(1426 Mlawa) nad rz. Mławką, 21 km na NE od Szreńska.

1. 1426 n. miasto M., stolica pow. (L nr 162); 1429 par. M. (Kurenda, 218); 1466 n. par. M. (Ep. 5, 163); 1502 n. ziemia płoc. [!] (AG perg. 978); 1506 dek. mław. (MD); 1525 distr. mław. (UP 31).

2. 1450 kuźnia w M. na rz. Mławce (MK 335, 90v); 1498 → p. 3.

3. Włas. ks. 1429 → 4; 1432 → Mławka; 1490 ks. Janusz II otrzymuje 15 fl. z dochodów m. M. (K skarb. nr 1241); 1491 tenże ks. zatwierdza cech szewców w M., przyznając mu prawa cechu szewców w Ciechanowie (MK 6, 265v-266)¹Po raz pierwszy szewcy mławscy uzyskali zezwolenie na założenie cechu wzorowanego na płoc. 17 II 1491 (MK 6, 257). Ponieważ w kilka miesięcy potem uzyskali pozwolenie wzorowania się na ustawach cechu ciech., na korzystniejszych warunkach (23 VI 1491), wcześniejszy akt został unieważniony. Zob. ZDP nr 249; 1498 miasto M. posiada 30 wł., z których płaci czynsz po 24 gr w półgr.; wójtostwo – 6 wł., poza tym 2 wł. wolne od świadczeń, także pleban posiada 2 wł., a więc łącznie z wójtostwem 10 wł. wolnych od świadczeń. Z każdego domu płacą po 2 szelągi, które pobiera starosta [mław.]; także od piwowarów po 2 szelągi rocznie; od rzemieślników – po 2 szelągi; szewcy płacą rocznie po 2 kopy gr, sprzedawcy soli po 7 1/2 gr staroście, lecz obecnie brak takich sprzedawców. Jest w mieście 12 jatek rzeźniczych, z nich trzecia cz. należy do wójta; starosta otrzymuje od nich kamień [łoju] rocznie i 1 funt pieprzu. Jest w M. cło lądowe, z którego dochód pobiera starosta dla zamku. Było tu 20 ton soli wziętych od tych, którzy wożą z Prus sól pruską²Por. interwencję posłów Wielkiego Mistrza krzyżackiego w 1503 r. w sprawie przemytu soli pruskiej przez mieszczanina działdowskiego, którego transport został zajęty w M. z ramienia starosty płoc. (AA nr 194). Między m. M. i wsią Mławka jest las, w którym znajdują się nieliczne barcie. W tymże lesie na rz. Mławce staw z młynem z 2-ma kołami, korzecznym i foluszowym (LP 158); 1502 król Aleksander Jagiellończyk sprzedaje z pr. odkupu ur. Jakubowi z Glinek star. wis., miasto M. z przynależnymi wsiami za 1000 fl. węg. w celu opłacenia żołdu wojskom w Kamieńcu [Podolskim] (AG perg. 978; L nr 272; MS III nr 596); 1504 tenże król w ramach odkupu M. z przyległymi wsiami od Jakuba z Glinek darowuje mu Międzyrzecz, odkupiony od Jana Karnkowskiego kanonika krak. oraz 4 wsie w ziemi wis.: Piątnicę, Kalinowo, Brunowo i Bożejewo, na których tenże Jakub miał zabezpieczone przez króla Jana Olbrachta 3000 fl. węg. (Kapica 129; MS III nr 1151); w dalszym ciągu w ramach odkupu M. król zabezpiecza Janowi Rabsztyńskiemu z Tęczyna marszałkowi dworu, star. sand. i płoc. 5000 fl. węg. na zamku i mieście Płocku oraz wsiach przyległych (AG perg. 958; MS III nr 1153); tenże król zabezpiecza Jakubowi z Glinek star. wis. i dzierżawcy miasta M. 330 fl. węg. na zamku i miastach ziemi wis. i na mieście M. (MS III nr 1273); 1506 król Aleksander Jagiellończyk godzi się wykupić zamek, miasto i starostwo płoc. z miastami Bielskiem i M. z przynależnymi przedmieściami i wsiami z rąk Andrzeja Rabsztyńskiego z Tęczyna kanonika krak., spadkobiercy po zm. Janie Rabsztyńskim, dla ur. Michała Prażmowskiego prepozyta płoc. i Prokopa Sierpskiego (AG perg. 964); 1510 Prokop Sierpski chor. i star. płoc. zabezpiecza żonie Elżbiecie z Gaju wiano w sumie 1500 fl. węg. między innymi na połowie m. M. (MS IV/1 nr 965); 1512 tenże Prokop zabezpiecza żonie Elżbiecie z Gaju sumy otrzymane od jej braci, Wojciecha i Grzegorza, na połowie swych dóbr, m. in. na M. (MS IV/2 nr 10357); 1518 Elżbieta z Gaju wd. po Prokopie Sierpskim trzyma [w zastawie] m. in. m. M. (MS IV/2 nr 11898); król Zygmunt I nadaje Piotrowi Kryskiemu kaszt. sierp. m. in. M. [w zastaw] (MS IV/2 nr 11944); 1521 tenże król przypozywa ur. Jana kaszt. ciech. i Pawła Kryskich, spadkobierców zm. Piotra Kryskiego kaszt. płoc., w sprawie dóbr, które Piotr Kryski dzierżawił, miał w zastawie itp., m. in. miasta M. (Z 28, 409v-412); ugoda między braćmi Janem i Pawłem Kryskimi w sprawie spadku po zm. bracie Piotrze Kryskim: z sum zabezpieczonych na m. M. Paweł ma wyposażyć siostry: Elżbietę, Zofię i Dorotę (Z 25, 183-185); król Zygmunt I uwalnia mieszczan M. z powodu pożaru na przeciąg 8 lat od wszelkich opłat, wyjąwszy czopowe i nowe cła (MS IV/1 nr 3716); 1525 miasto M., ogołocone przez wojska krzyżackie, otrzymuje zwolnienie od świadczeń: od opłat czynszów od domów do lat 8, a od in. opłat wg uznania Pawła Kryskiego dzierżawcy miasta (MS IV/2 nr 13483); Paweł Kryski otrzymuje polecenie królewskie dotyczące uwolnienia mieszczan mław. od opłat czynszów i ceł do pewnego czasu (MS IV/2 nr 13484); 1525 Jan z Wieczfni kaszt. i wojski płoc., starosta bratjański otrzymuje od króla zezwolenie wykupienia M. od Pawła Kryskiego (MS IV/1 nr 4767); Aleksander Iłowski otrzymuje od króla zezwolenie wykupienia M. z przyległymi wsiami od Pawła Kryskiego (MS IV/2 nr 14178); 1527 Jan z Wieczfni otrzymuje pozwolenie zastawienia M. z przynależnymi wsiami (MS IV/1 nr 5249); 1529 król Zygmunt I zezwala Feliksowi Szreńskiemu odkupić od Pawła Kryskiego miasto M. (BOK nr 264);1530 król Zygmunt I odbiera Mikołajowi Niszczyckiemu starostwo grodowe płoc. i nadaje królowej Bonie wszystkie królewszczyzny płoc., m. in. m. M. z 2 młynami (LP XXVIII; MS IV/1 nr 5572); 1565 424 domy w mieście M. i na przedmieściu, ponadto 22 siedliska i 5 domów żydowskich (LP 32).

Mieszczanie. 1430 Paweł krawiec z M., Stanisław szewc z M. (Tym. 314); 1432 Jakub młynarz (MK 44, 292); 1448 mieszczanie z M. mają dawać księciu po 4 korce owsa z wł. każdego roku (MK 335, 138v); 1450 Andrzej kuźnik sprzedaje Andrzejowi młynarzowi z Unierzyża młyn, niegdyś kuźnię w M. na rz. Mławce, za 20 kóp gr w szelągach (MK 335, 90v); 1470 Jakub s. Wojciecha z M., student Uniwersytetu Krak. (Album I, 203); 1473 Jakub Pieniążek mieszcz. ciech. ma 2 wł. chełm. w M., które ks. Kazimierz III uwalnia mu od wszelkich czynszów książęcych i obciążeń, wyjąwszy pobór powszechny (MK 5, 29v-30)³W tekście: excepto contributione generali. Należy to jednak rozumieć chyba jako czynsz książęcy; 1478 tenże Pieniążek darowuje Janowi kanonikowi pułt. sumy, które byli mu dłużni mieszczanie z M.: Rożek – 13 gr w półgr., Katarzyna Baszowa – 10 gr, Lelik – 8 gr, Mikołaj Rostusz – 42 gr w szelągach (Ep. 13, 197v-198); 1493 szl. Sasin z Tańska, mieszcz. mław. zamienia z br. szl. Stanisławem z Tańska całą swą cz. ojcowizny w Tańsku na 1 1/2 wł. chełm. tamże; żona Sasina, szl. Elżbieta, akceptuje zamianę (MK 6, 293v); 1494 Piotr s. zm. Dobrogosta z Tańska uzyskuje konfirmację aktu przepadku na swoją korzyść 1 1/2 wł. w Tańsku, na skutek niewypłacenia w terminie przez Sasina z Tańska mieszcz. mław. długu, który zabezpieczył był Piotrowi na tejże 1 1/2 wł. (MK 6, 329); 1497 Jan postrzygacz sukna (Ep. 15, 109); 1504 Wojciech mieszcz. z M., stryj Marcina, s. zm. Jana Trząsały z Płocka (K Ław. nr 196);1507 do domu Mikołaja Przyjało mieszcz. mław. opatrzny Gaweł przyprowadza ranną żonę szl. Mikołaja Tańskiego dla wyleczenia ran (PT 1, 2); 1511 discr. Feliks z M. (PT 1, 122v, 405, 407v); 1512 discr. Franciszek z M. uczeń szkoły w Pułtusku (Ep. 7, 46v-47; PT 1, 157v); Izaak Żyd (CW 5, 28); 1515 Adam mieszcz. z M. zabezpiecza swój dług 10 kóp gr na dobrach Jana Wita mieszcz. płoc. (K Ław. nr 532); 1516 ucz. Stanisław ślusarz (Ep. 2, 145).

4. 1429 książęta Siemowit V, Kazimierz II i Włodzisław I nadają nowo lokowanemu miastu M. pr. chełm. z czynszem po 24 gr pras., zezwalając na budowę wagi i postrzygalni, z których dochody ma pobierać miasto, a trzeci denar wójt, oraz zobowiązują mieszczan do konserwacji grobli. Mieszczanie mają mieć wolne pastwiska w granicach miasta. W ramach możliwości należy okoliczne drogi skierować do miasta, lecz bez szkody dla [okolicznej] szlachty (GP 126-131; MS IV/3 Supl. nr 635); 1460 Mikołaj z Bolęcina z żoną Barbarą sprzedają Niemierzy i Andrzejowi z Łebków wójtostwo w M. za 130 kóp gr. (MK 335, 170); 1461 Jan z bratankiem Jakubem z Borzewa [Szlacheckiego] i Jan z Łępina sprzedają Andrzejowi i Owce wd. po Niemierzy z Łebków wszystkie swe cz. wójtostwa w M. (MK 341, 10); 1497 król Jan Olbracht daje Tomaszowi Bartnickiemu m. in. wójtostwo w M. (MS II nr 886); oraz Stanisławowi Glaszowi skonfiskowane dobra synów zm. Wawrzyńca, Wieczfnię i Jabłonowo oraz wójtostwo w M. (MS II nr 931); 1516 rajca Kęczk (Ep. 149, 236v); 1521 Mik. Skotowski otrzymuje od króla pozwolenie odkupienia wójtostwa w M. od Jana wójta, jego matki i in. tenutariuszy (MS IV/1 nr 3713).

5. 1429 Mikołaj rektor kościoła par. w M. wezwany do uiszczenia świętopietrza (Kurenda, 218); 1466 ks. Konrad III prezentuje księdza Jana z Wieczfni na par. w M. (Ep. 5, 163)⁴Wg opracowania Diecezja płocka (s. 250) par. w M. została erygowana w XIV w., pierwszy kościół murowany p.w. Najświętszej Trójcy, jednonawowy, pochodzi z 1477 r. Jednocześnie wyrażono pogląd, że „prawdopodobnie już od 1065 r. można przyjąć istnienie kościoła w Kozielsku, który z chwilą lokacji miasta został włączony do M. Świadczy o tym wezwanie kościoła cmentarnego (Ś. Wawrzyńca)...”. Twierdzenie to można przyjąć tylko jako hipotezę, i to z dużym znakiem zapytania, ze względu na brak potwierdzenia ze strony badań archeologicznych; 1482 pleban z Kuklina występuje przeciwko trzem wikarym, m. in. przeciwko Falisławowi wikaremu z M. o przywłaszczenie książek, pieniędzy, habitów, szkatuł, koni, bydła, wozów, naczyń cynowych i in. przedmiotów należących do kościoła w Kuklinie po śmierci Piotra komendarza w Kuklinie (Ep. 10, 228); tenże pleban żąda od wikarego Falisława z M. zapłacenia kary niestane (Ep. 10, 233); 1485 Mikołaj bakałarz, nauczyciel szkoły par. w M. (Ep. 11, 236v); 1504-1598 kościół parafialny Najświętszej Trójcy (Ep. 16, 211-211v; WP 5, 160); 1530 po śmierci plebana Andrzeja Prawdy Mikołaj i Wojciech Kossobudzcy otrzymują pr. patronatu kościoła w M. (MS IV/2 nr 15818).

6. 1472 mocą umowy między książętami Mazowsza i Wielkim Mistrzem Zakonu Krzyżackiego miasto M. zostaje wyznaczone jako jedno z trzech miast, w których co roku, na przemian, mają się odbywać zjazdy dla załatwienia spraw spornych wynikłych z zatargów między Zakonem Krzyżackim i Mazowszem (L nr 226; MK 5, 63v-64).

7. 1478-1544 (Ep. 13, 188v, 242v; Ep. 10, 192, 232, 233, 238, 472, 493; Ep. 11, 239v, 251; Ep. 15, 109; Ep. 16, 25v, 230v; Ep. 149, 103, 241v; PT 1, 491v; MS IV nr 6952, 7069, 7073, 8935, 10153, 10246, 10273, 10572, 11799, 16075, 17831, 18557, 18884, 20612, 20991, 21575, 21909).

8. Kościół farny murowany, gotycki z XV w. (Zab. arch. 15, 60).