LELÓW

(1246 castrum in Lelow, 1260 castrum Lelou, 1394 castrum Lelouiense, 1418 curia regis Lelowie, 1564 arx leloviensis) zamek i starostwo.

1. 1307 kasztelania lel. (KK 1, 115); 1392 n., 1581 pow. lel. → Lelów powiat.

2. Młyny pod zamkiem lel.

2a. Młyn Dolny zw. Jaszkowskim należący do stwa lel. usytuowany poniżej i na W od zamku lel. na rz. Białej: 1419 → Jaszkowski Młyn; 1446 Mikołaj z Sadowia zobowiązuje się zapłacić Janowi młynarzowi [z Młyna Jaszkowskiego] pod zamkiem lel. 10 grz. główszczyzny za zabójstwo jego brata w wyznaczonym terminie drugiej rozprawy sądowej, a jeśli się ona nie odbędzie w tym czasie, wówczas zdeponuje pieniądze w domu Słąki w L. (ZK 313 s. 306 zp., 322); 1460, 1465 → Jaszkowski Młyn; 1481 młynarze wyszczególnionych miast skazani na karę król. za nie zapłacenie podatku król. (GK 21 s. 445); 1490, 1496, 1502, 1511, 1512 → Jaszkowski Młyn; 1505 Mikołaj młynarz z młyna pod zamkiem lel. zawiera ugodę z braćmi Janem i Piotrem (RL s. 216-7); 1513 Jan niegdyś młynarz z młyna król. w L. (ZK 316 s. 355, 365); 1521, 1530, 1557, 1558 → Jaszkowski Młyn; 1564 → Lelów miasto p. 3b1Informacje o dalszych dziejach tego młyna zawarte są w uwadze do Jaszkowskiego Młyna.

2b. Młyn Górny należący do stwa lel. położony powyżej i na NW od zamku lel. na rz. Białej: 1460 → Górny Młyn; 1461 Jan [Koziegłowski] star. lel. zobowiązuje się zapłacić Wierzbięcie z Wilkowa 60 fl. węg. długu pod rygorem wwiązania go do połowy dochodów z młyna pod zamkiem lel., w którym siedzi młynarz Piotr [Wronka]; Jan Potocki z Potoku [Złotego w pow. lel.] ręczy ww. Wierzbięcie za Jana [Koziegłowskiego] star. lel., że jeśli nie uzyska wwiązania do dochodów z młyna pod zamkiem lel., wówczas da mu w tej sumie wwiązanie do swojej wsi Lgota (GK 15 s. 376-7); 1462 ww. Koziegłowski główny dłużnik i Mikołaj z Dąbrowna poręczyciel zobowiązują się zapłacić 46 grz. Piotrowi Potockiemu z Potoku pod rygorem wwiązania go do połowy dochodów z ww. młyna z młynarzem Wronką (GK 16 s. 122-4); tenże Jan zastawia Abrahamowi z Wilkowa za 160 grz. Bliżyce w pow. lel. i trzecią cz. miary z młyna lel. pod zamkiem lel., w którym siedzi młynarz Piotr [Wronka] (GK 16 s. 277-8); tenże Jan skazany na karę XV szl. ww. Abrahamowi i XV sądowi za nie wwiązanie go [do dóbr] zgodnie z zapisem (GK 16 s. 317); 1463 tenże Jan skazany na karę XV ww. Abrahamowi i tyleż sądowi za odbicie wwiązania do Bliżyc i młyna pod zamkiem lel. (GK 16 s. 873); 1464 tenże Jan zobowiązuje się zapłacić Stan. Świętopełkowi z Zawady 40 grz. pierwszej raty długu pod rygorem wwiązania go do połowy młyna pod zamkiem lel. i 100 grz. drugiej raty pod rygorem wwiązania go do Bliżyc, należących do jego tenuty (GK 17 s. 129-30 zp.); Jan Siestrzeniec z Jaroszowa i Mikołaj z Dąbrowna ręczą za Jana Koziegłowskiego tenut. lel. Stan. Świętopełkowi z Zawady, że da mu wwiązanie do młyna pod zamkiem lel. i Bliżyc pod gwarancją wwiązania go na rok do Jaroszowa przez Siestrzeńca i połowy Dąbrowna przez Mikołaja (GK 17 s. 131-3); Piotr z Potoku [Złotego] oświadcza, że został zaspokojony przez Jana Koziegłowskiego, biorąc od niego w zastaw młyn pod zamkiem lel. Uwalnia Mikołaja z Dąbrowna z poręki za Koziegłowskiego (GK 17 s. 138); 1465 → Górny Młyn; 1466 tenże Jan zastawia za 100 grz. Wydżdze z Przyłęku połowę dochodów z młyna lel. pod zamkiem z młynarzem Piotrem Wronką (GK 17 s. 799); 1481 → p. 2a; 1490, 1496, 1502, 1512, 1521 → Górny Młyn; 1564 → Lelów miasto p. 3b2Informacje o dalszych dziejach tego młyna zawarte są w uwadze do Górnego Młyna.

3. L. gród książęcy, a następnie zamek król., od pocz. XV w. siedziba starostwa niegrodowego lel. i klucza majątkowego, wsie przynależne do tenuty.

Treść hasła: 3a. Zamek; 3b. Burgrabiowie; 3c. Starostwo, dobra; 3d. Starostowie lel.; 3e. Podstarościowie; 3f. Czeladź i służba.

3a. Zamek3Zachowało się kilka opisów zamku w L.: dwa dokładne z 1629 i 1792 r. oraz zwięzły z 1642 r. (AGKD ASK XVIII 22 k. 89r-92r; LVI L 6 k. 3r-4v; BPAU rps 438 k. 285-7). Opis z 1629 r. wydał J. Laberschek, Nieznany opis zamku w Lelowie z roku 1629, Teki Krakowskie 4, s. 115-6, w ślad za ustną informacją prof. A. Falniowskiej-Gradowskiej, opis z 1792 wydał Z. Zaborski, Z dziejów parafii Lelów i Staromieście, Aneksy, s. 300-302: 1246, 1260 → Lelów Stary p. 3Aa; 1275 Bolesław Wstydl. przebywa [na zamku] w L. (Pol. 1, 55; Imbr. 7); 1291 Władysław Łok. przebywa [na zamku] w L. (Pol. 1, 78); 1304 Władysław Łok. wkracza zbrojnie do Polski z terytorium Węgier i w walkach z Czechami zajmuje m.in. zamek i m. L. wraz z okręgiem, z którego ściąga trybut (DHn. 9 s. 26); 1307 → Lelów - kasztelania (KK 1, 115).

1341 22 IX, 1343 18 X, 1345 24 VI, 1357 2 I, 1365 24 VIII, 1366 9 VII Kazimierz W. przebywa [na zamku] w L. (ZDM 8, 2530; Mp. 1, 217; MS 4 suppl. 147; ZDM 1, 83; Mp. 3, 787, 793); przed 1370 tenże buduje [rozbudowuje] zamek L. (MPH 2 s. 625: fragment Kroniki katedralnej krak.; DHn. 9 s. 349).

1393 → Lelów m. p. 6a; 1394 Władysław Jag. przebywa [na zamku] w L. (GItin. s. 37); tenże nadaje Bieńkowi [dz. z Topoli] sołectwo na pr. średz. w Bliżycach należących do zamku lel. Na wypadek wyprawy wojennej sołtys obow. do stawiania się z kuszą na zamku lel. (ZDM 6, 1601); 1399 → Lelów miasto p. 6a; 1410 14 VII Mitruna burg. lel. ustanowiony przez Zbigniewa [z Brzezia] marszałka Królestwa w obecności rady m. Lelowa: Pawła Koszuta, Jakuba, Mikołaja, Włodzisława i krawca Szczepana oświadcza, że gdy Władysław Jag. wyruszył z wojskiem przeciwko Krzyżakom zwrócił się do kl. Cystersów w Jędrzejowie, aby jego poddani z wsi: Okołowice, Soborzyce, Rudniki i Grodzisko [wszystkie w ziemi sier. pow. radomszczański] wzięli udział w pracach przy naprawach zamku i fosy zamkowej oraz murów miejskich. Opat jędrzejowski nie wysyłał poddanych do tych prac ale włodarz tych wsi zakonnik Mikołaj zapłacił za ich robociznę pieniądze (Laberschek, Rola → p. 1 aneks); 1415 wszystkie sprawy sporne między Piotrem Szafrańcem i jego ludźmi a Mikołajem z Bieganowa odesłane z sądu nadwornego w Niepołomicach przed sąd Zbigniewa marszałka [na zamku] w L. w celu zawarcia ugody pod zakładem 200 grz. (SP 2, 1407); 1418 Władysław Jag. przebywa [na zamku] w L. (GItin. s. 68); 1418 sąd nadworny w L. (in curia regis Lelowie) w składzie: Paweł z Bogumiłowic sędzia ziemski krak., Piotr [Szafraniec] pkom. krak., Zbigniew z Brzezia marszałek Królestwa Pol., Zaklika z Korzkwi, Jan ze Zdakowa [woj. sand.] i Stan. Gamrat kaszt. poł. oczyszcza z nagany Macieja z Wielopola h. Pilawa (ZK 312 s. 145; Gitin. s. 68 - dok. król.); 1419 Zbigniew z Brzezia marszałek Królestwa wystawia na zamku w L. dok. dotyczący → Jaszkowskiego Młyna pod zamkiem lel. (ZDM 1, 336); 1425 Władysław Jag. przebywa [na zamku] w L. (GItin. s. 80); 1441 sprawa między Hanką sołtyską z Bliżyc a Piotrem z Dąbrowna - powodem odesłania z sądu wiecowego do rozsądzenia przez Przedbora z L. kaszt. roz. i tenut. lel. [na zamku w L.] Jeśli Przedbor tej sprawy nie rozsądzi, będzie rozpatrzona na najbliższym wiecu (ZK 147 s. 29); 1443 Helena wd. po Andrzeju z Korytnicy [pow. chęc.] przekłada w grodzie krak. termin dok. większej sprawy przed sądem star. lel. Przedbora [na zamku w L.] o 100 grz. z Florianem z Żelisławic (GK 8 s. 346, 348); 1451 Stan. Bydliński przekłada termin dok. większej sprawy przed burgrabią w L. kaszt. sand. [Przedbora] o 60 grz. z Andrzejem ze Smolenia (GK 11 s. 338-9); 1456 → Lelów miasto p. 3b; 1460 [na zamku] w L. Przedbor z Koniecpola kaszt. sand. i star. przem. sporządza swój testament (Sikora, Testament → p. 7 s. 310-14); 1462 Piotr włodarz z Jelczy przekłada termin dok. większej sprawy przed burgrabią w L. z wójtem lel. Tomaszem o 30 grz. (GK 16 s. 281); 1483 na zamku w L. w obecności Mac. Mosińskiego z Bnina star. wielkopolskiego oraz Stan. Pierzchały burgr. lel. i Mik. Zajączka z Wrzącej Agnieszka z Bnina ż. Jakuba z Dębna kaszt. i star. krak. zamienia z s. Hieronimem z Kobylan wymienione imiennie dobra w Wielkopolsce za wyszczególnione imiennie dobra w ziemi krak. w pow. biec. (GPoznańskie 9 k. 185 - informacja dr. Sobiesława Szybkowskiego), → Kobylany p. 3 1482; 1490, 1491 → p. 3c Starostwo; 1494 rada miasta Lelowa daje Kmicie cieśli najpierw 6 gr, a następnie 3 grz. i 17 gr na prace przy bramie zamku (RL s. 109); 1511, 1516 → p. 3c Starostwo; 1522 sąd ziemski krak. zaświadcza w L. o sprzedaży przez Mik. Kiedrzyńskiego i Mik. Hanka z Wierzchowiska za 26 grz. Zygmuntowi I brzegu [rz. Warty?] wraz z połową sadzawki czyli łożyska (RI s. 223).

3b. Burgrabiowie. 1392 Pakosz burgr. z L. (ZK 1c s. 272); 1404 dok. większej sprawy burgr. zamku lel. (ZK 3b s. 254); 1408-1410 Mitruna burgr. z L. ustanowiony przez Zbigniewa z Brzezia star. lel. (ZK 5 s. 34; J. Laberschek, Rola → p. 7 s. 53, 55 i aneks)4Być może tożsamy z Mitruną z Posiłowa i Chorzepina w woj. sier. Wdowa po nim Stachna Mitrunina z Posiłowa i Majkowic występuje w l. 1414-51 (ZK 6 s. 4, 209, 353, 523, 539; 7 s. 10, 172; 194 s. 73, 82, 261; GK 4 s. 670, 681; OK 1 s. 143, 148; 6 s. 466); 1408 ww. Mitruna z sześcioma innymi osobami nie stawił się przed sądem w sprawie z Prandotą z Przyłęku o 2 [...] gwałtem zabrane (ZK 5 s. 34); 1412 Dobek z Turzyna oddala sądownie roszczenia Dziersława burgr. z L.5Może tożsamy z Dziersławem włodarzem Zbigniewa marszałka w → Brzeziu, występującym w l. 1423-25 o 1/2 grz., którą mu Dziersław pożyczył, i o karę (ZK 312 s. 24); 1423 Mikołaj z Bieganowa oddać Piotrowi burgr. z L. 20 korcy żyta pod rygorem odebrania mu gdziekolwiek jego dobrych koni (ZK 312 s. 227); 1440 dok. większej sprawy burgr. lel. (ZK 6 s. 443); 1442, 1460 Mik. Pruski burgr. lel. z ramienia Przedbora tenut. lel. (ZK 313 s. 193; Mp. 5 G 41-3)6Nie wykluczone, że tożsamy z Mik. Pruskim mieszczaninem lel. poświadczonym w 1479 r. (BPAN rps 1861 I s. 5); 1442 Tral z Gunic [może Gonic w woj. kal.] i Mzurowa zobowiązuje się zapłacić 24 grz. Mik. Pruskiemu burgr. lel. pod rygorem zapłaty 48 grz. (ZK 313 s. 193); 1447 Więcesław burgr. lel. z ramienia Przedbora z Koniecpola kaszt. sand. (ZK 313 s. 372); 1451 burgr. lel. → p. 3a; 1456, 1465 Marcin Giebelski, Gbelski z Giebła h. Pobóg burgr. lel. dworzanin Przedbora z Koniecpola, w l. 1442-6 burgr. Ogrodzieńca (MS 1, 378; ZK 315 s. 37, 99)7Jako dziedzic Giebła występuje w l. 1426-65 → Giebło p. 3 oraz GK 7 s. 716, 980; 8 s. 55, 339-40, 349; 9 s. 390, 441, 835; 11 s. 198, 204, 211, 259, 365, 515, 582; Bon. 6 s. 11; Mp. 5 G 41-3; Sikora, Testament → p. 7 s. 310; J. Laberschek, Burgrabiowie zamkowi województwa krakowskiego w średniowieczu, mps. Nie wykluczone, że jest tożsamy z Marcinem s. Wojciecha z Giebła [de Gbol], studiującym na Ak. Krak. w 1422 r. (Ind. s. 176); 1459 Jakub burgr. lel. z ramienia Przedbora z Koniecpola kaszt. przem. (ZK 314 s. 117); 1462 burgr. lel. → p. 3a; 1480 Zachariasz Ostrowski burgr. lel. (GPoznańskie 9 k. 120v - informacja dr. Sobiesława Szybkowskiego); 1483 Stan. Pierzchała burgr. lel. → p. 3a; 1490 Andrzej z → Kuczkowa [1471-93] burgr. lel. (ZK 316 s. 146); 1497 Maciej Żarski burg. lel. (RL s. 98); 1504 Jan Grzegorzewski burgr. lel. (Teki Pawińskiego 1 s. 106; RL s. 204).

3c. Starostwo dobra. 1394, wieś Bliżyce należy do zamku lel. → p. 3a; 1396 → Lelów miasto p. 3a; 1428 Władysław Jag. nadaje dożywotnio wwdzie sier. Jakubowi z Koniecpola [woj. sier.], jego ż. Kochnie, ich ss. Janowi Taszce i Przedborowi zamek i m. Lelów z wsiami: Bliżyce, Dzibice i Sokolniki, zachowując wszelkie prawa do tych dóbr. Nadanie uczynił król za zasługi Kochny przy wychowaniu ss. król. Władysława i Kazimierza, gdy byli niemowlętami. Jakub winien za 400 grz. wykupić ww. dobra (Mp. 4, 1255; RI s. 200)8Może znajdowały się w zastawie u synów Zbigniewa z Brzezia tj. Mikołaja i Jana.

1460 Przedbor z Koniecpola zapisuje Kolegium Większemu w Uniwersytecie Krak. sumę 500 fl. pod warunkiem, że jego spadkobiercy sprzedadzą tenutę lelowską (Sikora, Testament → p. 7 s. 311-4); 1462-4 wieś Bliżyce w tenucie lel. → p. 2b (GK 16 s. 277-8, 317, 873; 17 s. 129-30 zp., 131-3); 1464 → Dzibice w tenucie lel. (ZK 314 s. 193-4)9W haśle → Dzibice błędnie numer księgi; 1466 → Koziegłowy zamek; 1467 Jan Koziegłowski zobowiązuje się w ustalonych terminach spłacać w ratach dług mieszcz. Matyszowi Paskowi kuśnierzowi z Krakowa (GK 18 s. 301); 1468 → Kiedrzyn p. 3 (ZK 17 s. 515); 1468-9 → Koziegłowy zamek p. 6 (ZK 315 s. 112, 363-4; 146 s. 713); 1470 Dorota ż. Marcina z Zagórza zeznaje że Jakub z Koniecpola star. lel. odbił wwiązanie do wsi stwa lel. Bliżyce i Sokolniki, na których uzyskała ona przezyski na Janie z Koziegłów jako dziedzicu [tenut.] tych wsi. Szczepan z Irządz pełnomocnik Jakuba zeznaje, że wspomniane dobra są królewskie, Jan nie miał do nich żadnego prawa, a Dorota nie uzyskała żadnych przezysków na Jakubie, który jest tenutariuszem tych dóbr. Z kolei Dorota zeznała, że wniosła pozwy na te dobra już przed 2 laty i uzyskała przezyski i nikt się temu nie sprzeciwiał (ZK 315 s. 122-3).

1474 Kazimierz Jag. zezwala Janowi Białemu ze Sroczków [pow. wiśl.] wykupić dobra Lelów z rąk Jakuba z Koniecpola star. przem. (MS 1, 1148); 1476 → Lelów miasto p. 6a (ZK 261 s. 10); 1480 Jakub [z Koniecpola] star. przem. dz. [tenut.] z Bliżyc [należących do stwa lel.] (ZK 319 s. 9); 1482 Przedbor [z Koniecpola] dz. z Nakła i [tenut.] Bliżyc [należących do stwa lel.] s. Jakuba (ZK 316 s. 55, 58); 1490 Kazimierz Jag. zatwierdza ugodę pomiędzy Nawojką ż. Macieja z Bnina [woj. kal.] wwdy. pozn. a Przedborem i Stanisławem z Koniecpola, którzy winni zwrócić Nawojce dobra królewskie, m.in. zamek i m. L. wraz z przynależnymi wsiami, albo pewną sumę pieniędzy zapisaną w dokumentach na tych dobrach (AGZ 6,143); 1491 tenże król zapisuje ww. Maciejowi wwdzie pozn. 200 grz. na zamku lel. (Mp. 5 R 22; RI s. 217); 1494 → Lelów miasto p. 2 h (MS 2, 339); 1496 Jan Olbracht przysądza Nawojce z Koniecpola c. Mikołaja, obecnie wd. po Macieju z Bnina wwdzie pozn. 1000 grz. na dobrach lel., o które toczyli spór zm. Jakub i Mikołaj z Koniecpola ss. zm. Przedbora z Janem z Koziegłów (MS 2, 639); Mik. Kreza z Bobolic przeciwko ww. Nawojce z Koniecpola tenut. z L. o aresztowanie prac. Stanisława młynarza za Zdowa (GK 25 s. 957-8); → Jaszkowski Młyn; 1500 Nawojka [tenut.] z Bliżyc i Dzibic skazana na karę król. XIV za nie zapłacenie podatku nadzwyczajnego (GK 27 s. 1324); 1504 → Koskowice p. 3; 1505 dobra król. L. w tenucie u Nawojki z Koniecpola → Lelów miasto p. 2d; 1511 Zygmunt I zezwala Mikołajowi z Szydłowca kaszt. i star. radom. wykupić dobra król. zamek i m. L. wraz z przynależnymi wsiami z rąk tenut. Nawojki z Koniecpola (MS 4, 1238); tenże zezwala Stan. Hynkowi z Umienia [woj. łęcz.] pkom. łęcz. wykupić dobra król. m. L. z wsiami: Sokolniki, Dzibice i Bliżyce z rąk Nawojki z Kościelca wd. po Jakubie Węgorzewskim [z Węgorzewa w woj. kal.] (MS 4, 10 176); 1512 rada miasta Lelowa płaci pani wojewodzinie [Nawojce] 20 grz. z tytułu czynszu (RL s. 328); 1516 Zygmunt I zezwala Spinkowi10Zapewne Stanisławowi Spinkowi z Będkowa wykupić z rąk ww. Nawojki zamek i m. L. z wsiami w ziemi krak. (MS 4, 11019); 1518 Zygmunt I zezwala Stan. Spinkowi na sprzedaż za 350 grz. Janowi Salomonowi kan. krak. 16 grz. czynszu rocznego na dobrach król. L. i wsi Suliborowice [dziś Sulborowice pow. opocz.] na użytek każdorazowego ołtarzysty Wziebowzięcia NMP w kościele Mariackim w Krakowie (MS 4, 2840; Katalog Kościoła NMP w Krakowie, wyd. E. Długopolski, Kr. 1916, 156, 157; W. Bukowski, Salomonowie herbu Łabędź, w: Cracovia. Polonia. Europa, Kr. 1995, s. 141); 1521 → Dzibice p. 4; → Koskowice p. 3; 1523 Stan. Spinek z Będkowa [woj. łęcz.] star. lel. oskarża szlachetnych Mik. Zagórskiego, Pawła Zacharza i Jana sołtysów z wsi król. Zagórzyce, Sokolniki i Dzibice o nie zwrócenie dok. na sołectwa w tych wsiach i nie ustąpienie z sołectwa. Mik. Zagórski przedkłada przed sądem wyciągi przywilejów król. z akt ziemskich i wiecowych dowodzące, że wieś Zagórze nie jest sołecka lecz wsią dziedziczną Mikołaja i nie należy do sołectwa w król. Sokolnikach i Dzibicach, lecz jest wsią na pr. ziem. dziedzicznym. Sąd wyrokuje na korzyść Mik. Zagórskiego (SP 6, 228); dobra król. L. w tenucie u Stan. Spinka z Będkowa → Lelów miasto p. 2d; Zygmunt I dopisuje Stan. Spinkowi star. lel. do pewnych sum na zamku L. 150 grzywien (RI s. 223); 1531 Zygmunt I zezwala Piotrowi Opalińskiemu kaszt. lądzkiemu, star. kościańskiemu i kuchmistrzowi młodszego króla [Zygmunta Augusta] wykupić m. L. z wsiami z rąk dzieci zm. Spinka z Będkowa (MS 4, 16062); 1533 Anna z Kamieńca [nie zid.] wd. po Stan. Spinku z Będkowa z małoletnimi ss. Stanisławem, Krzysztofem i Janem za zgodą Marcina Ikonowskiego cześnika król. przenosi czynsz 16 grz. z m. król. L. i wsi dziedz. Suliborowice sprzedany przez jej zm. męża [1518] za 350 grz. na rzecz altarii Wniebowzięcia NMP w Kościele Mariackim w Krakowie na jej dobra oprawne i dziedziczne jej dzieci Lubcza [nie zid.] po wykupieniu z jej rąk m. król. L. (MS 4, 17004); 1535 pisarz skarbowy informuje, że Jan z Tęczyna star. lel. nic nie opłaca od czasu objęcia posesji (A. Sucheni-Grabowska, Odbudowa → p. 7 s. 98); Zygmunt I zezwala Janowi z Tęczyna kaszt. i star. lub. na wykupienie sołectw we wsiach król. należących do stwa lel.: Sokolniki, Zagórze, Dzibice i Bliżyce (MS 4, 17786); → Koskowice p. 3; 1552 Zygmunt August nadaje w dożywocie Mik. Trzebuchowskiemu burgr. krak. i sekretarzowi król. wakujące po śmierci Jana z Tęczyna wwdy sand. marszałka dworu, stwa lub. i lel. bez obowiązku wnoszenia opłat z tytułu jego dzierżawy (MS 5, 1272); 1555 tenże król zezwala Wojciechowi Gostałowskiemu mieszcz. lel. wykupienie młyna król. Szczerbieniec [w Dzibicach]11W 1785 r. król Stanisław August zachował Piotra Pałęgę i jego sukcesorów w posiadaniu młyna na rzece Szczebrnicy [lewy dopływ Krztyni - HW 341 we wsi Dzibice, należącego uprzednio do Bartłomieja Bały (Lustracja woj. krak. z 1789 r., cz. 2 s. 523, 668). Dziś część Dzibic nosi nazwę Pałęga (UN 205 s. 19), położonego w stwie lel., z rąk opatrznego Skorwaskiego i daje mu ten młyn w dożywocie (MS 5, 6992); 1563 tenże nadaje Stan. Szafrańcowi wakujące po śmierci Mik. Trzebuchowskiego stwo lel. pod warunkiem, że spłaci długi należne skarbowi król. z każdego roku (MS 5, 9221); 1564 do stwa lel. należą: m. Lelów i wsie Dzibice, Sokolniki i Bliżyce (LK 2 s. 41-5).

3d. Starostowie lel.: 1407-25 Zbigniew z Brzezia12Skoro ustanowiony przez Zbigniewa z Brzezia burgrabia lel. Mitruna występował już na tym urzędzie 4 II 1408 r., Zbigniew był zatem star. lel. przed tą datą, a najpewniej już 23 VIII 1407 r. (Mp. 4, 1105), → Lanckorony i Wodzisławia h. Zadora marszałek kor. 1399-1425, star. krak. 1409-10, star. dobrzyński 1410 (Mp. 4, 1105; KSN 2240; SP 2, 1407; ZK 312 s. 145; Fed. s. 116; M. Biskup, Z badań nad Wielką Wojną z Zakonem Krzyżackim, KH 66, 1959, s. 698; Laberschek, Rola → p. 7 s. 55, 60 i aneks; UM 1289; UC 398; PSB 16 s. 457-8; S. Cynarski, Dzieje rodu Lanckorońskich z Brzezia od XIV do XVIII wieku, Wr. → Kr., 1996, strony wg ind.; M. Ludwig, Besteuerung → p. 7, s. 284)12; 1428-30 Jakub Koniecpolski z Koniecpola h. Pobóg kaszt. roz. 1392, wwda sier. 1393-1430 (Mp. 4, 1255; UŁS s. 129; Bon. 11 s. 74; M. Ludwig, Besteuerung → p. 7, s. 284); 1428-55 Jan Taszka z Koniecpola s. ww. Jakuba kanclerz kor. 1433-55, star. sier. 1443-55, star. dobrzyński 1451/2-1455 (Mp. 4, 1255; UC 197; UŁS s. 138; Bon. 11 s. 75; PSB 13 s. 517-9; M. Ludwig, Besteuerung → p. 7, s. 284-5); 1428-60 Przedbor z Koniecpola s. ww. Jakuba, kaszt. roz. 1434-42, kaszt. sand. 1442/3-60, star. przem. 1440-60 (Mp. 4, 1255; ZK 150 s. 196; 147 s. 29; 313 s. 372; 314 s. 117, 135, 144; GK 8 s. 346, 348; 11 s. 338-9; Mp. 5 G 41-3; Fed. s. 116; Bon. 11 s. 76; M. Ludwig, Besteuerung → p. 7, s. 284-5; UŁS s. 97; UR 2017; Sikora, Testament Przedbora z Koniecpola → p. 7, s. 297-314); 1461-9 Jan Koziegłowski z → Koziegłów h. Lis tenut. lel., w l. 1469-70 tenut. Bliżyc, Sokolnik i Szczytnik13Wprawdzie Szczytniki odnotowane są tylko raz w 1469 roku, jako wieś znajdująca się w tenucie u Jana z Koziegłów wraz z innymi wsiami monarszymi koło Lelowa, tj. Bliżycami i Sokolnikami (ZK 315 s. 112), nie wydaje się jednak żeby to była pomyłka pisarza. Być może już wówczas były osadą w stadium zaniku (Laberschek, Sieć osadnicza okolic Mstowa i Lelowa w I połowie XIII wieku, SH 34, s. 530; tenże, Rozwój osadnictwa, mps mąż Elżbiety (GK 15 s. 376-7; 16 s. 122-4, 277-8, 317, 873; 17 s. 129-33, 138, 799; 18 s. 301; ZK 314 s. 185, 193-4; 315 s. 25, 38, 51, 70, 112, 122-3, 167, 363-4; 260 s. 126, 140; 17 s. 518; 146 s. 713; OK 12 s. 269, 346; Mp. 5 K 13; MS 3, 134; 3 suppl. 82, 228; SP 2, 3835-6; M. Ludwig, Besteuerung → p. 7, s. 285; Fed. s. 117); 1469-80 Jakub z Koniecpola s. Przedbora, star. przem. 1454- 80, pkom. przem. 1477-8, kaszt. przem. 1478-80 (ZK 314 S. 250; 315 s. 117, 122-3, 139, 167; 261 s. 10; 319 s. 9; GK 18 s. 959; 19 s. 3; Teut. 3 s. 424, 426-7; MS 1, 1148; M. Ludwig, Besteuerung → p. 7, s. 285; Fed. s. 117; UR 1661, 1871, 2018); 1474 → p. 3c; Szczepan Świętopełk z Irządz pkom przem. tenut. lel. (GK 19 s. 963)14W tym czasie pkom przem. był Rafał Jakub z Jarosławia i Przeworska star. lwowski (UR 1870), natomiast Szczepan piastował urząd chor. przem. [1467-1503] (UR 1605); 1482 Przedbor z Koniecpola s. Jakuba, tenut. Bliżyc w stwie lel., star. przem. 1483-94 (ZK 316 s. 55, 58; UR 2021); 1483-93 Maciej Mosiński z Bnina tenut. lel. wwda pozn. 1477-93 mąż Nawojki Koniecpolskiej (GPoznańskie 9 - informacja dr. S. Szybkowskiego; AGZ 6, 143; Teut. 6 s. 77, 83, 85; Mp. 5 R 22; MS 2, 339; RL s. 24, 73; Urzędnicy Wielkopolscy XII-XV wieku. Spisy, nr 492; PSB 19 s. 14); 1490-1517 Nawojka z Koniecpola i → Kościelca tenut. lel. c. Mikołaja z Koniecpola, ż. Macieja Mosińskiego z Bnina w l. 1467-1493 i Jakuba Węgorzewskiego przed 1511, dz. Bodziejowic, Mełchowa, Nakła i Woźnik, zm. 1531 (AGZ 6, 143; MS 2, 639; 3, 2366; 3 suppl. 246; 4, 1238, 10176, 11019; Teut. 6 s. 152, 300-1; GK 25 s. 957-8; 27 s. 1274, 1324; 29 s. 618; Cracovia artificum 1501-50, nr 17, 374; ZK 316 s. 365; RL s. 81, 85, 106, 206, 327-8, 359-60); 1518-31 Stan. Spinek z Będkowa tenut. lel. i buski 1521, kaszt. małogojski 1530-31 (MS 4, 2840, 3940, 3989, 4101-3, 4136, 4171, 4176, 4663, 5352, 5464, 11019, 11248, 16062, 17004; RL s. 432, 483, 525, 554; ZK 266 s. 500; 317 s. 217, 239, 384; 319 s. 189; 416 b s. 31-2; SP 6, 228; RI 223; US 147)15O przodkach Stanisława Spinka pisze J. Szymczak, Epigrafika w służbie genealogii. O początkach Wspinków z Będkowa, [w:] Discernere vera ac falsa, Lublin 1990, s. 303-313; 1533-6 Anna Spinkowa z Kamieńca wd. po Spinku niegdyś starościna lel. (MS 4, 17004; Regestum Confraternitatis Fratrum S. Pauli Primi Heremite, wyd. J. Zbudniewek. Studia Claromontana 6, 1985, 90); 1533-52 Jan Gabriel Tęczyński tenut. lel. marszałek nadworny 1529-53, star. lub. 1530-52, wda sand. 1542-52, star. urzędowski 1551-2 (ZK 318 s. 325-31; Mog. 165, 168; MS 4, 6640, 6804, 7259, 7416, 7654, 7698, 7890, 17420, 17786, 19211, 19358, 19407-8, 19573, 20708, 21233, 215669, 21671, 22078, 22216, 22331, 22687, 22822, 22893, 23086; 5, 661, 789, 899, 1102, 1194, 1272, 1314; A. Sucheni-Grabowska, Odbudowa → p. 7 s. 98, 157; taż, Monarchia → p. 7 s. 203; J. Kurtyka, Latyfundium Tyczyńskie, Kr. 1999, s. 186 i wg ind.; UC; UK, US); 1552-63 Mik. Trzebuchowski star. lel., burgr. krak. 1552-9 pkom. krak. 1553-63 kaszt. gnieźn. 1558-63 (MS 5, 1272, 1336, 1471, 1810, 1914, 2552, 2657, 6374, 6686, 7285, 7989, 8686, 8725, 8930, 9221; A. Sucheni-Grabowska, Badania nad elitą władzy w latach 1551-1562. Społeczeństwo Staropolskie 1, s. 108; taż Monarchia → p. 7 s. 203; UC; UK); 1563-78 Stan. Szafraniec star. lel., wojski sand. 1581-87, wojski krak. 1589-98 (MS 5, 2980, 3007, 3411, 3917, 4072, 4112, 4119, 9221, 10549, 10583, 10726; Mog. s. 81; E. Raczyński, Kodeks dyplomatyczny Wielkiej Polski, Poznań 1840, s. 139 nr 105; LDK s. 66; UK; US; H. Kowalska, Stanisław Szafraniec z Pieskowej Skały, Odrodzenie i Reformacja w Polsce 3, 1958, s. 99-131; A. Sucheni-Grabowska, Monarchia → p. 7 s. 203; K. Chłapowski, Starostowie w Małopolsce 1565-1668, Społeczeństwo Staropolskie 4, 1986, s. 124).

3e. Podstarościowie lel.: 1533 szl. Jan Zawisza (KŁ s. 645, 650, bez paginacji)16W 1536 r. występuje bez urzędu (KŁ s. 694); 1535 Feliks Izdebski, Izdebieński krawiec lel. (KŁ s. 652, 657-8, 667, 669-71); 1535, 1564 szl. Maciej Świerczowski wójt lel. 1534-64 (KŁ s. 665-6; MS 5, 9338); 1536-8 Mik. Wyszkowski (KŁ s. 685, 687, 693, 700, 702, 704-5; RL s. 605-6); 1538 Stan. Sulima (KŁ s. 705-6, 710); 1543 Samarytanin Wroniecki (KŁ s. 714, 716).

3f. Czeladź i służba. 1408 domownik (familiaris) Zbigniewa marszałka starosty z L. (KSN 2240); 1419 n. młyny pod zamkiem lel. → p. 2; 1428 Jan z Goleniów oddala przysięgą roszczenia Grzegorza wrotnego zamku lel. do dóbr „alias gijmena” wart. 12 grz.17Pod Goleniowami błędnie 200 grz, które zabrał Grzegorzowi po śmierci jego siostry (ZK 312 s. 352); 1440 → Lelów miasto p. 3h; 1514-7, 1529 kowal zamkowy (faber castrensis, groczky) (RL s. 330, 351, 390, 395, 547); 1564 uposażenie służby zamku lel.: pstarości z żoną i 3 sługami ma 50 fl., 7 koni na potrzeby zamku, które dostają 3 korce obroku dziennie, stróż uzyskuje rocznie 4 fl. i 6 łokci sukna lel., woźnica ma 4 fl. rocznie, piwowar z pomocnikiem ma po 9 gr od waru piwa, kucharz ma 3 fl. za gotowanie posiłków i pieczenie chleba (LK 2 s. 45).

7. KŁ → Lelów Stary p. 7; RL → Lelów m. p. 7; M. Antoniewicz, Zamki na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, Kielce 1998, s. 32-4; S. Kołodziejski, Średniowieczne budownictwo obronne na pograniczu Małopolski z województwem sieradzkim i ziemią wieluńską, w: Między Północą a Południem, Sieradz 1993, s. 145-158; J. Laberschek, Rola → Lelów- Staromieście p. 7; M. Ludwig, Besteuerung und Verpfandung Koniglicher Stadte im spatmittelalterlichen Polen, Berlin 1984; F. Sikora, Testament Przedbora z Koniecpola z roku 1460, SH 26, 1983, s. 297-314; A. Sucheni-Grabowska, Monarchia dwóch ostatnich Jagiellonów a ruch egzekucyjny, cz. 1: Geneza egzekucji dóbr, Wr. 1974; taż, Odbudowa domeny królewskiej w Polsce 1504-1548, Wr. 1967; B. Guerquin, Zamki w Polsce, W. 1974, s. 17818Podpis pod ilustracją w tej książce, zamieszczony za Tygodnikiem Ilustrowanym z 1876 r., nr 51, który brzmi „Ruiny zamku w Lelowie” jest błędny i odnosi się do fragm. zrujnowanych murów obronnych miasta Lelowa (J. Borowska-Antoniewicz, Dawna architektura Częstochowy i regionu w ikonografii XVII-XX wieku, Częstochowa 1988, s. 63-5).

8. Wczesnośred. grodzisko w L. (Żaki s. 400, 413).

1 Informacje o dalszych dziejach tego młyna zawarte są w uwadze do Jaszkowskiego Młyna.

2 Informacje o dalszych dziejach tego młyna zawarte są w uwadze do Górnego Młyna.

3 Zachowało się kilka opisów zamku w L.: dwa dokładne z 1629 i 1792 r. oraz zwięzły z 1642 r. (AGKD ASK XVIII 22 k. 89r-92r; LVI L 6 k. 3r-4v; BPAU rps 438 k. 285-7). Opis z 1629 r. wydał J. Laberschek, Nieznany opis zamku w Lelowie z roku 1629, Teki Krakowskie 4, s. 115-6, w ślad za ustną informacją prof. A. Falniowskiej-Gradowskiej, opis z 1792 wydał Z. Zaborski, Z dziejów parafii Lelów i Staromieście, Aneksy, s. 300-302.

4 Być może tożsamy z Mitruną z Posiłowa i Chorzepina w woj. sier. Wdowa po nim Stachna Mitrunina z Posiłowa i Majkowic występuje w l. 1414-51 (ZK 6 s. 4, 209, 353, 523, 539; 7 s. 10, 172; 194 s. 73, 82, 261; GK 4 s. 670, 681; OK 1 s. 143, 148; 6 s. 466).

5 Może tożsamy z Dziersławem włodarzem Zbigniewa marszałka w → Brzeziu, występującym w l. 1423-25.

6 Nie wykluczone, że tożsamy z Mik. Pruskim mieszczaninem lel. poświadczonym w 1479 r. (BPAN rps 1861 I s. 5).

7 Jako dziedzic Giebła występuje w l. 1426-65 → Giebło p. 3 oraz GK 7 s. 716, 980; 8 s. 55, 339-40, 349; 9 s. 390, 441, 835; 11 s. 198, 204, 211, 259, 365, 515, 582; Bon. 6 s. 11; Mp. 5 G 41-3; Sikora, Testament → p. 7 s. 310; J. Laberschek, Burgrabiowie zamkowi województwa krakowskiego w średniowieczu, mps. Nie wykluczone, że jest tożsamy z Marcinem s. Wojciecha z Giebła [de Gbol], studiującym na Ak. Krak. w 1422 r. (Ind. s. 176).

8 Może znajdowały się w zastawie u synów Zbigniewa z Brzezia tj. Mikołaja i Jana.

9 W haśle → Dzibice błędnie numer księgi.

10 Zapewne Stanisławowi Spinkowi z Będkowa.

11 W 1785 r. król Stanisław August zachował Piotra Pałęgę i jego sukcesorów w posiadaniu młyna na rzece Szczebrnicy [lewy dopływ Krztyni - HW 341 we wsi Dzibice, należącego uprzednio do Bartłomieja Bały (Lustracja woj. krak. z 1789 r., cz. 2 s. 523, 668). Dziś część Dzibic nosi nazwę Pałęga (UN 205 s. 19).

12 Skoro ustanowiony przez Zbigniewa z Brzezia burgrabia lel. Mitruna występował już na tym urzędzie 4 II 1408 r., Zbigniew był zatem star. lel. przed tą datą, a najpewniej już 23 VIII 1407 r. (Mp. 4, 1105).

13 Wprawdzie Szczytniki odnotowane są tylko raz w 1469 roku, jako wieś znajdująca się w tenucie u Jana z Koziegłów wraz z innymi wsiami monarszymi koło Lelowa, tj. Bliżycami i Sokolnikami (ZK 315 s. 112), nie wydaje się jednak żeby to była pomyłka pisarza. Być może już wówczas były osadą w stadium zaniku (Laberschek, Sieć osadnicza okolic Mstowa i Lelowa w I połowie XIII wieku, SH 34, s. 530; tenże, Rozwój osadnictwa, mps.

14 W tym czasie pkom przem. był Rafał Jakub z Jarosławia i Przeworska star. lwowski (UR 1870), natomiast Szczepan piastował urząd chor. przem. [1467-1503] (UR 1605).

15 O przodkach Stanisława Spinka pisze J. Szymczak, Epigrafika w służbie genealogii. O początkach Wspinków z Będkowa, [w:] Discernere vera ac falsa, Lublin 1990, s. 303-313.

16 W 1536 r. występuje bez urzędu (KŁ s. 694).

17 Pod Goleniowami błędnie 200 grz.

18 Podpis pod ilustracją w tej książce, zamieszczony za Tygodnikiem Ilustrowanym z 1876 r., nr 51, który brzmi „Ruiny zamku w Lelowie” jest błędny i odnosi się do fragm. zrujnowanych murów obronnych miasta Lelowa (J. Borowska-Antoniewicz, Dawna architektura Częstochowy i regionu w ikonografii XVII-XX wieku, Częstochowa 1988, s. 63-5).