WSTĘP

 

W Słowniku historyczno-geograficznym ziem polskich w średniowieczu Małopolska została podzielona na trzy odrębne tomy, zgodnie z jej podziałem na trzy województwa historyczne: krakowskie, sandomierskie i lubelskie. Ze względu na konieczność jak najszybszego udostępnienia „Słownika” trzeba było odstąpić od zamierzonego opracowania całości „Słownika historyczno-geograficznego województwa krakowskiego w średniowieczu” przed jego drukiem. „Słownik” ten - zwany dalej „Słownikiem krakowskim” - ukaże się w kilkunastu zeszytach, oddawanych sukcesywnie do druku w miarę opracowania alfabetycznie haseł. Niesie to ze sobą możliwość powstania pewnych pomyłek, przede wszystkim identyfikacyjnych, które, wykryte w trakcie pracy nad dalszymi hasłami, zostaną sprostowane w dodatku do ostatniego zeszytu „Słownika krakowskiego”. W tym zeszycie będą także dodane ewentualnie opuszczone z tego samego powodu hasła i odsyłacze oraz wszelkie inne poprawki i uzupełnienia. W nim też będzie zamieszczone posłowie, podsumowujące wyniki pracy oraz bibliografia wykorzystanych źródeł, materiałów kartograficznych i opracowań, a także indeksy: nazw fizjograficznych bez własnych haseł, rzeczowy i miejscowości spoza granic woj. krakowskiego wymienionych w „Słowniku krakowskim”.

Praca nad „Słownikiem krakowskim” rozpoczęła się razem z pracą nad „Słownikiem sandomierskim” w 1958 r., gdy Instytut Historii PAN podjął się przygotowania i wydania Słownika historyczno-geograficznego ziem polskich w średniowieczu. Zorganizowanie i kierowanie prac słownikowych powierzono wybitnemu mediewiście i historykowi kartografii prof. drowi Karolowi Buczkowi. Po kilku konferencjach przygotowawczych (pierwsza odbyła się 14 stycznia 1958 r.) prof. Buczek opracował instrukcję, wykazy symboli dokumentacyjnych i skrótów rzeczowych, i zorganizował w ramach Instytutu Historii PAN Pracownie regionalne Słownika, w tym m. in. także pracownię w Krakowie. Jej zadaniem było opracowanie słownika całej Małopolski. Początkowo zatrudniony w niej był tylko jeden pracownik etatowy i jeden na umowie, którzy zbierali materiały do dwóch województw - krakowskiego i sandomierskiego - a od 1961 r. także do województwa lubelskiego. W latach 1958-1974 pod bezpośrednim kierownictwem prof. K. Buczka ekscerpowali źródła i gromadzili materiały w kartotece: Stanisław Kuraś (1958-1964), Zofia Leszczyńska-Skrętowa (od 1964 r.), Franciszek Sikora (od 1961 r.) oraz na pracach zleconych: Zbigniew Perzanowski z Uniwersytetu Jagiellońskiego (1959-1965 i 1969) i krótko Janina Stoksik z Archiwum Państwowego w Krakowie (1970-1971). W 1964 r. wraz z przejściem docenta dra Stanisława Kurasia do Warszawy przeniesiono tam materiały do „Słownika historyczno-geograficznego województwa lubelskiego”, który docent Kuraś po zakończeniu kwerendy opracował i oddał do druku. Ci nieliczni pracownicy, dysponując skromnymi środkami materialnymi, bez żadnej pomocy technicznej stosowanej przy pracach słownikowych, a do tego w bardzo trudnych warunkach lokalowych, swą żmudną, niewdzięczną, lecz wymagającą wysokich kwalifikacji pracą zgromadzili w kartotekach ogromny (kilkaset tysięcy wypisów) materiał do dziejów wsi i miast znacznej części Polski, jaką stanowi Małopolska. Równocześnie przeprowadzili wymagającą wiele dodatkowej pracy, nieraz osobnych poszukiwań i badań, identyfikację materiałów i lokalizację obiektów, przekształcając luźną, wymieszaną masę wypisów w usystematyzowaną alfabetycznie kartotekę, od razu udostępnianą różnym badaczom. Po zakończeniu podstawowej kwerendy dla woj. krakowskiego i sandomierskiego oraz identyfikowania i lokalizowania Zofia Leszczyńska i Franciszek Sikora przystąpili w drugim kwartale 1974 r. do opracowania „Słownika krakowskiego”. Równocześnie prowadzili konieczną kwerendę uzupełniającą i wyjaśniającą różne wątpliwości, którą zakończy się dopiero z chwilą napisania ostatniego hasła „Słownika”. Posiadana i nabyta przez nich wiedza źródłoznawcza i o Małopolsce znakomicie wspiera ich szczupłe siły w pracy nad „Słownikiem krakowskim”. Od 1975 r. obu autorów wspomaga Jacek Laberschek w różnych pracach przygotowawczych i redakcyjnych, który także opracował załączoną mapę. Prace nad pierwszym zeszytem zakończono w lutym 1978 r.

Cel, koncepcja, zasady i metody opracowania Słownika historyczno-geograficznego ziem polskich w średniowieczu zostały przedstawione przez organizatora i wieloletniego kierownika całości prac słownikowych (1958-1974) prof. dra Karola Buczka najpierw we wstępie do Słownika historyczno-geograficznego ziemi wieluńskiej, a następnie w oparciu o doświadczenie poczynione w pracy słownikowej w wersji zmienionej i poszerzonej we wstępie do Słownika historyczno-geograficznego ziemi chełmińskiej1Słownik historyczno-geograficzny ziemi wieluńskiej w średniowieczu, oprac. R. Rosin, Warszawa 1963, s. 5-38; Słownik historyczno-geograficzny ziemi chełmińskiej w średniowieczu, oprac. K. Porębska przy współpracy M. Grzegorza, pod red. M. Biskupa, Wrocław 1971, s. V-XIV. Z nimi powinien zapoznać się także czytelnik „Słownika krakowskiego”. Każdy ze słowników, wchodzących w skład serii Słownika historyczno-geograficznego ziem polskich w średniowieczu ma swoje własne oblicze, wykazuje pewne różnice, spowodowane tak przez dzieje regionu; różnice w strukturze gospodarczo-społecznej, jak też przez rodzaj i stan zachowania źródeł oraz wielkość i charakter wydawnictw źródłowych. Z zakresu kwerendy, a także z osobowości, specjalizacji, rodzaju zainteresowań osób prowadzących kwerendę i autorów haseł słownikowych, i kierunku ich własnych prac badawczych, wynikają dalsze odmienności, których mimo szczegółowej instrukcji roboczej nie daje się uniknąć. Pogłębiające się z latami doświadczenia redakcyjne autorów też przyczyniają się do wprowadzania pewnych zmian, przede wszystkim w umiejętności bardziej zwięzłego oddawania treści przekazów źródłowych i nawet w zakresie zmian rzeczowych przez dodawanie spraw wcześniej pomijanych.

 

I

 

„Słownik krakowski” obejmuje wszystkie występujące w wykorzystanych źródłach do 1530 r. miejscowości i obiekty fizjograficzne z własnymi nazwami oraz jednostki terytorialne na ziemiach historycznego woj. krakowskiego, w jego granicach ukształtowanych w średniowieczu, a istniejących do pierwszego rozbioru w 1772 r., gdy w wyniku traktatu rozbiorowego południową część tego województwa zajął zaborca austriacki. Województwo krakowskie, obejmujące zachodnią część Małopolski (ta nazwa powstała dopiero w XV w.), kontynuowało dawną dzielnicę krakowską, ale bez ziem utraconych na zachodzie na rzecz Piastów śląskich (w 1179 r. obejmują oni pograniczne krakowskie grody Bytom, Siewierz i Oświęcim), w wiekach następnych częściowo odzyskanych. Między 1228 a 1242 r. wróciły do dzielnicy krakowskiej z księstwa opolskiego okolice Chrzanowa po rzekę Przemszę (w 1228 r. pod władzą księcia opolskiego są wsie Rozkochów, Smolice i Zagórze2Pol. 3, 11; w 1242 r. kasztelania chrzanowska w dzielnicy krakowskiej3Mp. 2, 919 i 423). W 1274 r. Bolesław Wstydliwy, oddając Władysławowi księciu opolskiemu ziemie nad rz. Skawą, wyłączył z nich wsie Radwanitów dookoła Trzebola4Pol. 1, 59 z błędną datą 1278 r.; konfirmacja Władysława Jagiełły w 1428 r. (MS 4, S 624). Odtąd ustaliła się na długo granica krakowsko-śląska tuż za Skawiną i istniała trwała enklawa krakowska w księstwie zatorskim (od Bęczyna po Trzebol). W r. 1440 król Władysław Warneńczyk zajął zamek Barwałd z grupą wsi i oderwał je od księstwa Zatorskiego, tworząc z nich osobną tenutę barwałdzką. W następnych latach do Korony Królestwa Polskiego włączono: księstwo oświęcimskie (bez ziemi żywieckiej wcześniej zajętej), kupione w 1457 r. za 50 tysięcy grzywien przez króla Kazimierza Jagiellończyka od księcia Jana IV5Pol. 4, 40-43; GrünMark. 2 s. 606-610; zatorskie, kupione w 1494 r. za 80 tysięcy zł węgierskich przez króla Jana Olbrachta od księcia Jana V6GrünMark. 2 s. 617-621; Acta Tomiciana 1, appendix 10, zatwierdzenie w 1507 r. przez obie strony (Corpus iuris 3, 25 i 26). Księstwo oświęcimskie faktycznie włączono już wcześniej w 1453 r.7CE 1/2, 124; DH 5 s. 130-131, 150, a zatorskie po śmierci wspomnianego księcia zatorskiego w r. 1513 (edykt króla Zygmunta Starego)8Corpus iuris 3, 146. Formalne wcielenie obu księstw (z inkorporowaną do nich ponownie przez króla w 1518 r. tenutą barwałdzką9MS 4, 2730) do Korony i do wojew. krakowskiego nastąpiło na sejmie w lutym 1564 r.10VL 2 s. 660 Odtąd oba księstwa tworzyły jeden powiat zwany śląskim, ale najczęściej aż do rozbiorów występowały one jako księstwa pod swymi dawnymi nazwami. Inaczej przebiegał proces włączania księstwa siewierskiego. Kupione w 1443 r. przez biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego za 6 tysięcy grzywien od Wacława księcia cieszyńskiego11GrünMark. 2 s. 626-634 pozostało prywatną własnością biskupów krakowskich, luźno związane z Małopolską. Wcielenie księstwa siewierskiego do Korony nastąpiło dopiero na mocy uchwały z 22 lipca 1790 r. po uprzedniej w tym roku konfiskacie dóbr biskupów krakowskich na rzecz Rzeczypospolitej12VL 9 s. 174-175, 345. „Słownik krakowski” obejmuje także te trzy dawne księstwa, ponieważ ponownie faktycznie stały się częścią ziemi krakowskiej.

Z dawnych ziem dzielnicy krakowskiej poza Koroną pozostały księstwa bytomskie i pszczyńskie, które obejmie „Słownik śląski”. Związana z wojew. krakowskim część ziemi spiskiej (spisywana w lustracjach razem z królewszczyznami woj. krakowskiego), stanowiąca od 1412 r. zastaw królów polskich, nie wejdzie do „Słownika krakowskiego”. Obecnie ta część Spisza nie należy do Polski (w granice Polski wchodzi inna, niewielka część Spisza). Zamierzone jest opracowanie osobnego słownika tych obu części Spisza.

Terytorium objęte „Słownikiem krakowskim” mieści się więc w zasadzie w granicy historycznego woj. krakowskiego z przyłączonymi na zachodzie księstwami. Granica zachodnia pokrywa się z granicą księstwa oświęcimskiego (na rz. Białej i Wiśle) z księstwami cieszyńskim i pszczyńskim, a dalej na północ z granicą woj. krakowskiego i księstwa siewierskiego z księstwami raciborskim i bytomskim (częściowo wzdłuż rz. Czarnej Przemszy i Brynicy) i z granicą woj. krakowskiego z księstwem opolskim (częściowo na rz. Liswarcie) do styku z granicą woj. sieradzkiego. Ta zachodnia granica po odpadnięciu od Polski Śląska była przez kilka wieków granicą państwową najpierw z Królestwem Czeskim, a następnie z monarchią habsburską13Jej południowa część do ujścia rz. Białej do Wisły była po rozbiorach do roku 1919-20 granicą Galicji z księstwami bielskim i cieszyńskim oraz z państwem pruskim, które w 1742 r. zdobyło na Austrii prawie cały Śląsk. Od tego też czasu także północna część granicy stała się granicą z państwem pruskim. Po 1920 r. po przyłączeniu części Śląska do Polski (dawne księstwo pszczyńskie, części księstw raciborskiego, bytomskiego i opolskiego) granica przesunęła się na zachód. Jedynie niewielki północny jej fragment biegnący Liswartą od Kamieńska do Podłęża pozostał jeszcze granicą państwową do 1945 r. Od północy woj. krakowskie graniczyło z woj. sieradzkim wzdłuż rzeki Liswarty do jej ujścia do Warty, a następnie bardzo kręto do początku granicy woj. sandomierskiego na rz. Pilicy. Wschodnia część północnej granicy i cała granica wschodnia z woj. sandomierskim biegła z północy poprzez Wisłę na południowy wschód w okolice Krosna, gdzie zaczynała się granica z woj. ruskim. Ta długa a kręta granica, tylko na niektórych niewielkich odcinkach biegnąca korytami rzek (Białej Nidy, Nidy, Nidzicy, Uszwi, Wisłoki i Jasiołki), utrwalała ostatnie stadium, niewątpliwie zmiennej, granicy między dzielnicą krakowską a sandomierską. Wzdłuż ostatniego, krótkiego odcinka granicy wschodniej, idącego prawie w całości Wisłoką, woj. krakowskie graniczyło z woj. ruskim. Południowa granica historycznego woj. krakowskiego pokrywa się z dawną i obecną granicą państwową (niegdyś z Państwem Węgierskim a od I wojny światowej ze Słowacją), biegnącą wzdłuż Karpat, z wyjątkiem fragmentów na Orawie i Spiszu. Tylko ta południowa granica woj. krakowskiego miała przeważnie charakter naturalny, natomiast większa część jego granicy tworzyła się i utrwalała stopniowo, była wynikiem działów między Piastami, wytworem ich działalności politycznej i militarnej, a także zmieniała się drogą kupna - sprzedaży sąsiednich przygranicznych terenów i całych księstw, i tak mocno ustaliła się, że później wyjątkowo tylko źródła podawały sprzeczne informacje o przynależności wojewódzkiej paru wsi pogranicznych.

Wewnętrzny podział na powiaty kształtował się stopniowo wraz ze zmianami w sądownictwie. Najpierw wytworzyło się w XIV w. sześć powiatów: krakowski, proszowski, ksiąsko-włodzisławsko (= wodzisławsko) -żarnowiecki, czchowski, biecki i sądecki (dwa ostatnie z osobnym starostą), z tym że sądecki posiadał odrębny sąd ziemski, który nie podlegał krakowskiemu. W latach 1392-1393 wydzielono z powiatu ksiąsko-włodzisławskiego powiat lelowsko-żarnowiecki (od 1408-9 tylko lelowski). W 1465 r. sejmik małopolski podjął uchwałę przeniesienia wszystkich roczków do Krakowa, a tym samym likwidował powiaty. Reforma ta już w 1466 r. została uchylona i utworzono trzy duże powiaty: krakowsko-proszowski z roczkami w Krakowie, ksiąsko-lelowski z roczkami w Żarnowcu i czchowsko-biecki z roczkami w Wojniczu. W 1469 r. rozdzielono powiaty krakowski i proszowski, ksiąski i lelowski a w 1477 r. także biecki i czchowski. Odtąd podział na te powiaty pozostał bez zmian, ale granice powiatów nie były ustabilizowane14S. Kutrzeba, Sądy ziemskie i grodzkie w wiekach średnich, t. 1 województwo krakowskie, „RAUh”, 40, 1901, s.292-300. Przynależność wsi położonych przy granicach powiatów często ulegała zmianie. O powiaty sądowe oparł się podział na powiaty skarbowe z tym, że południową część powiatu sądowego krakowskiego nazwano powiatem szczyrzyckim a północną część pow. sądowego krakowskiego łączono z powiatem sądowym proszowskim, tworząc z nich powiat skarbowy zwany krakowskim lub krakowsko-proszowskim, a nawet proszowskim15Najczęściej według ŹD jest podawana przynależność powiatowa w punkcie l. Oba rodzaje wewnętrznych podziałów z czasem przestały się ze sobą pokrywać, a zasięg powiatów skarbowych ulegał dalszym zmianom16Z. Kozłowska (-Budkowa), Mapa historyczna granic politycznych i kościelnych powiatu proszowskiego. „Prace Komisji Atlasu Historycznego Polski”, 1, Kraków 1922, s. 17-26. O zmianach w XVI-XVII w. zob. Rejestr poborowy woj. krakowskiego z 1680 r., Wrocław 1959, s. XXI-XXIV. Bliższe przedstawienie tych zmian w podziałach wewnętrznych wymaga osobnych badań, które będzie można przeprowadzić dopiero po wydaniu „Słownika krakowskiego”. Można tylko zauważyć, że najtrwalej utrzymywały się granice powiatów: ksiąskiego, lelowskiego i bieckiego. Księstwo oświęcimskie i zatorskie tworzyły stale osobny powiat sądowy i skarbowy o trwałych granicach. Razem więc z księstwem siewierskim było 9 jednostek wewnętrznego podziału.

Ustalenie wcześniejszego podziału terytorium dzielnicy krakowskiej między kasztelanie mimo badań prowadzonych m. in. przez Z. Wojciechowskiego, S. Arnolda, J. Natansona-Leskiego, T. Lalika ze względu na ułamkowość wiadomości źródłowych nie jest możliwe. Z małymi wyjątkami (czasami jest podana w źródle informacja o przynależności wsi do kasztelanii) znamy właściwie tylko nazwy samych kasztelanii, a nie ich terytoria; badania prof. K. Buczka wykazały, że były również kasztelanie nieterytorialne. W dzielnicy krakowskiej były kasztelanie (nie wiadomo, czy są to wszystkie): krakowska, brzeska, wojnicka, sądecka, biecka i niepewne chrzanowska i sławkowska, a w księstwach śląskich: oświęcimska i siewierska17Z. Wojciechowski, Ze studiów nad organizacją państwa polskiego za Piastów, Lwów 1924; S. Arnold, Terytoria plemienne w ustroju administracyjnym Polski piastowskiej (w. XII-XIII). „Prace Komisji Atlasu Historycznego Polski”, 2, Kraków 1927, s. 74-82, przedruk tegoż, Z dziejów średniowiecza. Wybór pism, Warszawa 1968, s. 344-357; J. Natanson-Leski, Zarys granic podziałów Polski najstarszej, Wrocław 1953; T. Lalik, Organizacja grodowo-prowincjonalna w Polsce XI i początków XII wieku. „Studia z dziejów osadnictwa”, 5, Wrocław 1967, s. 31-33, mapy 3 i 4; W. Pałucki, Kasztelania czechowska, Warszawa 1964, s. 5-16; K. Buczek, Z badań nad strukturą terytorialną Polski wczesnośredniowiecznej. O tzw. ziemiach, czyli rzekomych terytoriach plemiennych, „Studia Historyczne”, 13, 1970, s. 1-24; tenże, Z badań nad organizacją grodową w Polsce wczesnofeudalnej. Problem terytorialności grodów kasztelańskich, „KH” 77, 1970, s. 17-19, 25-27. Znajomość opoli krakowskich jest jeszcze bardziej ułamkowa. W źródłach występują wzmianki tylko o 2 opolach: żarnowieckim i mstowskim18Mp. 1, 44, 58, 59, 62.

Pod względem kościelnym całe terytorium należało do diecezji krakowskiej, z wyjątkiem 5 skrawków na północy (koło Krzepic, Kocina, Rędzin, Kuczkowa i Cierna), należących do archidiecezji gnieźnieńskiej jednego do diecezji wrocławskiej (koło Kostrzyny). Woj. krakowskie obejmował początkowo tylko archidiakonat krakowski, z którego w 1448 r. wydzielono archidiakonat sądecki (dek.: sądec., nowotarski, bobowski, biec. i jasielski, a z prepozytury wiślickiej dek. pilzn.). Podział na dekanaty i ich zasięg był zmienny19DLb. 2 s. 234; T. Silnicki, Organizacja archidiakonatu w Polsce. „Studia nad historią prawa polskiego”, 10, z. 2, 1927; przedruk streszczenia tegoż, Z dziejów kościoła w Polsce, Warszawa 1960, s. 251-264; B. Kumor, Organizacja archidiakonalna w Małopolsce południowej, „Prawo Kanoniczne” 2, 1960, z. 1 -2, s. 391-423; tenże, Archidiakonat sądecki, „ABMK”, t. 8, 1964, s. 271-304, t. 9, 1964, s. 93-286; tenże, Początki organizacji dekanalnej na ziemiach polskich, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 7, 1960, z. 2, s. 89-101; tenże, Rozwój sieci dekanalnej w południowej części diecezji krakowskiej do r. 1772, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 9, 1962, z. 1 ; J. Szymański, Dekanat wojnicki w świetle niektórych uwag o organizacji dekanalnej w diecezji krakowskiej w XIII-XVI w., „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne”, 8, 1961, z. 1, s. 75-85.

 

II

 

Podstawę źródłową „Słownika krakowskiego” stanowią wszystkie, dotyczące ziem województwa krakowskiego i przyłączonych księstw śląskich, wydane drukiem źródła sprzed 1530 r. oraz wybór źródeł rękopiśmiennych w zasadzie też do tego roku. Główny zrąb tworzą dokumenty, księgi sądowe ziemskie i grodzkie, miejskie, wiejskie, leńskie, wyższe prawa niemieckiego, nadworne, oficjalatu, metryka koronna, rejestry świętopietrza, rejestry podatkowe z końca XV i początku XVI w., księgi beneficjów diecezji krakowskiej, inwentarze, rachunki królewszczyzn, zbiory kopii i wypisów z różnych zespołów oraz źródła historiograficzne (roczniki i kroniki).

Z tych, różnego rodzaju i proweniencji, źródeł wykorzystano przede wszystkim te, które są wydane drukiem. Wśród nich podstawowe znaczenie miały - rzecz jasna - liczne dokumenty małopolskie, poczynając od najstarszego dokumentu z 1123/25 r., opublikowane (przeważnie tylko do 1450 r.) w kodeksie małopolskim (Mp.), w Zbiorze dokumentów małopolskich, wydanym przez S. Kurasia i I. Sułkowską-Kurasiową (ZDM), w Dokumentach sądu ziemskiego krakowskiego z lat 1302-1453 Z. Perzanowskiego (DSZ), w kodeksie polskim (Pol.), w Aktach grodzkich i ziemskich (AGZ), w t. 2 Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków (AS), w Kodeksie dyplomatycznym katedry krakowskiej (KK) i w Zbiorze dokumentów katedry i diecezji krakowskiej wydanym przez S. Kurasia (ZDK), w kodeksach klasztorów: imbramowickiego (Imbr.), jasnogórskiego (DP 1), mogilskiego (Mog.), tynieckiego (Tyn.), w kodeksach miast: Krakowa (KMK), Wieliczki (Wiel.), Uniwersytetu Jagiellońskiego (KUJ), w zbiorze dokumentów śląskich C. Grünhagena i H. Markgrafa (GrünMark.), w dodatkach do „Gazety Lwowskiej” z l. 1850-1862 i 1872 (DodGL) i w różnych ogólnopolskich i lokalnych publikacjach, zawierających dokumenty i regesty dokumentów, jak B. Paprockiego Herbarz (Paprocki) E. Rykaczewskiego, Inwentarz dokumentów Archiwum Koronnego (RI), S. Morawskiego, Sądeczyzna W. Hecka, Archiwa miejskie księstw oświęcimskiego i zatorskiego (Heck), A. Prochaski, Materiały archiwalne wyjęte głównie z Metryki Litewskiej od 1348 do 1607 r. (Prochaska), tegoż, Regesta dokumentów księstwa oświęcimskiego i zatorskiego (Prochaska Reg.), K. Barana, Prawa i przywileje królewskiego wolnego miasta Nowego Targu, W. Waśkowskiego, Z przeszłości Olkusza, E. Długopolskiego, Przywileje sołtysów podhalańskich, J. Wiśniewskiego historyczne opisy kościołów i miast różnych dekanatów diecezji kieleckiej i częstochowskiej (Wiśn.) oraz katalogi dokumentów bibliotek: Ossolińskich (Pohorecki i Fastnacht Katalog), Czartoryskich (BCzart. Katalog), Polskiej Akademii Nauk w Krakowie (BPAN Katalog), klasztoru SS Bernardynek w Krakowie, nie istniejącej biblioteki na zamku w Suchej (Seruga) itd.

Drugą podstawową grupę stanowiły zapiski w księgach różnego rodzaju i instancji sądów. Wykorzystano też wszystkie następujące opublikowane księgi i wybory zapisek z ksiąg sądowych: najstarszą księgę ziemską krakowską z lat 1374-1400 (SP 8), wybór zapisek z ksiąg sądowych krakowskich z lat 1394-1507 (SP 2), wybór zapisek z ksiąg sądowych oświęcimskich i zatorskich z lat 1440-1562 (SKO), najstarszą księgę miejską i rachunkową miasta Krakowa z lat 1300-1400 (KRK), księgi ławnicze krakowskie z lat 1365-1376, 1390-1397 (Krzyż.), księgi przyjęć do prawa miejskiego w Krakowie z lat 1392 - 1506 (Kacz), wybór zapisek z ksiąg miasta Krakowa z lat 1300-1500, dotyczący rzemiosł artystycznych (Cracovia artificum), księgi radzieckie miasta Kazimierza z lat 1369-1402 (Chm.), najstarszą księgę sądu najwyższego prawa niemieckiego na zamku krakowskim z lat 1390-1416 (KSN), najdawniejszą księgę sądową miasta Biecza z lat 1388-1398 (AKP 5); F. Bujaka, Materiały do historii Biecza z lat 1361-1632 (MBiecza), księgi sądu leńskiego w Gródku Goleskim z lat 1405-1546 (SP 9), księgi sądów wiejskich z różnych miejscowości i dóbr (SP 1 1-12 i inne), dekrety sądów królewskich z lat 1507-1531 (SP 6), wybrane z różnych ksiąg sądowych zapiski heraldyczne i wywody szlachectwa (SP 7/2, AKH 8; AKP 8, Roty, RTH 3), pochodzące z ksiąg sądowych wzmianki w herbarzu A. Bonieckiego (Bon.) i w Złotej Księdze T. Żychlińskiego (Żychl.).

Trzecia grupa - opublikowane źródła proweniencji kościelnej - choć mniej liczna, wniosła wiele innego rodzaju materiałów. Poza wspomnianymi wyżej dokumentami kościelnymi i klasztornymi obejmuje ona: rejestry świętopietrza z lat 1325-1358 (MV), Liber beneficiorum Jana Długosza z lat 1470-1480 (DLb.), Księga dochodów beneficjów diecezji krakowskiej z r. 1529 (tzw. Liber Retaxationum) wydaną przez Z. Leszczyńską-Skrętową (LR), wybór zapisek z akt kapituły krakowskiej z lat 1438-1523 (AKH 6), fragmenty wizytacji dóbr kapituły krakowskiej z lat 1523-1536 (SP 12), Ordynacje i ustawy wiejskie dóbr biskupich i kapitulnych z lat 1451-1689 wydane przez S. Kurasia (Kuraś Ordynacje) i tegoż Materiały do dziejów górnictwa i hutnictwa z lat 1379-1640 (Kuraś Materiały).

Z grupy źródeł powstałych na dworze królewskim i w skarbie, a wydanych drukiem wykorzystano: jedyną opublikowaną księgę kancelarii królewskiej, tj. Metryki Koronnej z lat 1447-1454 (MI), regesty Metryki Koronnej do 1530 r. wydane w Summariuszu T. Wierzbowskiego (MS), poprzez które czasami sięgano do pełnych tekstów w Metryce Koronnej (MK), Materiały do dziejów pospolitego ruszenia z lat 1497 i 1509 (AKH 9), rachunki dworu królewskiego z lat 1388-1420 (RD) i 1471-72, 1476-78 (RK), rachunki wielkorządowe z lat 1461-1462, 1471 (AKH 1, 16), rejestr poborowy z 1490 r. (ŹD s. 432-450), Rachunki żupne bocheńskie z lat 1394-1421 (AKH 3 seria 2), Opis żup krakowskich z 1518 r. (Opis żup).

Mniejsze znaczenie dla „Słownika krakowskiego” miały źródła historiograficzne wydane w obu seriach pomników dziejowych (MPH i MPHn), które niewiele przyniosły wzmianek, ale te nieliczne były szczególnie cenne, bo najstarsze. Więcej danych wniosła Historia Polski Jana Długosza (DH i DHn) zwłaszcza dla XIV i XV w. Wykorzystano też wykaz studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego z lat 1400-1500 (Ind.) i źródła inne i drobniejsze, opublikowane w czasopismach i opracowaniach historycznych i regionalnych.

Województwo krakowskie należy, jak choćby z tego sumarycznego przeglądu źródeł drukowanych wynika, do dzielnic szczególnie uprzywilejowanych pod względem obfitości zasobu wydanych źródeł. Mimo to konieczna jeszcze była kwerenda w źródłach rękopiśmiennych. Opublikowane źródła urywały się bądź na 1450 r. (kodeksy) bądź na 1400 r. (księgi sądowe) zostawiając dla wielu wsi cały prawie XV w. nie wypełniony treścią wbrew przyjętemu zakresowi chronologicznemu (do 1530 r.), a także nie pozwalały na uchwycenie całej sieci osadniczej. Dla znacznej części woj. krakowskiego przynosiły w ogóle bardzo mało materiałów. Wynikło to stąd, że podstawowy zasób wydanych źródeł dotyczył tylko części woj. krakowskiego (pow. krakowski, proszowski, szczyrzycki) oraz wsi klasztornych, biskupich i królewskich, rzutując na liczbę i treść haseł i na ich chronologię. Aby uzyskać jak najpełniejszą sieć osadniczą i uzupełnić najważniejsze braki, przeprowadzono pod kierownictwem prof. K. Buczka i według jego wyboru kwerendę, przede wszystkim w części obfitych źródeł rękopiśmiennych, znajdujących się w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Krakowie (WAP) oraz w niektórych zespołach i zbiorach w Archiwum Metropolitalnym (AMetr.) i Archiwum Kapitulnym (AKapKrak.) w Krakowie, w Archiwum Jasnogórskim (AJG) i Archiwum Diecezjalnym w Częstochowie (AD Częstochowa), w Bibliotece Jagiellońskiej (BJ), w Bibliotece Czartoryskich (BCzart.), w Bibliotece PAN (BPAN) w Krakowie, Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu (BO). Niektóre rękopisy wykorzystano poprzez mikrofilmy przechowywane w Bibliotece Narodowej w Warszawie (BN). Kwerenda ta przyniosła dane o miejscowościach i obiektach fizjograficznych, nie występujących w źródłach drukowanych i bardzo wzbogaciła treść opisów wielu wsi i miast o nowe istotne dla słownika i dla historii fakty.

Powiat biecki, mający osobnego starostę, jest poza samym Bieczem i okolicą prawie białą plamą w źródłach drukowanych. Podobnie jest słabo udokumentowany poza wsiami klasztornymi i królewskimi powiat sądecko-czchowski. Dzięki kwerendzie w 6 księgach ziemskich czchowskich z lat 1399-1511 (ZCz. 1-5, 7), w 5 księgach ziemskich bieckich z lat 1411-1465, 1477-1534 (ZB la, 1-4), 1 księdze grodzkiej bieckiej z lat 1437-38, 1493-96 (GB 4), l księdze dissolutów i kopii bieckich z lat 1412-1430 (ZK 378), w 3 księgach sądu wyższego prawa magdeburskiego na zamku w Bieczu z lat 1379-1491 (GB 1-3), w rejestrze poborowym powiatu bieckiego z lat 1507-1508 i rejestrze dochodów starostwa bieckiego z 1508-1510 (RB) uzyskano zapewne pełną sieć osadniczą obu powiatów, jak też bogate materiały do wielu wsi i miast w obu tych podgórskich powiatach. Dorzuciła też sporo do nich kwerenda do „Słownika sandomierskiego” w 11 księgach pilzneńskich z lat 1407-1521 (ZP 1-3, 18, 20-25 i 34).

Ze względu na braki w podstawie źródłowej nie udało się odpowiednio opracować opisów wsi i miast z terenu dawnych księstw Piastów Śląskich - oświęcimskiego, zatorskiego i siewierskiego - jak też zebrać z terytorium tych księstw więcej obiektów fizjograficznych (poza licznymi stawami koło Zatoru i Oświęcimia). Przy opracowaniu haseł z tych księstw wykorzystano nie tylko wszystkie źródła drukowane (w tym także wydane w Niemczech i w Czechach), lecz również wszystkie dostępne źródła rękopiśmienne, jak księgi ziemskie ławnicze oświęcimskie z lat 1440-1557 (ZZ 12, 13) i zatorskie z lat 1490-1562 (ZZ 12, 14), inwentarze starostwa oświęcimskiego i zatorskiego z lat 1508-1549 (In.), wypisy Jana Nep. Tarkoty do oświęcimskiego i zatorskiego (BJ rps 5945), wypisy materiałów do dziejów księstwa siewierskiego (Siew.) oraz nie wydane dokumenty z lat 1451-1530 znajdujące się m. in. w Kodeksie Ordynacji Myszkowskich (Mysz.) i w zbiorku dokumentów rodu Porębskich (BJ rps 5935).

Całego woj. krakowskiego dotyczyła kwerenda w różnych zbiorach, zawierających niewydane dokumenty z lat 1451-1530, a więc z okresu w zasadzie nie objętego podstawowymi dyplomatariuszami i innymi wydawnictwami źródłowymi (poza DLb. i MS), przede wszystkim w dokumentach pergaminowych w Archiwum Głównym Akt Dawnych (AG perg.), w rękopiśmiennym tomie 5 kodeksu małopolskiego (Mp. 5, teki od A-Y)20Brak tu dokumentów z czasów Jana Olbrachta, w Kodeksie Ordynacji Myszkowskich (Mysz.), w drugiej części Zbioru dokumentów zakonu OO Paulinów w Polsce (DP 2 maszynopis), w dwóch kopiarzach klasztoru kanoników regularnych w Krzepicach (Kopiarz krzepicki), w kopiarzu klasztoru kanoników regularnych w Mstowie (Kopiarz mstowski), w aktach kościoła kłobuckiego (BN mikr 15250), w wypisach i kopiach Żegoty Paulego (BJ rps 5348, 5377) i Franciszka Piekosińskiego (BJ rps 8031 i 8059) oraz w innych rękopisach Biblioteki Jagiellońskiej i Biblioteki PAN w Krakowie. Z pomocą kartoteki archiwalnej w AMetr. dotarto do rozproszonych dokumentów z tych lat w aktach biskupów krakowskich (Ad., Ep.,), w księgach oficjalatu krakowskiego (OK), w wizytacji biskupa Michała Poniatowskiego z drugiej połowy XVIII w. (WPon.) i w kopiarzach (LibMun.). Wykorzystano też wpisy dokumentów w księgach inwentarzy dóbr w Archiwum Kapitulnym.

Kwerenda archiwalna miała też na celu wydobycie materiałów do tych punktów układu opisu, które nie były wypełnione albo bardzo mało. Aby uzyskać wiadomości o prawie, sołtysach, wójtach i ławie, przeprowadzono kwerendę w części ksiąg sądowych prawa niemieckiego na zamku krakowskim z lat 1416-1431, 1451-1471, 1486-1509 (Teut. la, 3, 6). By uzupełnić punkt dotyczący spraw kościelnych, dziesięcinnych, instytucji opiekuńczych i szkół sięgnięto do ksiąg oficjalatu krakowskiego z lat 1433-1447 (OK 5, 6) i regestrów dochodów dziesięcinnych kolegiaty Ś. Floriana (BJ rps 6035). Wskutek braku ksiąg podkomorskich z XV w. nie można było dobrze wypełnić treścią punktu 2, mówiącego o granicach miejscowości i znajdujących się na jej terenie innych obiektów osadniczych, fizjograficznych i komunikacyjnych. Brak ten w pewnym stopniu zastępowały inne źródła, zawierające także wzmianki o różnych obiektach fizjograficznych.

Z innych źródeł dla całego terenu lub tylko dla jego części wykorzystano: rachunki świętopietrza z lat 1373-1375 (Rejestr świętop.), 6 ksiąg sądu nadwornego z lat 1436-1454, 1461-1473, 1487-1511 (ZK 150-155), rejestry poborowe z lat 1490-1499, 1507-1508, 1530 i 1536 (RP), trzy księgi oficjalatu wiślickiego (OW), księgę ławniczą wsi Jadowniki z lat 1457-1513 (BJ rps 5341), inwentarz dóbr Melsztyńskich z 1527 r. (In.) i inne drobniejsze. Przede wszystkim przeprowadzono wyrywkową kwerendę w księgach grodzkich i ziemskich krakowskich z XV w., którą w trakcie pisania haseł uzupełniano dla lat 1400-1430 z pomocą indeksu kartkowego do ksiąg grodzkich i ziemskich krakowskich (GK, ZK) i sądu prawa niemieckiego (Teut.).

„Słownik krakowski” zarysuje zapewne prawie kompletną sieć wsi i miast, istniejących na terenie woj. krakowskiego przed rokiem 1530, wśród nich sporo opustoszałych wcześniej (przed 1530) lub później zanikłych, m. in. wskutek komasacji gruntów po zniesionych wsiach pod nowe miasta, pod większe wsie, pod pola folwarczne, a także z powodu zniszczenia przez wody Wisły i Dunajca. „Słownik krakowski” obejmuje też wiele obiektów fizjograficznych - rzek, jezior, lasów, gór, bagien - niejednokrotnie po raz pierwszy je wymieniając lub wydobywając zupełnie nieznaną nazwę. Ale pod tym względem daleko mu jest do kompletności. Wiele nazw rzek, zwłaszcza mniejszych, nazw gór dobrze nam dziś znanych w Tatrach czy Beskidach, w nim nie występuje, gdyż nie natrafiono na jakąkolwiek wzmiankę o nich w wykorzystanych źródłach. Mogą one być w innych źródłach z XV w., w których nie przeprowadzono systematycznej lub w ogóle kwerendy. Opublikowane wybory zapisek z ksiąg sądowych z XV w. nie brały pod uwagę wzmianek o obiektach fizjograficznych i nowych wsiach. Region Małopolski nie miał też badacza typu S. Kozierowskiego, który zebrał dla Wielkopolski, głównie z ksiąg sądowych z XV w. 8 tomów nazw miejscowych i fizjograficznych. Aby choć częściowo tę lukę wypełnić, przekraczano w czasie zbierania materiałów granicę roku 1530 i uwzględniano obiekty fizjograficzne, występujące w tych źródłach po tej dacie, które ze względu na swą zawartość (podają fakty sięgające swymi początkami średniowiecza) włączono do podstawowych źródeł. Lepiej jest wykorzystać dane późniejsze, niż nie podawać żadnych lub pominąć zupełnie istotne zagadnienie czy fakt trwale istniejący od średniowiecza, lecz później zapisany w źródłach. Tymi późniejszymi wykorzystanymi źródłami są: lustracja dróg i ceł z 1564 r. (AS rps 19) i z 1570 r. (LDK), lustracje królewszczyzn woj. krakowskiego z 1564 r. (LK) i sandomierskiego z 1564-65 (LS), zawierająca także lustrację części królewszczyzn krakowskich, inwentarze starostwa krzepickiego i olsztyńskiego z 1532 r. i starostwa oświęcimskiego i zatorskiego do 1549 r. (In.), wizytację bpa Jerzego Radziwiłła z lat 1595-1599 (WR), rejestr łanowego powiatów sądeckiego i bieckiego z 1536 r. (RP). Rejestr z 1581 r. (ŹD) wykorzystano tylko dla ustalenia przynależności powiatowej i parafialnej. Z lustracji, inwentarzy i rejestrów czerpano opisy dróg, wiadomości o mostach, przewozach, cłach, dane do wielkości wsi i do struktury społeczno-gospodarczej wsi i ich obciążeń. Były to niejednokrotnie jedyne dane, jakie udało się zdobyć dla tych zagadnień. Pomijano za to wszystkie wsie nowo założone, opisane lub wymienione w powyższych źródłach. Czytelnik interesujący się np. obszarem podgórskim, ciągnącym się od granicy Śląska Cieszyńskiego po granicę woj. ruskiego a zajmującym znaczną część woj. krakowskiego, nie znajdzie wielu wsi w „Słowniku krakowskim”, gdyż powstały one dopiero po 1530 r. Brak ich nie jest zatem spowodowany źle przeprowadzoną kwerendą czy też lukami w źródłach.

Dzięki bogactwu zebranych materiałów i pełniejszym przez to i lepiej znanym dziejom wsi i miast, coraz większemu doświadczeniu i erudycji autorów, można było lepiej przeprowadzić krytykę źródeł, zwłaszcza dokumentów, zauważyć pomyłki pisarzy źródła, wydawców i ekscerpujących źródła, odczytać nazwy zniekształcone, skażone, zweryfikować daty i lekcje nazw miejscowości i osób, prawidłowo je zidentyfikować, co pozwoliło uniknąć wielu błędów w lekcjach, identyfikacji i lokalizacji, i powtórzenia błędów popełnionych przez wydawców i utrwalonych przez historyków. W razie potrzeby sięgano do podstawy wydawniczej źródła, do rękopisów, aby wyjaśnić nasuwające się wątpliwości i zweryfikować lekcję lub datowanie. Wykryto też w kodeksach dyplomatycznych dalsze falsyfikaty (m. in. inne nieznane produkty Stanisława Wojeńskiego z drugiej połowy XVII w.), dokumenty podejrzanej autentyczności. Dzięki wykorzystaniu skolacjonowanego przez J. Mitkowskiego egzemplarza Liber beneficiorum Długosza i badań S. Kurasia nad tym źródłem można było pominąć nowożytne dopiski do tekstu Długosza, których niefachowy wydawca nie wyróżnił w druku, wprowadzając tym w błąd pokolenia badaczy.

Sięgnięcie do źródeł rękopiśmiennych miało też istotne znaczenie dla metryk wielu wsi, przesuwając pierwszą o nich informację o wiele lat wstecz i odwrotnie, niektóre miejscowości przez odkrycie błędów w kodeksach utraciły swe stare metryki. Najstarsze wzmianki mają grody i niektóre inne miejscowości (miejsca bitew, wieców) wymienione w źródłach historiograficznych. Wczesne też wiadomości, poczynając od XII w., dotyczą wsi należących do klasztorów (przede wszystkim do najstarszych: tynieckiego, miechowskiego, jędrzejowskiego, zwierzynieckiego, mogilskiego, szczyrzyckiego, imbramowickiego, staniąteckiego, hebdowsko-brzeskiego, starosądeckiego i klarysek krakowskich) i do biskupa, ze względu na wcześniejsze posługiwanie się przez instytucje kościelne dokumentem i lepsze zachowanie dokumentów w archiwach klasztornych i biskupim (są one wydane we własnych kodeksach oraz w Mp., ZDM i Pol.). Wśród wcześnie datowanych (od XIII w.) wsi znajdują się też niektóre wsie rycerskie lub panującego nabyte przez klasztory, które zachowały ich wcześniejsze dokumenty (np. Cystersi ze Szczyrzyca). Prócz nich wcześniejsze wzmianki mają miejscowości, które znalazły się w datacjach dokumentów - są to przeważnie grody, siedziby dworów książęcych, miejsca wieców i polowań. Setki innych wsi w tym czasie istniejących nie ma tak wczesnej dokumentacji. Odkrycie wielu nieznanych dokumentów przez S. Kurasia, następnie opublikowanych w jego kodeksie małopolskim nazwanym Zbiorem Dokumentów Małopolskich (ZDM) przesunęło wstecz pierwsze wiadomości o wielu miejscowościach. Spośród nich najwcześniej pojawiają się wsie posiadające zachowane dokumenty lokacyjne, sołtysie oraz wsie z kościołami parafialnymi, ale większość tych ostatnich występuje po raz pierwszy dopiero w rejestrach świętopietrza i opłat składanych papieżom przez duchowieństwo z lat 1325-1358 (MV).

Wiele wsi występuje w źródłach dopiero od końca XIV w. w najstarszej zachowanej księdze ziemskiej krakowskiej. Ta wydana drukiem księga z lat 1374-1400 (SP 8) i wybór zapisek z lat 1394-1507 (SP 2) wymieniają wprawdzie bardzo dużo wsi i miast, ale głównie wsi szlacheckich z powiatów podkrakowskich, rzadziej wystąpiły w nich wsie z pow. ksiąskiego i lelowskiego, a prawie w ogóle, jak już wspomniałem, z pow. sądecko-czchowskiego i bieckiego. Dzięki kwerendzie w księgach sądowych z XV w. udało się nie tylko stwierdzić istnienie wielu innych wsi, ale także pierwsze wzmianki o wsiach znanych z późniejszych przekazów przesunąć do pierwszych lat XV w. Większość wsi woj. krakowskiego ujawniają więc dopiero źródła z końca XIV lub początku XV w. Nie oznacza to jednak, że dopiero wtedy one powstały i na podstawie tych pierwszych wzmianek nie należy wyciągać wniosków natury statystycznej. Sporo wsi królewskich i wsi możnowładców rzadko lub wcale nie występując w księgach sądowych ma wskutek tego dokumentację nieraz bardzo późną i z lukami (np. pierwsza wzmianka z XIII w., a następna dopiero z końca XV w.). Wymienia je pierwsze - ale niekompletne zestawienie wsi dokonane przez Jana Długosza w jego Liber beneficiorum, a nieraz dopiero rejestry poborowe (wykazy podatkowe) z końca XV i początku XVI w. (ŹD i RP) oraz pierwszy najpełniejszy wykaz wsi, jaki daje Księga dochodów beneficjów diecezji krakowskiej z 1529 r. (LR). Z drugiej strony wszystkie te trzy źródła przeważnie już nie wymieniają wsi, które wcześniej przestały istnieć. Wiele takich zanikłych, zupełnie nieznanych, wsi wydobyto z ksiąg sądowych a dla wielu innych, dotąd nie zlokalizowanych, z pomocą nowych materiałów można było dobrze ustalić położenie.

Prawidłowa identyfikacja i lokalizacja to sprawa podstawowa w słowniku historyczno-geograficznym. Błąd raz popełniony trudno potem wykorzenić. Przeprowadzono ją w oparciu o wszelkie bezpośrednie i pośrednie wzmianki źródłowe, późniejsze rejestry poborowe, lustracje, mapy i wszelkie inne pomoce. Posługiwano się mapami: Karola Perthéesa, Mappa szczegulna... woj. krakowskiego i księstwa siewierskiego z 1787 r. (Perthées), Miega, Karte das Königreichs Galizien und Lodomerien z 1779-1782 r. (Mieg), mapa Kwatermistrzostwa z 1839 r. (Mkw.), mapy austriackie z XIX w., polskie i inne w skali 1 : 100000 z różnych lat (MTop.) i mapy administracyjne w tejże skali (MAd.). Posługiwano się także Słownikiem geograficznym Królestwa Polskiego (SG), Spisem miejscowości Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Spis) i Urzędowymi nazwami miejscowości i obiektów fizjograficznych woj. krakowskiego (UN 1-17), kieleckiego (UN 20, 21, 29, 35) i rzeszowskiego (UN 56 i 58). Cenne materiały zgromadzone w Urzędowych nazwach, choć niekompletne, oraz bardzo wartościowy słownik nazw miejscowych Sądecczyzny E. Pawłowskiego (Pawłowski) pozwoliły zlokalizować niejedną, nie istniejącą dziś lub niewystępującą w spisach i na mapach miejscowość poświadczoną w średniowieczu (nazwy wsi zanikłych w wiekach średnich przechowują się nierzadko w nazwach pól, pastwisk, gajów itp.) i różne obiekty fizjograficzne. Jest to właściwie ostatnia chwila lokalizacji takich obiektów, bowiem już w ciągu najbliższych lat będzie zanikało wiele mniejszych wsi, a wraz z nimi dziesiątki tysięcy odwiecznych nazw pól, łąk, rzeczek i lasów, które także zanikną w dalej istniejących, lecz przebudowanych gospodarczo wsiach. Znajdujące się w zbiorach Pracowni po Komisji dla Atlasu Historycznego Polski PAU wypisy z Metryki Józefińskiej z lat 1785-1788, dotyczące wsi w południowo-zachodniej części woj. krakowskiego (Metryka Józefińska) oraz Materiały do słownika historyczno-geograficznego woj. krakowskiego w dobie Sejmu Czteroletniego (Mat. do MWK) wraz z samą mapą (MWK), wydane drukiem rejestry poborowe woj. krakowskiego z 1629 i 1680 r. (właściwie z 1655 r.) i lustracje woj. krakowskiego z 1765 i 1789 też pomogły zlokalizować sporo obiektów. Szczególnie cenne dla lokalizacji osad nie istniejących były opisy granic, które stosunkowo dokładnie wyznaczały nieraz miejsce, na którym nie istniejąca miejscowość się znajdowała. Przy identyfikowaniu rzek poza wspomnianymi wyżej mapami i słownikami posługiwano się także Hydronimią Wisły pod red. T. Zwolińskiego (HW) oraz J. Riegera i E. Wolnicz-Pawłowskiej Nazwami wodnymi w dorzeczu Warty (Nazwy Warty).

 

III

 

Zgromadzony w trakcie kwerendy i uzupełniany w czasie pisania haseł materiał źródłowy wypełnił treścią większość punktów w opisach wielu wsi i miast, ale był w sumie tak obfity, że wymagał przy wszędzie obowiązującej zasadzie stosowania maksymalnej zwięzłości o wiele większej niż w innych słownikach selekcji i komasacji. Szczególnie dużą selekcję i kondensację jednorodnych materiałów stosowano w odniesieniu do większych i lepiej opracowanych miast. W niektórych punktach, głównie w punkcie 3, tylko sumarycznie zestawiano grupy faktów czy spraw, np. wyliczano tylko rodzaje istniejących w mieście rzemiosł, opuszczając wszystkie konkretne wzmianki źródłowe i odsyłając wprost do źródeł (nieraz różnych) lub opracowań, jeśli takie były. Hasło miasta Krakowa będzie ograniczone tylko do wyliczenia najstarszych wzmianek, elementów tworzących krakowski zespół osadniczy i jego strukturę gospodarczo-społeczną, i do podania źródeł, i ważniejszych opracowań. W opisach wielu miejscowości w jednym krótkim zdaniu przekazywano treść wielu, nieraz kilkudziesięciu przekazów źródłowych, odnoszących się do jednej osoby lub do jednej sprawy. Mimo to kilkanaście haseł będzie bardzo dużych ze względu na różnorodność problematyki i bardzo zróżnicowaną strukturę społeczno-gospodarczą niektórych większych miast i paru wsi drobnoszlacheckich (w zeszycie I będą to miasta Biecz i Bochnia oraz drobnoszlachecka, bardzo specyficzna w swej strukturze osadniczej i własnościowej wieś Będkowice). Bez zastosowania wspomnianej selekcji i kondensacji byłyby one jeszcze dużo obszerniejsze. W opisach wsi dziś nie istniejących i nie zidentyfikowanych oraz mało posiadających przekazów selekcja była ostrożniejsza, mniejsza, aby nie pominąć danych, mogących ułatwić w przyszłości ich identyfikację i lokalizację. Odpowiednio opracowany system skrótów rzeczowych i symboli dokumentacyjnych był dalszym środkiem do skrócenia tekstów haseł. Wprowadzono skróty najczęściej występujących terminów, nazw powiatów i klasztorów, przydomków królewskich (zob. wykaz skrótów) i niektórych imion przy nazwiskach, ale posługiwano się nimi elastycznie i nie stosowano przy zbytnim nagromadzeniu skrótów. Zasadą było, że skrót winien być łatwy do rozszyfrowania a tekst zrozumiały.

Własne hasła (artykuły) ma każdy obiekt osadniczy, jednostka podziału terytorialnego (politycznego i kościelnego poza parafiami i dekanatami), starostwa, tenuty oraz większe i ważniejsze obiekty fizjograficzne i komunikacyjne o własnych nazwach (rzeki, jeziora, stawy, starorzecza, bagna, lasy, góry, doliny, polany górskie, brody, mosty, groble, przewozy, przystanie itd.). Pozostałe różnorodne obiekty fizjograficzne są opisane w hasłach miejscowości, z którymi są związane i będą zestawione w indeksie w ostatnim zeszycie.

Mimo wielkiego wkładu pracy w identyfikację i lokalizację, przeprowadzania nieraz osobnych poszukiwań, nie udało się bez reszty rozdzielić wszystkie materiały między miejscowości i obiekty fizjograficzne, zwłaszcza przekazy z nazwami zniekształconymi i pospolitymi. Przekazy nie zidentyfikowane, nie wiadomo, do której miejscowości o identycznej nazwie odnoszące się, umieszczono w osobnych hasłach z tytułem w kursywie. Pojedyncze nie zidentyfikowane przekazy podawano też w formie przypisu do hasła miejscowości, do której mogą odnosić się. Pozostało ponadto sporo obiektów nie zidentyfikowanych i nie zlokalizowanych, które także stanowią osobne hasła. Są to przeważnie miejscowości z wczesnych dokumentów klasztornych i biskupich, które albo zanikły (m. in. przez komasację kilku drobniejszych osad w jedną dużą wieś przy lokacji na prawie niemieckim) albo zmieniły swą nazwę, bądź ich nazwy są w źródłach tak zniekształcone, że nie można ich zidentyfikować. Dawał się tu odczuć brak studiów nad rozwojem uposażenia klasztorów i nad dziejami osadnictwa w woj. krakowskim od średniowiecza do XX w. Część ich zapewne zostanie zidentyfikowana w trakcie dalszej pracy słownikowej, o czym poinformują sprostowania i uzupełnienia w ostatnim zeszycie „Słownika krakowskiego”. Skrupulatna identyfikacja i lokalizacja pozwoliła nie tylko wyeliminować wiele błędnych dotychczas ustaleń, ale także wyodrębnić wiele wcześniej nie zauważonych lub nieznanych obiektów, które łączono z osadami o identycznej lub podobnej nazwie (np. Bolechowice i Bolechówka, dwa Birkowy w różnych powiatach położone). Stąd też w trakcie prac redakcyjnych przybywały dodatkowe hasła.

„Słownik” ma charakter materiałowy, a nie opisowo-narracyjny. Materiał źródłowy zaczerpnięty przeważnie ze źródeł w języku łacińskim, rzadziej w niemieckim, polskim i czeskim, przekazany jest z reguły w krótkich regestach w języku polskim. Jedynie małe fragmenty, niektóre terminy o płynnym znaczeniu i niejasne, nasuwające wątpliwości przy tłumaczeniu, są oddane w cytatach w oryginalnym brzmieniu, aby nie wprowadzać błędu do „Słownika” i nie narzucać interpretacji. Jednak przy oddawaniu raz obszernego a innym razem lakonicznego tekstu źródła w polskim zwięzłym regestrze nieuniknione są pomyłki i różne interpretacyjne odchylenia, wynikające także z subiektywnego podejścia poszczególnych autorów. Każdy regest oddający treść jednego lub nawet kilkudziesięciu przekazów źródłowych jest zawsze udokumentowany ustalonym i podanym w osobnym wykazie symbolem nazwy źródła lub źródeł. Przy cytowaniu wielotomowych wydawnictw i źródeł archiwalnych cyfra podana po symbolu (skrócie nazwy źródła) oznacza numer tomu, a druga, jeśli jest oddzielona przecinkiem, numer zapiski, jeśli jest bez przecinka i z s. lub k. stronę lub kartę. Każdy pojedynczy lub utworzony z wielu regest poprzedza data lub daty od-do. Brak jej oznacza, że przekaz jest z tej samej daty co poprzedni. Pochodzące od autorów uzupełnienia daty przekazu (np. dodane nazwisko czy imię wymienionej w przekazie bez nich osoby, nazwa wsi) są umieszczone w nawiasie kwadratowym. Także nazwa powiatu lub województwa nie występująca w źródle, a dotycząca miejscowości spoza terenu woj. krakowskiego również jest dodana w nawiasie kwadratowym. Dodana nazwa województwa lub dzielnicy (np. Śląsk) wskazuje też, w jakim „Słowniku” znajdzie się wymieniona miejscowość. Przy niepewnych lekcjach nazwy, nazwiska, terminu i w przypadku innych wątpliwości jest dodany znak zapytania. Wykrzyknik oznacza nazwę zniekształconą lub błędną.

Wyekscerpowany, opracowany i skondensowany materiał źródłowy jest rozmieszczony w hasłach osadniczych w układzie rzeczowym w ośmiu punktach przyjętego schematu, z tym że punkty nie wypełnione treścią opuszcza się. W hasłach fizjograficznych, jednostek terytorialnych oraz osadach posiadających bardzo mało przekazów źródłowych całość zgromadzonych materiałów podaje się w porządku chronologicznym. W szczególnie dużych hasłach zastosowany jest w punktach dalszy podział rzeczowy na podpunkty lub akapity, umożliwiający systematyzację i kondensację jednorodnych materiałów. W każdym punkcie i podpunkcie (akapicie) układ jest chronologiczny. Jeden przekaz źródłowy odnoszący się do kilku punktów dzielono między te punkty, ale gdy nie dało się tego zrobić bez szkody dla jego zrozumienia, przekaz taki umieszczano wtedy w tym punkcie, do którego przede wszystkim się odnosił, a w innych dawano odsyłacze. Jednakowa sygnatura źródła umożliwia czytelnikowi scalenie wiadomości jednego przekazu rozdzielonego rzeczowo między punkty.

Tytułem hasła jest nazwa obiektu w średniowieczu, przeważnie identyczna z nazwą dzisiejszą lub niewiele od niej różniącą się. Jeśli miejscowość zmieniła nazwę przed 1530 r. lub przed tym rokiem utrwaliła się dzisiejsza forma jej nazwy wówczas tytułem hasła jest nazwa w dzisiejszym brzmieniu. Nazwy dzisiejsze, różne od dawnych, są umieszczone w ciągu alfabetycznym „Słownika” jako odsyłacze. Nazwy złożone z dwóch lub więcej członów podaje się według utrwalonej i przyjętej kolejności z pewnymi wyjątkami. Cele praktyczne połączenia w ciągu alfabetycznym obok siebie haseł miejscowości o nazwie typu Nowy Sącz, Stary Sącz, Nowe Brzesko, Stare Brzesko, Biały Dunajec, Czarny Dunajec (związane ze sobą często historycznie wspólną genezą) oraz powstających nieuchronnie przy redagowaniu tego typu haseł hasła np. Sącz który?, nakazały przestawienie członów nazw. Tak więc będą tuż obok siebie hasła Sącz który?, Sącz Nowy, Sącz Stary, Dunajec, Dunajec Biały, Dunajec Czarny, Przemsza, Przemsza Biała, Przemsza Czarna, Brzesko Nowe, Brzesko Stare. Również ze względu na trudności identyfikacyjne wszystkie Kuźnice, Wole, Wolice, Wólki, Zwole, Dąbrowy, Dąbrówki będą miały w tytule hasła. najpierw nazwę Kuźnica, Wola itd., a następnie człon wyróżniający, który zawsze będzie stanowił także hasło odsyłaczowe. Wiele miejscowości o nazwach Kuźnica, Wola itd. w ciągu swego istnienia zmieniło swój człon wyróżniający (nieraz kilka razy), najczęściej pochodny od imienia, nazwiska lub przezwiska posiadacza Kuźnicy lub Woli, a nawet w ogóle zmieniło swą nazwę, tracąc w niej człon Kuźnica lub Wola (np. Wola Niedanowa dziś Pcim, Wola Gotfryda dziś Gosprzydowa, Wola Mniszkowa dziś Nieszkowice, Wola Binarowa dziś Binarowa, Kuźnica Błeszyńska dziś Słowik, Kuźnica. Herbułtowska dziś Panki). Różne źródłowe i dzisiejsze formy nazw Kuźnic i Woli będą odsyłaczami (np. Wola Batorska → Wola Kiełczowa, Wola Radziemska → Wola Bąkowa, Wola Justowska → Wola Chełmska, Słowik → Kuźnica Błeszyńskich). Wszystkie nazwy stanowiące tytuł hasła są podane w formie zmodernizowanej, bez uwzględniania pisowni źródłowej. Jedyny wyjątek stanowią tytuły haseł tych miejscowości nie istniejących, których nazwa zachowała się tylko w jednym niejasnym przekazie. Ten jedyny przekaz podawany jest bez zmiany jako tytuł hasła - może więc być także w języku łacińskim np. Apud Gostachum, Villa sex aratorum.

Po tytule następuje w nawiasie data pierwszej wzmianki z najstarszą formą nazwy. Podaje się też pierwszą wzmiankę zachowaną tylko w pochodzącym od nazwy wsi nazwisku. Nie uwzględnia się w nagłówku dat zabytków archeologicznych i architektonicznych, które mogą być o wiele wcześniejsze od pierwszej wzmianki ze źródeł pisanych. Następnie podane są w kolejności chronologicznej w oryginalnej pisowni źródła ważniejsze odmiany nazwy w tym także występujące w wydawnictwach źródłowych formy błędne i zniekształcone, oznaczone wykrzyknikiem oraz zrosty typu Sblona (= z Błonia). Wymienione w nagłówku odmiany nazwy i formy błędne, skażone i zrosty są również zamieszczone w ciągu alfabetycznym „Słownika” jako odsyłacze, umożliwiające czytelnikowi źródeł dotarcie do właściwego obiektu. Uwzględnione są również formy z średniowiecznych falsyfikatów z określeniem czasu powstania falsyfikatu. Przy formie, która utrwaliła się podaje się datę pierwszej wzmianki. Następnie w nagłówku hasła poza nawiasem bywa dodana nazwa dzisiejsza, o ile różni się ona od nazwy średniowiecznej. Podaje się charakter obiektu (prócz wsi), a położenie geograficzne jest określane według systemu ośmiokierunkowego stron świata w stosunku do najbliższej większej, powszechniej znanej miejscowości (miasta, zamku, siedziby opactwa). Odległość jest obliczana w kilometrach od jej rynku lub kościoła parafialnego. Nagłówek haseł miejscowości nie istniejących, nie zidentyfikowanych lub włączonych do innych osad zawiera dodatkowe informacje i uwagi dotyczące ich identyfikacji i lokalizacji, oparte o inne i późniejsze źródła, mapy, plany, słowniki, urzędowe nazwy i opracowania21Dobrą pomocą dla ustalenia włączenia miejscowości do drugiej, ale ograniczoną chronologicznie, było opracowanie M. Gajewskiego, Zmiany administracyjne miast i osiedli 1918-1963, Warszawa 1964. Jerzy Wiśniewski.

Punkt 1 podaje występujące w źródłach wzmianki o charakterze obiektu (prócz wsi). Nie zawsze jednak udało się ustalić charakter osady niewiejskiej w pierwszych wzmiankach o niej. Różne małe miasta występują często bez określenia charakteru. Wiadomość o przynależności administracyjnej powiatowej najczęściej pochodzi z rejestrów poborowych z przełomu XV na XVI w. (RP), a nawet dopiero z rejestru batoriańskiego z 1581 r. (ŹD). Pomijano wzmianki o przynależności do województwa lub ziemi krakowskiej w XV w. (z wyjątkiem wątpliwych miejscowości pogranicznych). Natomiast uwzględniono wzmianki o położeniu w księstwach oświęcimskim, zatorskim i siewierskim, a przede wszystkim wszystkie wzmianki o przynależności do kasztelanii i opola. Mylne określenia przynależności zaznaczano. Termin districtus, oznaczający raz powiat, a innym razem klucz dóbr, jest oddawany zgodnie z jego rzeczywistym znaczeniem w konkretnym przypadku (pow. lub dystr.). W razie wątpliwości w przekładzie na język polski zostawiono nazwy jednostek terytorialnych w ich formie obcojęzycznej (np. widek barwładzki, widek żywiecki). Przynależność parafialna (w opisach wsi parafialnych dekanat i ewentualnie archidiakonat) jest określana według rejestrów świętopietrza (MV), Liber beneficiorum Długosza (DLb.) i Liber Retaxationum (LR), a gdy jej tu i w innych wczesnych źródłach pochodzenia kościelnego np. w OK nie było, wówczas sięgano do rękopiśmiennej wizytacji radziwiłłowskiej z lat 1595-1599 (WR), a nawet opierano się o nie zawsze miarodajne informacje rejestrów poborowych (RP, ŹD). Litera n. po dacie wskazuje, że następne późniejsze źródła zawsze wymieniają taką samą przynależność administracyjną i kościelną, jednakże zawsze podaje się inne, różniące się, sprzeczne informacje o przynależności administracyjnej i kościelnej i jej zmiany. W przypadku zupełnego braku w przekazach źródłowych wiadomości odtwarza się przynależność administracyjną i kościelną w nawiasie kwadratowym w oparciu o przynależność osad sąsiednich.

Zawartość punktu 2 została zaczerpnięta głównie ze źródeł rękopiśmiennych i pochodzi przeważnie z dokumentów dotyczących sporów granicznych, rozgraniczeń, ujazdów, zapowiedzi granic, lokacyjnych, działów majątkowych, sprzedaży części wsi. Pełen opis granicy czy rozgraniczenia podaje się przy tej miejscowości, której głównie dotyczy. W hasłach innych wsi zamieszcza się tylko opis odpowiedniego fragmentu granicy i odsyłacz do hasła z pełnym opisem. Wymienione w tym punkcie nazwy obiektów fizjograficznych, nie mających własnych haseł, są podane w formie zmodernizowanej, ale z dodaną w nawiasie okrągłym formą źródłową nazwy. W razie trudności z modernizacją tylko formę źródłową. Nazwę identyczną z formą źródłową bez nawiasu. Ze względu na związek cła z drogami, mostami i przeprawami zamieszcza się w punkcie 2 wzmianki o obiektach celnych (wiadomości o przywilejach celnych podaje się w punkcie 3 odpowiedniej miejscowości). Punkt 2 w opisach wielu wsi pozostał nie wypełniony.

Na początku punktu 3 dodano krótkie określenie rodzaju własności z zaznaczeniem ewentualnych zmian. Własność ustaloną hipotetycznie lub na podstawie późniejszych źródeł daje się w nawiasie kwadratowym. Jeśli miejscowość była trwale podzielona między dwie lub więcej własności wówczas punkt 3 jest też podzielony na odrębne części oznaczone literami alfabetu (3.A, 3.B itd.). Punkt 3 prawie zawsze najobszerniejszy, wzbogacony przez kwerendę archiwalną, jest bardzo nierówny. Obszerny jest we wsiach drobnej i średniej szlachty, prowadzącej często spory i procesy, zawierającej między sobą przeróżne transakcje majątkowe, a lakoniczny we wsiach kościelnych, klasztornych, królewskich i możnowładców. Chronologiczne rozłożenie materiału też jest nierówne, ale głównie pochodzi z końca XIV i pierwszej połowy XV w. Przekazy źródłowe najwięcej przynoszą wiadomości o sprawach własnościowych. Dane o areale są niepełne, najwartościowsze przynosi DLb., ale odpowiednia część formularza, według którego sporządzono opisy w tym źródle często nie jest wypełniona. Najczęściej bez żadnej wartości są dane rejestrów poborowych. Dla ostrzeżenia warto tu wspomnieć o rejestrze poborowym pow. biec. z r. 1508 i rachunkach biec. z t. r. Ich porównanie pozwala stwierdzić, jak bardzo zaniżone liczby wielkości areału podawano dla celów podatkowych (np. Binarowa w RP z 1508 r. - 5 ł., a w 1509 r. w RB 28 ł.). Informacje o liczbie i kategoriach zawodowych i społecznych ludności są w „Słowniku” ułamkowe. Wiadomości o ciężarach ludności wiejskiej na ogół dotyczą tylko wsi królewskich i kościelnych. Stosunkowo liczniejsze i bardziej kompletne są wzmianki o młynach, karczmach. Mimo kwerendy archiwalnej bardzo słabo wychodzi struktura gospodarczo-społeczna mniejszych miast. Przekazy źródłowe najczęściej zawierają tylko luźne wzmianki o pojedynczych rzemieślnikach, jatkach. Materiał dotyczący dużych miast jest natomiast bardzo obszerny. Wymagał też selekcji i komasacji, spowodował rzeczowy podział punktu 3 na podpunkty, akapity, czasami z własnymi tytulikami. Podpunkty - akapity w poszczególnych większych miastach są różne w zależności od specyfiki gospodarczej miejscowości, jej rozwoju i wielkości, a także od rodzaju i obfitości zebranego materiału źródłowego. W punkcie trzecim występuje najwięcej osób - właścicieli miejscowości, chłopów, mieszczan itd. Przy dygnitarzach, ważniejszych urzędnikach nie podawano całej dokumentacji, tylko jej wybór, dotyczący spraw bezpośrednio związanych z miejscowością i dotyczący dat krańcowych występowania osoby. W zamian odsyłano czytelnika do spisu urzędników woj. krakowskiego Fedorowicza (Fed.) i do biogramu w PSB. Podanie zresztą wszystkich wzmianek np. o prymasie Andrzeju z Boryszowic idących w tysiące, nie było w ogóle możliwe i celowe. Przekazy dotyczące wsi w wielkich dobrach i ich centrów różnie traktowano. Obszerniej i pełniej oddaje treść przekazu regest zamieszczony w opisie miejscowości stanowiącej centrum dóbr, lub siedzibę starostwa, a skrótowo regest w opisach wsi, wchodzących w skład dóbr z odesłaniem do hasła, w którym będzie w którym będzie zamieszczony obszerniejszy regest.

Dla wielu wsi udało się z pomocą kwerendy archiwalnej uzyskać materiały do punktu 4. Zmieniają one zasadniczo obraz zagęszczenia wsi lokowanych i dotychczasowe ustalenia zasięgu lokacji oraz przynoszą wiele wiadomości do problematyki i dziejów sołectw, i wójtostw małopolskich. Bez porównania rzadsze są wzmianki o burmistrzach, radzie i ratuszu. Główną podstawę źródłową do tego punktu stanowiły księgi sądów wyższych prawa magdeburskiego (Teut., GB 1-3), księgi miejskie, leńskie, wiejskie i księgi sądów ziemskich i grodzkich. Punkt 4 w hasłach większych miast jest podzielony rzeczowo na akapity.

Punkt 5 w „Słowniku krakowskim” w porównaniu z innymi słownikami jest prawie zawsze wypełniony. Zawdzięczać to należy DLb. i LR, wydanym licznie dokumentom diecezji krakowskiej i dodatkowej kwerendzie w księgach oficjalatu krakowskiego (OK). W opisach wsi nieparafialnych treść punktu 5 ogranicza się do informacji o dziesięcinach i innych obciążeniach na rzecz instytucji kościelnych. W opisach wsi parafialnych i miast punkt ten jest o wiele bogatszy, bywa też dlatego podzielony na akapity według opisywanych kolejno kościołów, klasztorów, szpitali.

Zawartość stosunkowo rzadziej wypełnianego treścią punktu 6 przeważnie pochodzi ze źródeł historiograficznych i z opracowań historycznych oraz opracowań itinerariów królewskich (GItin.). Czasami coś do tego punktu dorzuciły inne źródła (głównie dotyczy to wzmianek o pożarach, powodziach i o osobach pochodzących z opisywanej miejscowości). Punkt ten nie jest wyczerpujący.

Punkt 7 przeważnie jest nie wypełniony. Materiał zebrany według bibliografii Finkla, bibliografii

zamieszczanej w „Kwartalniku Historycznym” w okresie międzywojennym i w powojennej bibliografii bieżącej poza nielicznymi pracami nie wnosi nic dla „Słownika krakowskiego” i większość zgromadzonej literatury okazała się dlań bezwartościowa.

Wzmianki w punkcie 8 o wczesnośredniowiecznych i średniowiecznych obiektach archeologicznych (grodziskach, cmentarzyskach, osadach otwartych i skarbach) podawano w zasadzie tylko według A. Żakiego, Archeologia Małopolski wczesnośredniowiecznej (Żaki). Korzystano też z E. Dąbrowskiej, Wielkie grody dorzecza Górnej Wisły, Wrocław 1973 (Dąbrowska). Punkt ten mimo prowadzonych od kilkudziesięciu lat, a zwłaszcza po ostatniej wojnie, na większą skalę poszukiwań archeologicznych pozostał w opisach wielu wsi pusty. Poza tym autorzy „Słownika krakowskiego” nie byli w stanie na bieżąco uwzględniać nowych odkryć i postępujących naprzód badań archeologicznych, których wyniki nie są odrazu ogłaszane. W dalszych zeszytach „Słownika krakowskiego” zostaną wykorzystane nowe syntetyczno-katalogowe publikacje archeologiczne, o ile takie ukażą się. Informacje o zabytkach architektonicznych pochodzą głównie z Katalogu zabytków sztuki w Polsce, t. 1 woj. krakowskie, t. 3 woj. kieleckie, t. 4 woj. katowickie (KatZab.), z publikacji Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII w., Warszawa 1971, z J. Łozińskiego i A. Miłobędzkiego, Atlas zabytków architektury w Polsce, Warszawa 1967 (Atlas zabytków) i z H. Guerquina, Zamki w Polsce (Guerquin). Gdy w tych publikacjach brakowało opisu zabytku (KatZab. nie obejmują jeszcze całego terytorium dawnego woj. krakowskiego), wówczas sięgano do innych opracowań, a przede wszystkim do „Rocznika diecezji tarnowskiej” z r. 1972, opisującego zabytki architektury kościelnej.

W „Słowniku krakowskim”, jak i w innych, występują wsie i inne obiekty o identycznych nazwach, które zamieszczone są w następującej kolejności: najpierw odsyłacze, następnie obiekty fizjograficzne, miejscowości, uporządkowane według kolejności alfabetycznej nazw parafii, do których należały. Hasła z materiałem nie zidentyfikowanym (tytuł hasła kursywą) umieszcza się przed wsiami zidentyfikowanymi. Rzeki o identycznych nazwach (np. liczne rzeki o nazwie Biała) są umieszczone według kolejności alfabetycznej nazw rzek, do których wpadają.

W opisach starszych jednostek terytorialnych (kasztelania, opole, księstwo oświęcimskie, zatorskie i siewierskie) podano wszystkie wzmianki o osadach do nich należących z datami i dokumentacją, a w opisach jednostek młodszych (powiat, województwo) tylko najstarsze wzmianki (z informacją, że dany powiat dalej istniał) i ewentualnie zmiany granicy. W opisach jednostek wyższego rzędu wymieniano sumarycznie jej podział na jednostki niższe. Hasła podziału kościelnego są również potraktowane zwięźle. W haśle Kraków - diecezja na podstawie zebranych materiałów i literatury poda się tylko datę utworzenia diecezji, przebieg i zmiany granicy, podział na archidiakonaty i dekanaty, ogólnie uposażenie biskupa i kapituły (zamki i klucze ich dóbr z odesłaniem do odpowiednich haseł), najważniejszą literaturę. Archidiakonaty i dekanaty omawia się pod hasłami ich siedzib, podając tylko ich przynależność do diecezji, a dla dekanatów także do archidiakonatu, daty krańcowe istnienia, pierwsze wzmianki, podział archidiakonatu na dekanaty oraz zmiany i literaturę. Do hasła zawierającego opisy granicy Małopolski (Małopolska - granice) zgromadzono bardzo mało materiałów - dotyczą one tylko fragmentów granicy ze Śląskiem i z Węgrami.

Odsyłaczami są formy źródłowe nazwy zamieszczone w nagłówkach, nazwy dzisiejsze różniące się od nazwy w tytule hasła oraz drugie człony nazw złożonych. Nie umieszcza się odsyłaczy, które sąsiadują bezpośrednio z hasłem, do którego odnoszą się.

Do pierwszego zeszytu dołączamy opracowaną przez J. Laberscheka szkicową Mapę województwa krakowskiego z zaznaczonymi granicami administracyjnymi i naniesionymi na nią miastami, zamkami i klasztorami, wg których określano położenie geograficzne i odległość obiektów osadniczych i fizjograficznych. Mapa ta będzie zamieszczana w następnych zeszytach, by czytelnik miał ogólną orientację o położeniu poszczególnych obiektów. Do ostatniego zeszytu zostanie dołączona właściwa mapa w większej skali z pełną siecią osadniczą. W pierwszym zeszycie zamieszczono wykaz symboli dokumentacyjnych zastępujący również bibliografię podstawowych źródeł i opracowań do chwili ukazania się pełnej bibliografii w ostatnim zeszycie „Słownika”.

 

IV

 

„Słownik krakowski” ma niezmiernie dużo do zawdzięczenia swemu inicjatorowi i długoletniemu kierownikowi Pracowni Słownika Profesorowi Doktorowi Karolowi Buczkowi. Bez jego trudnego do ujęcia słowami doświadczenia naukowego oraz bez jego stałej opieki, rad i wskazówek, które staraliśmy się w miarę swoich umiejętności odpowiednio wykorzystać, „Słownik” na pewno nie zdołałby osiągnąć swej obecnej postaci. Wdzięczność nie mieści się tutaj w kategoriach zwyczajowych podziękowań, których nawet najserdeczniejsze wyrazy tu jemu przekazywane, nie są w stanie jej oddać.

Autorzy poczuwają się do miłego obowiązku złożenia podziękowania Docentowi Dr Stanisławowi Kurasiowi za udostępnienie licznych dokumentów małopolskich jeszcze przed ich publikacją, za sporządzenie i przekazanie wypisów z rękopiśmiennych ksiąg sądowych lubelskich, a przede wszystkim za sformowanie kartoteki „Słownika krakowskiego” i dokonanie identyfikacji i lokalizacji większości obiektów osadniczych. Również bardzo dziękują Profesorowi Doktorowi Zbigniewowi Perzanowskiemu za żmudną i trudną a tak owocną dla „Słownika krakowskiego” kwerendę archiwalną i za stałe ułatwianie korzystania z bogatych zbiorów Zakładu Archiwistyki i Nauk Pomocniczych Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, a Docentowi Doktorowi Feliksowi Kirykowi za udostępnienie maszynopisów swych prac o miastach Małopolski w średniowieczu.

Autorzy pragną bardzo serdecznie podziękować Profesorowi Doktorowi Stanisławowi Trawkowskiemu za wnikliwe i cenne uwagi recenzyjne, a także proszą Kierownictwo Archiwum Państwowego na Wawelu o przyjęcie podziękowania za ułatwienia w korzystaniu z licznych archiwaliów, inwentarzy i indeksów.

Praca nad „Słownikiem krakowskim” była impulsem do nowych inicjatyw wydawnictw źródłowych i nowych prac badawczych, a materiały zgromadzone w alfabetycznie ułożonej kartotece, liczące kilkaset tysięcy wypisów i stale uzupełniane, od samego początku kwerendy służyły badaniom z różnych dziedzin: historii społecznej, osadnictwa, regionalnej sztuki, toponomastyce i urbanistyce. Korzystali z nich mediewiści, wydawcy źródeł, językoznawcy, autorzy biografii, historycy sztuki, urbaniści, konserwatorzy zabytków, doktoranci, magistranci, liczni regionaliści, miłośnicy historii lokalnej, a także pracownicy urzędów (gminnych, miejskich itd.). Pracownię „Słownika krakowskiego” odwiedzali także badacze zagraniczni i wykorzystywali jej zbiory do swych prac. Opublikowano już prace, głównie z toponomastyki i historii regionalnej, oparte w części, a nawet w całości o materiały „Słownika krakowskiego”, a dalsze są w przygotowaniu do druku. Poprzez prace te, niektóre nieznane fakty, zaczerpnięte z kartoteki „Słownika”, już weszły do obiegu naukowego, ale większość dopiero wejdzie, gdy kolejne zeszyty „Słownika” znajdą się w warsztacie pracy badaczy. „Słownik krakowski” przynosi bowiem masę nowych wiadomości o poszczególnych wsiach i miastach m. in. dane do dziejów społeczno-gospodarczych, wzmianki o archaicznych reliktach w stosunkach prawnych, społecznych, gospodarczych, daty lokacji wielu wsi, wymienia osoby ich założycieli, podaje nieznane wzmianki o grodziskach, fortalicjach i zamkach, tysiące dawnych nazw wsi i miast, wiele nieznanych miejscowości, które były w średniowieczu, a dziś nie istnieją, nazwy wielu obiektów fizjograficznych. „Słownik” lokalizuje wiele z tych wsi i identyfikuje wiele rzekomo zaginionych miejscowości, ustala prastare nazwy rzek i jezior, dziś noszących inne nazwy, prostuje wiele błędów identyfikacyjnych i lokalizacyjnych w wydawnictwach źródłowych i w opracowaniach historycznych, rysuje obraz struktury społeczno-gospodarczej, ukazuje stosunki prawne, pokazuje, jak powstała i rozwijała się gospodarka folwarczna, jak tworzyły się dobra możnowładców, jaka była sieć osadnicza w zachodniej części Małopolski i jakie następowały w niej zmiany do XVI w.

1 Słownik historyczno-geograficzny ziemi wieluńskiej w średniowieczu, oprac. R. Rosin, Warszawa 1963, s. 5-38; Słownik historyczno-geograficzny ziemi chełmińskiej w średniowieczu, oprac. K. Porębska przy współpracy M. Grzegorza, pod red. M. Biskupa, Wrocław 1971, s. V-XIV.

2 Pol. 3, 11.

3 Mp. 2, 919 i 423.

4 Pol. 1, 59 z błędną datą 1278 r.; konfirmacja Władysława Jagiełły w 1428 r. (MS 4, S 624).

5 Pol. 4, 40-43; GrünMark. 2 s. 606-610.

6 GrünMark. 2 s. 617-621; Acta Tomiciana 1, appendix 10, zatwierdzenie w 1507 r. przez obie strony (Corpus iuris 3, 25 i 26).

7 CE 1/2, 124; DH 5 s. 130-131, 150.

8 Corpus iuris 3, 146.

9 MS 4, 2730.

10VL 2 s. 660.

11 GrünMark. 2 s. 626-634.

12 VL 9 s. 174-175, 345.

13 Jej południowa część do ujścia rz. Białej do Wisły była po rozbiorach do roku 1919-20 granicą Galicji z księstwami bielskim i cieszyńskim oraz z państwem pruskim, które w 1742 r. zdobyło na Austrii prawie cały Śląsk. Od tego też czasu także północna część granicy stała się granicą z państwem pruskim. Po 1920 r. po przyłączeniu części Śląska do Polski (dawne księstwo pszczyńskie, części księstw raciborskiego, bytomskiego i opolskiego) granica przesunęła się na zachód. Jedynie niewielki północny jej fragment biegnący Liswartą od Kamieńska do Podłęża pozostał jeszcze granicą państwową do 1945 r.

14 S. Kutrzeba, Sądy ziemskie i grodzkie w wiekach średnich, t. 1 województwo krakowskie, „RAUh”, 40, 1901, s.292-300.

15 Najczęściej według ŹD jest podawana przynależność powiatowa w punkcie l.

16 Z. Kozłowska (-Budkowa), Mapa historyczna granic politycznych i kościelnych powiatu proszowskiego. „Prace Komisji Atlasu Historycznego Polski”, 1, Kraków 1922, s. 17-26. O zmianach w XVI-XVII w. zob. Rejestr poborowy woj. krakowskiego z 1680 r., Wrocław 1959, s. XXI-XXIV.

17 Z. Wojciechowski, Ze studiów nad organizacją państwa polskiego za Piastów, Lwów 1924; S. Arnold, Terytoria plemienne w ustroju administracyjnym Polski piastowskiej (w. XII-XIII). „Prace Komisji Atlasu Historycznego Polski”, 2, Kraków 1927, s. 74-82, przedruk tegoż, Z dziejów średniowiecza. Wybór pism, Warszawa 1968, s. 344-357; J. Natanson-Leski, Zarys granic podziałów Polski najstarszej, Wrocław 1953; T. Lalik, Organizacja grodowo-prowincjonalna w Polsce XI i początków XII wieku. „Studia z dziejów osadnictwa”, 5, Wrocław 1967, s. 31-33, mapy 3 i 4; W. Pałucki, Kasztelania czechowska, Warszawa 1964, s. 5-16; K. Buczek, Z badań nad strukturą terytorialną Polski wczesnośredniowiecznej. O tzw. ziemiach, czyli rzekomych terytoriach plemiennych, „Studia Historyczne”, 13, 1970, s. 1-24; tenże, Z badań nad organizacją grodową w Polsce wczesnofeudalnej. Problem terytorialności grodów kasztelańskich, „KH” 77, 1970, s. 17-19, 25-27.

18 Mp. 1, 44, 58, 59, 62.

19 DLb. 2 s. 234; T. Silnicki, Organizacja archidiakonatu w Polsce. „Studia nad historią prawa polskiego”, 10, z. 2, 1927; przedruk streszczenia tegoż, Z dziejów kościoła w Polsce, Warszawa 1960, s. 251-264; B. Kumor, Organizacja archidiakonalna w Małopolsce południowej, „Prawo Kanoniczne” 2, 1960, z. 1 -2, s. 391-423; tenże, Archidiakonat sądecki, „ABMK”, t. 8, 1964, s. 271-304, t. 9, 1964, s. 93-286; tenże, Początki organizacji dekanalnej na ziemiach polskich, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 7, 1960, z. 2, s. 89-101; tenże, Rozwój sieci dekanalnej w południowej części diecezji krakowskiej do r. 1772, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 9, 1962, z. 1 ; J. Szymański, Dekanat wojnicki w świetle niektórych uwag o organizacji dekanalnej w diecezji krakowskiej w XIII-XVI w., „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne”, 8, 1961, z. 1, s. 75-85.

20 Brak tu dokumentów z czasów Jana Olbrachta.

21 Dobrą pomocą dla ustalenia włączenia miejscowości do drugiej, ale ograniczoną chronologicznie, było opracowanie M. Gajewskiego, Zmiany administracyjne miast i osiedli 1918-1963, Warszawa 1964.

Jerzy Wiśniewski