Pochodzenie ziemi zawkrzeńskiej jako jednostki administracyjnej nie jest jasne. Mimo trzech grodów, istniejących na jej terenie, które znamy z falsyfikatu mogileńskiego: Szreńska, Stupska, Grzebska, brak wiadomości, by któryś z nich pełnił funkcję ośrodka kasztelańskiego. Wiemy, że ziemie, posiadające niegdyś kasztelanie, w XV w. podlegały w zakresie sądownictwa własnym kasztelanom. Co do Z. są wiadomości, że część jego terytorium (pow. sulerzyski i bodaj szreński) podlegała kompetencjom kasztelana raciąskiego (WS 96). Zatem w podziale dawnego typu, na kasztelanie, Z. nie stanowiło odrębnej jednostki administracyjnej. Nawet w akcie lennym z 1355 r., w którym książę Siemowit IV składa hołd królowi Kazimierzowi, Z. nie zostało wymienione, natomiast znajdujemy następujące określenia: terram Plocensem, ducatus Plocensis, castrum Plocense cum tota terra (Maz. II nr 339). A ponieważ wymieniono tamże nazwy innych jednostek, można to zrozumieć tylko w ten sposób, że Z. nie stanowiło wówczas odrębnej jednostki administracyjnej, nie było też chyba nigdy dzielnicą polityczną, było integralną częścią księstwa płockiego.

Najstarszym znanym dokumentem, w którym Z. jako terytorium jest wyraźnie wyodrębnione, jest akt z 1384 r., w którym Siemowit IV zastawia Z. Krzyżakom (CPr. IV nr 26). W dokumencie tym na uwagę zasługuje określenie Z., i to wielokrotne, terminem ziemia: terram nostram dictam Sakrze; sicut nos ipsam terram tenuimus; si predicti domini et Ordo castrum in terra ipsa edificare voluerint…

Ze względu na to, że Z. stanowiło jednocześnie wyodrębnioną krainę geograficzną, można by przypuścić, że w cytowanych tekstach słowo „terra” oznacza właśnie krainę geograficzną a nie jednostkę podziału administracyjnego. Należy jednak przypomnieć, że znane nam zastawy na terenie Mazowsza dotyczyły zawsze terenów, stanowiących odrębne jednostki administracyjne (np. ziemia wiska zastawiona Krzyżakom w r. 1382, czy pow. płoński zastawiony przez Siemowita IV Januszowi I przed 1398 r.). A zatem należy przyjąć, że Z. w czasie zastawu Krzyżakom posiadało już rangę odrębnej jednostki administracyjnej.

Krótki okres zastawu (1384-1399) wpłynął na utrwalenie tej odrębności. Dowodem tego jest pojawienie się w źródłach na początku XV w. nowego określenia tutejszych miejscowości: „in districtu Zawkrzensi”.

Reasumując stwierdzamy, że Z. w przeciwieństwie do większości ziem Mazowsza nie miało swojej kasztelanii, nie było także odrębną dzielnicą. Sama nazwa: tereny leżące za Wkrą, wskazuje, iż położenie geograficzne wywarło decydujący wpływ na uformowanie się jego granic.

Z. składało się z trzech powiatów. Największy z nich pow. szreński, którego stolicą był jeden z najstarszych grodów mazowieckich; drugim co do wielkości był pow. mławski, trzeci powiat niedzborski zwał się poprzednio sulerzyski. Warto podkreślić, że w przeciwieństwie do innych ziem mazowieckich, gdzie roki powiatowe (tzw. zwykłe ziemskie, pospolite, termini communes) odbywały się co dwa tygodnie w każdym powiecie, Z. wykazuje pewnego rodzaju odmienność, polegającą na tym, że roki powiatowe odbywały się kolejno w ośrodkach powiatowych, w Szreńsku, Mławie, Sulerzyżu. Sąd powiatowy co parę lat zmieniał miejsce odprawiania sądów. (A. Wolff, Akta partykularne przedrozbiorowe Archiwum Głównego 1381-1835 [w:] Straty archiwów i bibliotek warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych, t. I, Warszawa 1957, s. 200). Można stąd wyciągnąć pośrednio wniosek, że świadczyło to o niezbyt gęstym zaludnieniu terenu Z.

Granice Z., opisane w dokumencie z 1384 r. były w całości prawie granicami naturalnymi. Granicę wschodnią tworzył górny bieg rz. Orzyc, a następnie na całej swej długości rz. Łydynia (z wyjątkiem krótkiego odcinka naprzeciwko Ciechanowa, gdzie osady po obu brzegach rzeki należały do ziemi ciechanowskiej) aż do swego ujścia do Wkry koło wsi Gutarzewo. Od Gutarzewa granica skręca na zachód idąc korytem Wkry, która opasuje Zawkrze od południa, następnie od zachodu zmieniając nazwę na Działdówka. Jedynie granica północna, oddzielająca Z. od państwa krzyżackiego, tylko w części była granicą naturalną (górny bieg Działdówki i przedłużenie jej – rzeczka Nida). Ustalona w 1343 r. przez traktat kaliski, przy regulowaniu sporów polsko-krzyżackich, granica ta przetrwała okres rozbiorów, istniejąc bez zmian w okresie międzywojennym.