(1233 Unezir, Vneszirsz, Vneszirz, Unesirz, Unezirz, Unerzisz, Hunyers, Vneszirsz, Wnyerzs, Hvnyerzs, Vnyerzysch, Minor Wnyerzysch, Vnyerzich, Vnyerzysch Ecclesie, Unierzys Ecclesiastica) nad rz. Wkrą, 15 km na NE od Raciąża.

1. 1233 → p. 3; 1349 [dzielnica] ks. Elżbiety (L nr 70; Maz. II nr 296); 1452 z. płoc. (MK 335, 127); 1484 par. W. (Ep. 10, 330); 1497 pow. sulerzyski (MS II nr 947); pow. rac. (MS II nr 879); 1531 pow. rac. (RP 41, 101); 1578 pow. niedzb., par. U. (ŹD 116, 122); pow. rac., par. Unieck (ŹD 86, 94)¹Ze względu na swoje położenie graniczne tuż nad Wkrą U. nie był zaliczany jednoznacznie do określonej jednostki administracyjnej. Pawiński zaliczył U. do pow. rac. (ŹD 86, 94), lecz jednocześnie do par. Unieck, natomiast samą par. unierzyską do pow. niedzborskiego (dawniej sulerzyskiego) (ŹD 116, 122). W innych źródłach też występuje zróżnicowanie określenia przynależności powiatowej U.

2. 1495 → p. 5.

3. Włas. szlach. 1233 Kazimierz I ks. kujawski zwraca bpowi kujawskiemu wieś Chełmce, sprzedaną synom Sasina w czasie, gdy budowano zamek zwany U. (K nr 328); 1400 Paweł z Szyjek zastawia swoją cz. w Szyjkach Jakuszowi Kuszanowi z U. w 1 kopie gr (Pł. nr 11); 1400-1414 Jakusz zw. Kuszan dz. z V. (Pł. nr 11, 57, 60, 89, 90, 305, 306, 410, 411a, 456, 476, 509, 521, 522, 545, 569, 768, 793, 795, 916, 917, 930, 1322, 1356, 1364, 1558, 1579, 1600, 1698, 2140); 1405 Jakusz Kuszan z U. nie chce odpowiadać Filipowi z Szyjek bez następujących osób z Szyjek: Michała, Mikołaja, Jakusza, Stanisława s. Mikołaja, Michała jego br., Szczepana i wielu innych (Pł. nr 564); 1405 Dadźbog z V. (Pł. nr 494, 521, 522, 576); 1411 sąd ziemski płoń. przysądza Jakuszowi (Jakubowi) z V. 34 kopy gr szer. u Tomka z Modły i 24 gr na połowie Śmiecina (Pł. nr 1704); Dziersław z V. (Pł. nr 1671, 1947); 1412 Tomek Omeksa zobowiązuje się dostarczyć w ciągu 2 tygodni dokument, w którym ks. Janusz I potwierdził oddanie Jakubowi Kuszanowi z U. połowy wsi Śmiecin za dług 34 kóp gr (Pł. nr 1725); tenże Tomek ma wwiązać Jakuba Kuszana w 9 wł. we wsi Modła w ciągu 2 tygodni (Pł. nr 1735); Mikołaj z V. (Pł. nr 1933); 1413 Jakub Kuszan i Mikołaj, dziedzice z V., pozywają br. Dziersława do podziału dziedzictwa w V. (Pł. nr 1947); 1415 Piotr z Podkrajewa powołuje Dziersława z V. o 7 kóp gr; Dziersław z V. stawia się w sądzie (Pł. nr 2467); 1417 Mikołaj z V. (Pł. nr 2758); [imię nieczytelne] dziedzic z V. zabezpiecza żonie Dorocie c. Jana z Galomina 75 kóp gr posp. na 10 wł. wsi V (PZG 6, 297); 1429 Mikołaj z V. z br. Dziersławem (MK 334, 1v); 1449 Ota z V. zabezpiecza żonie Katarzynie 80 kóp gr posp. na połowie swych dóbr w V. tytułem wiana (MK 337, 73v); 1450 Andrzej młynarz z V. kupuje młyn w Mławie (MK 335, 90v); 1452 Jakub z V. zabezpiecza żonie Katarzynie z Gruduska 90 kóp gr, połowę w półgroszkach, połowę w szelągach, na połowie swych dóbr w V. tytułem wiana (MK 335, 127); 1470 Ota z V. h. Lis psęd. płoc. (ADP perg. 336, 351); 1477-1484 szl. Mikołaj z H. (Ep. 13, 104; Ep. 11, 94); 1484, 1486 → p. 5; 1485 Jan s. Oty z W. (Ep. 10, 386); 1492 Małgorzata c. Arnolda z Ćwiklina, żona Jakuba z V. kwituje brata Pawła z Ćwiklina z zadośćuczynienia za dobra dziedziczne (MK 6, 277v); prac. Piotr Gęba karczmarz z V. (Ep. 15, 239); 1497 Mikołaj z V. winien jest plebanowi w V. 2 kopy gr (Ep. 15, 119v); król Jan Olbracht daje Stanisławowi s. Piotra z Gizina m. in. skonfiskowane dobra szlachty z U. (MS II nr 947); także Janowi Unierzyskiemu skonfiskowane dobra szlachty z U. (MS II nr 879); oraz Zygmuntowi z Łaszewa skonfiskowane dobra wdowy po Jakubie z M.W. (MS II nr 914)²Nazwa Minor Wnyerzysch pojawia się tylko raz; 1509 karczma w V. (Ep. 149, 120v); 1531: cz. Stanisława – 4 wł. os.; młyn wodny o 2 kołach, dziedziczny; cz. Józefa Grada – 1/2 wł. os.; wdowa Pesio – 1 wł. folw.; Mik. Boskowicz, Maciej Wardeks, Feliks Piardałkowicz, każdy z osobna po 2 wł. folw. (RP 41, 101); 1538 Feliks Unierzyski z Giżyna (WS 209).

5. 1473 ksiądz Junosza z W. bakałarz sztuk [wyzwolonych] (Ep. 10, 72); 1484 ksiądz Józef pleban w W. (Ep. 10, 329, 333, 337, 343-344, 347, 348); pisarz kurii bpa płoc. proponuje w imieniu Mikołaja plebana w Lekowie, by wieś zw. Wola [Kanigowska] należała z racji swego położenia do par. w Lekowie zamiast do par. w W. (Ep. 10, 330); sprawa Mikołaja plebana z Lekowa przeciwko discr. Józefowi plebanowi w W. (Ep. 10, 333); Mik. Unierzyski procesuje się z Jakubem plebanem w Grudusku (Ep. 11, 94v); Jan s. Oty z V. i Stanisław Groch z V., dziedzice i patroni kościoła par. w V., prezentują na parafię tamże discr. Jana Grocha z V. (Ep. 10, 311); sprzeciwiają się temu Jakub s. Oty i Mikołaj s. Stanisława, także dziedzice z V., i prezentują na parafię w V. discr. Jana s. Wawrzyńca z Bogusławic (Ep. 10, 312); 1485 Józef pleban w V. procesuje się ze Stefanem młynarzem z Przasnysza (Ep. 10, 368, 374, 380); 1485-1486 Józef pleban w W. procesuje się z Janem s. Oty z W. o siedlisko i dom plebanii, zajęte jakoby przez Jana; Jan dz. i patron kościoła w V. zaprzecza, wskutek czego pleban sprowadza świadków, m. in. Jakuba dz. z V. (Ep. 10, 386, 458, 488); 1487 Józef pleban w V. zobowiązuje się Janowi i Jakubowi, dziedzicom i patronom kościoła w V., przenieść szkołę w inne miejsce, wyższe, ze względu na wodę rybnika; zaś wymienieni dziedzice zrzekają się siedliska i ogrodu na rzecz plebana (Ep. 10, 526); 1492-1494 discr. Wojciech z Jońca nauczyciel [szkoły] w V. (Ep. 15, 16v, 239v); 1494 z orzeczenia bpa płoc. ksiądz Jan Grzywa i Paweł, synowie zm. Mikołaja Grzywy, zapłacą 5 kóp gr na budowę kościoła w Malużynie i 3 kopy gr na budowę kościoła w V. (Ep. 15, 84v); 1495 ksiądz Józef pleban w W. oskarża Mikołaja, Stanisława, Andrzeja, Wojciecha i Jakuba z W. o przywłaszczenie cz. ról, od końca sadzawki do drogi wiodącej ze wsi W. do lasu, czyli całej cz. ról, leżącej między tą drogą i smugiem; połowę łąk przy tym smugu skosili; rolę tę i łąki poprzednicy plebana użytkowali od około 60 lat (Ep. 15, 42); 1497 Jan z żoną Małgorzatą zapisują 1 wł. w V., leżącą naprzeciwko kościoła par., temuż kościołowi (Ep. 15, 128); 1507 kleryk Andrzej nauczyciel [szkoły par.] w V. (PT 1, 7v); 1509 szl. Jakub z V. oskarżony o znieważenie kościoła w V. (Ep. 149, 120v); 1518 kościół par. w V. Ś. Andrzeja (Ep. 2, 341). 1599 kościół par. w V. Ś. Zofii i Dziesięciu Tysięcy Rycerzy (WP 6, 220v).

7. 1465-1507 (Ep. 9, 178v; Ep. 10, 458, 488; Ep. 11, 30v, 94v, 300v; Ep. 15, 29, 112v, 120).

8. XII w. grodzisko położone na niewielkiej wyspie, leżącej między głównym korytem Wkry i jej odnogą, koło młyna, tuż przy wschodnim skraju miejscowości. Zachowane w stanie szczątkowym na skutek kilkudziesięcioletniego rozwożenia. Wg relacji właściciela gruntu „wał otaczający obiekt miał kształt podkowy o prostych, lekko zaokrąglonych ramionach”. Z wału tego ocalały jedynie dwa fragmenty w części zachodniej oraz północno-zachodniej grodziska. W oberwanych profilach wału widoczna jest warstwa kulturowa z ceramiką, przepalonymi belkami i kamieniami. W wykopie sondażowym stwierdzono konstrukcję przekładową wału, z której zachowały się resztki spalonych belek. Odkryto też bliżej nieokreśloną konstrukcję drewnianą zbudowaną u podnóża wału. Fragment jej składał się z 5 słupów o średnicy około 20 cm i 5 palików. Odkryto kilka zagłębień z materiałem zabytkowym. Źródła archeologiczne: ceramika, nóż żelazny, kości zwierzęce (GMP 145).