina Wielka p. 3; 1457 księgi ksiąs., 1458 księga sądowa (liber actorum) z X., księgi ziemskie pow. X.; 1463-6 akta w X., akta ziemskie w K. W., księgi ziemskie ksiąs., akta krak. z pow. ksiąs. (ZK 258 s. 129, 168; 16 s. 339; 17 s. 86, 313, 352, 363, 377, 386, 388, 392, 395, 397; GK 15 s. 50, 62; 16 s. 531-2, 645, 955-7; 17 s. 649); 1484, 1487, 1494-8 akta ziemskie ksiąs., akta pow. X., akta ziemskie pow. X., księgi pow. X., księgi ziemskie ksiąs., księga ziemska pow. ksiąs. (GK 22 s. 2, 226, 470; 24 s. 517-8; 25 s. 186, 422, 1037; 26 s. 92, 530, 827; ZK 153 s. 130); 1503, 1519 akta ziemskie w X. (GK 28 s. 1362; SP 6, 164).

E. Zasięg powiatu. Północno-wschodni i wschodni odcinek granicy pow. ksiąs. stanowił jednocześnie granicę ziemi krak. i sand. Na tym obszarze pow. ksiąs. graniczył z powiatami chęc. i wiśl. województwa sand. Opis granicy oraz jej kartograficzne ujęcie daje W. Pałucki, Podziały administracyjne, w: Atlas → p. G s. 35-6 i Mapa 1. Województwo sandomierskie w drugiej polowie XVI wieku (część południowa). Na obszarze woj. krak. po utrwaleniu się granic powiatowych pow. ksiąs. graniczył z pow. lel. (od NW), krak. (od SW) i prosz. (od S).

Początkowo nazewnictwo, a zapewne i zasięg powiatu, nie były jednolite i utrwalone, choć od ok. 1370 (→ p. B) ustalają się stałe miejsca roków (wcześniejsze → p. B, 1325). 1325 na rokach w Miechowie sąd ziemski krak. orzeka w sprawie pomiędzy prepozytem kl. bożogrobowców z Miechowa a dziedzicami Uniejowa (DSZ 2); 1329 Pstroszyce in districtu civitatis Mechouiensis (Mp. 2, 600); 1370-75 wystawiane w X. i Żarnowcu dokumenty sąd. dotyczące spraw dziedziców Ossowa, Miechowa i Potoka z kl. w → Jędrzejowie (Mp. 1, 305, 324, 330)⁴W 1355 r. wspomn. Opatkowice i Zegartowice k. Grodziny in districtu Andrzeyowyensi (KK 1, 204), zaś w 1396 Wolicę in districtu Andreouiensi (DSZ 66). W tych przypadkach wieloznaczny termin districtus został zapewne użyty na określenie geograficznej bliskości k. Jędrzejowa, a nie przynależności administracyjnej. Z ww. wsi Opatkowice, Grodzinę i Zegartowice w l. 1456-96 wielokrotnie odnotowano jako przynależne do pow. ksiąs. (ZK 14 s. 183-4; 15 s. 62; 17 s. 199; 146 s. 726, 728; ZB 1 s. 220; 2 s. 54, 56-7; GK 16 s. 955-7; 21 s. 644, 786; 22 s. 470; 23 s. 520; 24 s. 57; 25 s. 398); 1376-82 dziedzice → Chmielowa, → Działoszyc, Szczodrkowic i Maciejowa [na pograniczu powiatów ksiąs., prosz., i wiśl.] pozywani są do K. W. i Włodzisławia (SP 8, 361, 766, 930, 977, 1633; por. Kozłowska-Budkowa, Mapa → p. G s. 21).

1376-92 pow. ksiąs. obejmuje całą północną część województwa krak. (późniejsze powiaty ksiąs. i lel.) z rokami w K. W., Włodzisławiu i Żarnowcu; 1385 → Charsznica i → Kuczków; 1391 Szyce, Szypowice, Sierbowice w pow. żarnowieckim (ZDM 6, 1579); 1392 z pow. ksiąs. wydzielono nowy pow. lel. z rokami w Lelowie i Żarnowcu (Kutrzeba, Sądy → p. G s. 292-6; Laberschek, Rola → p. G s. 56-7; SP 8 pass. wg. zestawień na s. 1*-38*; → p. Ba; → przypis 1); 1396 Mściwoj z Kozłowa udowadnia zeznaniami świadków, że Januszowice leżą w ziemi krak. [i pow. ksiąs.] i podlegają sądowi ziemi krak. (AKP 8/1, 44 → niżej 1489-92).

Na rokach ksiąs. (→ p. Ba) rozpatrywano sprawy dotyczące wsi z pow. sądowego. Zestawiając te wsie można zatem ustalić zasięg pow. ksiąs. Poniżej, uwzględniając etapy 1392-1466, 1466-76 i od 1477 w funkcjonowaniu powiatu ksiąs. (→ p. Ba), zestawiono jako przynależne do powiatu wsie z pogranicza powiatu, wymieniane w zapiskach expressis verbis w powiązaniu z rokami powiatowymi w K. lub wręcz określone jako położone w powiecie ksiąs.

1401 Działoszyce, Szczodrkowice; Dąbrowno (ZK 3 s. 231); 1411 Wierzchosław z Brzostków [pow. lel.] dowodzi swego pr. blizszosci do roków w K., ponieważ nie będzie odpowiadał na rokach w Lelowie przeciwko Piechnie i jej br. Maciejowi z Brzostków (ZK 312 s. 14); 1422 Kalina Mała Mechouiensis distnetus (Kacz. 3483; → 1325, 1329); 1431 Dziewięczyce; 1433 Trzonów (GK 4 s. 302, 894); 1434 odesłanie ad districtus in K. Niezy wd. po dziedzicu Stanisławie z Zagórowa (GK 5 s. 103; por. DLb. 3, s. 4); odłożenie terminu w sądzie grodz. krak. celem sprawdzenia per wstecz w księdze ziemskiej powiatu w K., z powodu sporu pomiędzy Nieustępem z Książa Małego a Elżbietą z Czechów [pow. krak.]. Zgodnie z prawem nakazano ciążenie Elżbiety w pow. krak. ksiąs., zaś Elżbieta twierdzi, że nie zostało nakazane ciążenie poza pow. ksiąs. (GK 5 s. 129-30); 1437 Węchadłów i Dziewięczyce (ZK 256 s. 10-1); 1440 → p. C; 1441 Ulina (GK 7 s. 375); 1444 odesłanie na termin do X. ad districtum suum sprawy stren. Jana Reja z Szumska z Mik. Adamem z Mstowa (GK 8 s. 1126); Wola, Żórawie Błoto, Boryszowice (GK 8 s. 919); 1448 Anna z Topoli i jej pasierb Paweł w sprawie z Janem z Czyżowa kaszt. i star. krak. (dziedzicem → Chmielowa] odesłani do jego powiatu w X. (GK 10 s. 639-40), Wierzbięta z Wilkowa pozywa Nieustępa z Książa Małego iuxta disirictum K. (ZK 146 s. 531); → p. C.

Wsie pograniczne wspomn. Jako przynależne do pow. ksiąs. 1456 Sobowice (ZK 14 s. 269); Tomasz prepozyt kl. w Miechowie w sprawie z Wojciechem ze Sławic odesłany z sądu grodzkiego w Krakowie do pow. w X. na roki ziemskie (GK 13 s. 117); 1457 m. X. → Książ Wielki p. 1; 1458 Paweł Odrowąż ze Sprowy [pow. lel.] stolnik lwowski odstępuje od swego pow. ksiąs. jako dz. Chlewic [→ Lelów - powiat p. E]; 1459 podobnie Mik. Kuropatwa [z Grodziny] (ZK 15 s. 284, 416); 1459 Udórz (BJ rps 5348 II s. 122, 347); 1462 sprawa Pawła Słupowskiego [ze Słupowa] z Janem z Giebołtowa odesłana z sądu godzkiego w Krakowie na termin do X. (GK 16 s. 144); 1463 Biedrzychowice (GK 16 s. 649); 1464 Wola (ZK 17 s. 176); Stan. Szreniawa z Imbramowic [pow. krak.] ma stawić ż. Piotruszę Jakubowi z Miechowic na roki w K. (GK 17 s. 281); 1466 Wrocieryż i Jedlcza nad rz. Nidą (ZK 17 s. 398).

1466-76 połączenie powiatów ksiąs. i lel. w jeden pow. żarnowiecki (→ p. Ba i przypisy 2-3); w okresie tym przynależność powiatowa była przeważnie określana względem nowego, zaś sporadycznie względem starego, powiatu. 1468 Krzcięcice w pow. ksiąs. (ZK 17 s. 528-9); 1468-1476 Krasawa, Raków, Zdanowice, Udórz, Słaboszów, Obiechów, Jasieniec, Węgrzynów, Miechowice, Grodzina, Jeziorowice, Wola Lubecka w pow. żarnowieckim (→ p. Ba); 1477 reaktywowanie pow. ksiąs. (→ p. Ba).

Miejsowości pograniczne przynależne do pow. ksiąs.: 1477 → Chlewice (GK 20 s. 570); 1480 Mikołaj z Krasowic [pow. wiśl.] i dziedzice Marcinkowic mają termin na wiecu krak., odesłany z roków ziemskich w X. (ZK 147 s. 451); Nagłowice [pow. lel.], Wola, Nowa Wieś (Kniaz. 65, 90); 1480-3 Słupów (ZK 146 s. 726; GK 21 s. 786); 1482 Miroszów (GK 21 s. 644); 1484 Pirocice [pow. prosz.] (GK 21 s. 1076); 1485 Ulina (GK 22 s. 21); 1486 sprawa Mik. z Nasiechowic z Łukaszem Zebrzydowskim z Połajowic odesłana zgodnie z pozwem do powiatu w X. (GK 22 s. 153); 1487 Sieńsko; (GK 22 s. 210); 1488-90 Buk i Gołcza (GK 22 s. 897; 23 s. 2-3, 65, 364); 1488 Mstyczów (GK 22 s. 1001); 1489-92 Januszowice (GK 23 s. 205, 928; w ŹD s. 19: pow. prosz.); 1489 Przybysławice; Kozłów; Olpice; Wielka Wieś (GK 22 s. 1071, 1079; 23 s. 92-3, 105, 205, 348); 1491 Słupów (GK 23 s. 631); 1492 Ulina Wielka, Ulina Mała opust. (GK 23 s. 934); 1493-6 Opatkowice (GK 23 s. 520; 24 s. 57; 25 s. 398-9); 1494 Stępocice; Zaryszyn (GK 24 s. 684; MS 2, 423); 1495 Miechowice (GK 25 s. 356); 1496 Pirocice [pow. prosz.] i Nowa Wieś (GK 25 s. 1037); 1497 Przybysławice (GK 26 s. 607-8); 1498 Działoszyce [pow. prosz.] i Chmielów; Udórz, Jedlcza, Tczyca, Swojczany (MS 2, 1172; BJ rps 5348 U s. 144); 1499 → Boryszowice p. 2; 1504-5 Opatkowice i Święcice (MS 3, 1684; Tyn. 297); 1507 Jan Przestański, pozwany do sądu ziemskiego w Krakowie przez szwagra Macieja Konwisarza rajcę kazimierskiego o posag jego siostry Katarzyny Maciejowej, żąda by sprawę odesłać do jego powiatu w X. (ZK 23 s. 396-7); 1508 Krzelów, Przedmoszczany, Wojciechów, Swaryczów, Skoczów, Białowieża, Tarnawa (ZK 203 s. 471-4; 264 s. 302-4); 1510 Lgota i Poręba (ZK 155 s. 32-5); 1511 sąd nadworny odsyła do sądu ziemskiego do X. sprawę Jana Grzegorzewskiego prebendarza w Sieciechowicach ze Stan. Szreniawą z Imbramowic [pow. krak.] (ZK 261 s. 442); 1518 Trzcieniec, Nowa Wieś, Kleszczowa, Pierszyce [pow. wiśl.], Dzietrzychowice [dziś Wietrzychowice, pow. wiśl.], Pawlikowice [pow. szczyrz.], Biała pow. ksiąs.! (MS 4, 2851); 1519 Sulisławice; Rożnica, Nowa Wieś in districtu oppidi X. (KUJ 4, 365; MS 4, 12406; Katalog UJ 362); 1519-23 Wierzchowisko (MS 4, 12374, 13572); 1521 Czarniszyce; Jemielnica (BJ rps 5259 k. 16v; MS 4, 3742); 1522 Dębno, Sufczyn i Chlewice (ZK 26 s. 501); 1523 Sancygniów; Pirocice; Biedrzychowice; Miechowice, Książnice, Nasiechowice (MS 4, 4102, 4125, 4269, 13461; KUJ 4, 365; Katalog UJ 452); 1524 Czaple Wielkie (MS 4, 4455); w sprawie z Adamem Sułowskim z Libertowa Erazm Szczepanowski ze Sprowy odstępuje od swego pow. lel. i gwarantuje jej postanowienia wwiązaniem do Sprowy in districtu Lelouiensi aut Xszyanz (ZK 27 s. 7-8); 1526 Rożnica i Nowa Wieś; Trzonów (MS 4, 5138; ZK 27 s. 245); 1527 Sieńsko (MS 4, 5228); Sudoł, Rożnica i Nowa Wieś (SP 6,409); 1531 Ślęcin [później pow. lel.] (Kniaz. 278); 1533 Jemielno, Dzierszyn, Sobowice, Dalechowy (MS 4, 17429); 1538 Niewiatrowice, Szczodrkowice, Irzykowice (ZK 29 s. 349; 30 s. 885); 1540 Mokrsko [Dolne] parafialne (RP; Mokrsko Górne leżało już w pow. chęc.); 1543 Zdanowice (MS 4, 20996).

Zasięg pow. ksiąs. został szczegółowo uwzględniony na mapach w: Arnold, Terytoria → p. G po s. 352; Kozłowska-Budkowa, Mapa → p. G s. 18-21; Mapa województwa krakowskiego w dobie Sejmu Czteroletniego 1788-1792, opr. K. Buczek i in., Kr. 1929 (i Mat. do MWK), gdzie jednak Jastrzębniki umieszczono błędnie w pow. ksiąs. zamiast wiśl. Por. też Atlas → p. G Mapa.

Z różną dokładnością wsie należące do skarbowego pow. ksiąs. zostały zestawione w RP z l. 1489-1520, 1530. Pełne ich zestawienia zawierają RP z l. 1564 i 1581 (LK 2 s. 73-85, 94; ŹD s. 83-95); wsie i punkty osadnicze przynależne do pow. ksiąs. w SHGK (oprócz wspomn. w zestawieniach powyżej) też → Adamowice (1484: GK 22 s. 2); Adamowski Młyn, Bełk, Białowieża, Biskupice, Bizoręda, Boleścice, Boczkowice (1466: GK 17 s. 754); Borów, Boryszowice, Brus, Brynica Mokra i Sucha, Bryzdzyn, Brzuchania, Budziwoja Wieś, Buszków (1515: ZK 25 s. 295); Bydlin, Charsznica, Chlina, Chobędza, Chodów, Chwaściec, Czaczów, Czaple Małe, Częstoszowice, Czepiec, Dalechowy, Dąbrówka (par. Szreniawa), Deszno (1465, 1499: GK 17 s. 678, 693; 27 s. 839); Dłużec, Domaniowice, Dziaduszyce (1493: GK 24 s. 229-30); Dzierszyn; Falniów, Giebołtów, Gniewięcin, Głogowiany, Gołcza (1515: ZK 25 s. 250); Gotprzydowice; Gozna, Góry (par. Kalina Wlk.); Grodzina (1480-7: ZK 146 s. 728; ZB 2 s. 54, 56-7); Jaksice, Janowice par. Kalina, Jasiona (1478: GK 20 s. 679); Jemielno, Jeżów, Jeżówka; Kamienica par. Gołcza (1489: GK 22 s. 1091); Kalina Wielka; Kawęczyn (1496: ZK 153 s. 123); Kąpiele, Kępie; Klemencice, Klimontów; Klonów (1492: GK 23 s. 1009-10); Konaszówka, Koryczany, Kotlice, Kowalików; Kowalów, Kozłów; Krępa (1534: ZK 29 s.73-4); Krężoły; Kropidło; Krukawka, Krzcięcice (1499, 1538: GK 27 s. 839; ZK 30 s. 885); Książ Wielki miasto, Książ Mały (w nawiasach dodatkowo podano sygnatury wzmianek o przynależności do pow., pominiętych w hasłach).

F. Urzędnicy powiatowi.

Fa. Komornicy sędziego i podsędka krak. Powiaty ksiąs., krak., prosz. i szczyrz. były obsługiwane przez tych samych komorników sędziego i podsędka, zwanych krakowskimi (Kutrzeba, Sądy s. 324-8; Perzanowski, Dokument → p. G s. 35-39). Poniżej zestawiono informacje wiążące tychże komorników z rokami odbywanymi w K. W.

1370 Przedbor [komornik sędziego 1366-73] i Jan [komornik podsędka] (Mp. 1, 305; Perzanowski, Dokument → p. G s. 37).

1377-8 Michał [komornik sędziego 1377-81] i Marcin [komornik podsędka] (Mp. 1, 324, 330; Perzanowski, Dokument → p. G s. 37 i przyp. 94, s. 131; Fed. s. 78).

1381-4 Pęcsław (SP 8, 969, 2217, 2669)⁵Camerarius Pęcsław występuje tylko na rokach w Książu i Włodzisławiu. W Krakowie jako komornik sędziego w l. 1382-5 poświadczony jest Imram z Rogowa, zaś jako komornik podsędka w l. 1378-85 Andrzej z Mojkowic (Perzanowski, Dokument → p. G s. 38 przyp. 95). Pęcsław mógł być zatem przejściowo komornikiem tylko na powiat ksiąs. lub, jak przyjmuje Perzanowski, Dokument → p. G s. j.w., komornikiem pkomorzego krak. na pow. ksiąs., wreszcie - woźnym sądowym na pow. ksiąs.

1386-7 Maciej z Pstroszyc i Woli Pstroskiej [komornik sędziego] (DSZ 29, 31, 34-5; Perzanowski, Dokument → p. G s. 38; Fed. s. 78; por. SP 8 s. 192).

1386-94 Przecsław z Opatkowic [komornik podsędka] (DSZ 29, 31, 34, 35, 39, 41, 47, 49, 50, 63; Fed. s. 78; Perzanowski, Dokument → p. G s. 38; por. SP 8, s. 192; BCzart.Katalog 1, 259).

1388 Mściwoj z Imbramowic [komornik sędziego 1387-8] (DSZ 39, 41; Fed. s. 78; Perzanowski, Dokument → p. G s. 38).

1390 Wydżga z → Drwini [komornik sędziego 1388-90] (DSZ 47-48; Fed. s. 78; Perzanowski, Dokument → p. G s. 38).

1391-4 Zbigniew z Mironic [komornik sędziego] (DSZ 50, 63; Fed. s. 78; Perzanowski, Dokument → p. G s. 39; BCzart. Katalog 1, 259).

1403 Jakusz [ze Strzeszkowic, komornik podsędka 1396-1404] (ZK 3b s. 154; Fed. s. 78; Perzanowski, Dokument → p. G s. 39).

1414 sprawa na rokach w X. przed komornikami [Florianem z Knyszyna i Boguszem] (KSN 3446; Fed. s. 79).

1421 Florian [z Knyszyna, komornik sędziego 1414-29] (ZK 1 s. 184; Fed. s. 79).

1429 komornik w K. [sędziego Piotr ze Strzelec 1424-31 lub podsędka Andrzej z Rupniowa 1425-34] (ZK 9 s. 116; Fed. s. 78-9); 1432-4 sprawa w K. przed komornikami ziemskimi [Jakuszem z Niedźwiedzia i Andrzejem z Rupniowa] (GK 5 s. 40; ZK 197 s. 180b; Fed. s. 80).

1463-5 Jan Wilkowski komornik sędziego krak. [1462-70] (GK 17 s. 64; ZK 259 s. 19, 28, 53, 69, 77, 94, 140; 260 s. 10, 27, 104, 106; Fed. s. 81); 1463-4 Stanisław Połajowski komornik podsędka [1461-5] (GK 17 s. 64; ZK 259 s. 37, 72, 119; 260 s. 26, 75; Fed. s. 81); 1463 szl. Jan Wilkowski i Stan. Połajowski, komornicy sędziego i podsędka krak., udowadniają przysięgą swoją niewinność, oskarżeni przez Boczkę, Boksę Wielkanockiego o niesprawiedliwy wyrok, ferowany gdy zasiadali w sądzie ziemskim krak. na rokach w X. (in iudicio terrestri Cracouiensi in X.), obaliwszy zaś oskarżenie na wiecu krak. uzyskali, z racji obrazy honoru, po 60 grz. kary płatnych przez Boczkę, który też z ich oskarżenia został pozwany na rokach w X. przez woźnego Stanisława z Nawarzyc na termin nadworny (termino curiali in iudicio terrestri in X.; GK 17 s. 64).

1472-82 Jakub Wojszyk z Klonowa komornik podsędka [1464-88] (ZK 260 s. 273; 262 s. 250; Fed. s. 82).

1482 Jan Świder z Modlnicy komornik sędziego [1471-88] (ZK 262 s. 250; Fed. s. 82).

Fb. Woźni sądowi z X. (por. Kutrzeba, Sądy → p. G s. 384-6); 1415 Piotr Zapart z X. (Mp. 4, 1151 - fals.); 1425-43 Tomasz z X. (ZK 195 s. 315; GK 2 s. 648; 3 s. 431, 403; 4 s. 12, 21, 166, 521, 577, 653 , 659, 672, 667-8, 894, 984, 989, 990; 5 s. 7, 70, 690; 6 s. 209; 7 s. 238, 795, 853; ZK 12 s. 22, 147 s. 43).

1448-67 Marcin Gawron woźny pow. X. (ministerialis de districtu X.; GK 10 s. 639; 13 s. 178; 16 s. 745, 865, 1030; 18 s. 82; ZK 256 s. 290; SP 2, 3329); 1495-1501 Mikołaj Malik z X. M.(GK 24 s. 1043; 25 s. 600; 26 s. 109, 230, 251, 460, 566, 653, 704, 911, 949, 950; 28 s. 395); 1499 Mązno z Włodzisławia (GK 27 s. 839); 1518-31 Stanisław Śmietanka z X. (SP 6, 125 6, 138, 289, 415, 423, 506, 507; ZK 27 s. 234).

G. Literatura. S. Arnold, Terytoria plemienne w ustroju administracyjnym Polski piastowskiej (w. XII-XIII), w: tenże, Z dziejów średniowiecza. W. 1968, s. 345-57 i mapa po s. 352; Atlas historyczny Polski. Województwo sandomierskie w drugiej polowie XVI wieku. red. W. Pałucki, W. 1993; Z. Kozłowska-Budkowa, Mapa historyczna granic politycznych i kościelnych powiatu proszowskiego (próba mapy rozwojowej), Prace Komisji dla Atlasu Historycznego Polski, z. 1, Kr. 1922, s. 18-21 z mapą; S. Kutrzeba, Sądy ziemskie i grodzkie w wiekach średnich. I. Województwo krakowskie (1374-1501), RAUh 40: 1901, s. 289-337; tenże, Katalog Krajowego Archiwum Aktów Grodzkich i Ziemskich w Krakowie, Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej, 3: 1909; J. Laberschek, Rozwój osadnictwa w powiecie lelowskim w średniowieczu (do roku 1400), Kr. 1989 (mps), s. 45-54; tenże, Rola średniowiecznego Lelowa jako rezydencji panującego, ośrodka dóbr monarszych i powiatu sądowego, Teki Krakowskie 1, 1994, s. 56-59; Z. Perzanowski, Dokument i kancelaria sądu ziemskiego krakowskiego do polowy XV w., Kr. 1968; Z. Wojciechowski, Ze studiów nad organizacją państwa polskiego za Piastów, Lwów 1924.