(1224 Razyn, Rezin, Redino, Radino, Reddin, Redin, Reddyno, Reddino, Radinum, Reden, Reddyn, 1466 Rędzyn alias Reden, Radzyn, Radzin) miasto w pow. wąbrzeskim.

Grodzisko wczesnośredn. (Łęga 512, 541; Ziel. 27).

1224 synowie wdy maz., Krystyna, sprzedają R. bpowi Chrystianowi (PrU 1/1, nr 50); 1231 bp Chrystian zrzeka się na rzecz Zak. folw. R. kupionego od spadkobierców Krystyna (PrM 1/1, nr 82); 1234 castrum Zak. (SRP 1, 58, 678); 1285 „castrum”, „civitas” (PrU 1/2, nr 457); 1437 komt. radz. (GZ 99); 1570 pow. chełm., stwo radz., par. R. (ŹD 23; Bi. 21, 33, 46, 82).

1234 mistrz kraj. Herman Balk buduje zamek R. położony między z. chełm. i pomez. (SRP 1, 58); 1285 R. otrzymuje drogę do przeprowadzenia bydła (Fr. 1, 252); 1295 wieś Blizno przylega do granic R. (PrU 1/2, nr 650); 1472 granice posiadłości R. od wału trędowatych w prostej linii do 3 kolejnych słupów mur. i od ostatniego z nich do jez. sąsiadującego z m.; wszystkie ogrody w granicach wyznaczonych przez mur. słupy, mury miejskie i bagna otrzymało m. na własn.; posiadłości m. mają kształt prostokąta, którego dłuższy bok zaczyna się przy granicach Czeczewa, k. jez., i biegnie aż do lasu miejskiego z jednej strony, wydłużając się aż do ogrodu zw. Rosgarten z drugiej; krótszy bok zaczyna się przy granicach Czeczewa i dociera do wsi zw. Hanusgut obecnie należącej do Radzynia Wsi (Fr. 1, 253-7); 1472 R. posiada drogę do przepędzania bydła szeroką na 11 prętów (Fr. 1, 253-7); 1472 granice lasu m. ciągnęły się od Jarantowic aż do lasu zamkowego i stąd do Leipnischwalt (?) i dalej do Zeyki (Gziki) i łanów miejskich (Fr. 1, 253-7).

1285 mistrz kraj., Konrad v. Thierberg, odnawia przyw. Hermana Balka, nadając miastu 92 ł. zamiast 100 poprzednio posiadanych przez R.; każdy łan ma mieć szerokość 11 prętów, sołtys otrzymuje z tego 20 ł.; czynsz w czterech zbożach od każdej klaczy¹„Klacz” – obszar gruntu ok. 20 ha – radło albo mały pług, z 1 ł. 3 miary i 1 wiard. chełm. monety oraz od każdego pola 6 den.; miejsce na mł. należące niegdyś do sołt. przejmuje Zak.; dochody z sądów większych i mniejszych przypadają w 1/3 sołtysowi, a w 2/3 Zak.; R. otrzymuje ponadto 28 ł. na wspólne pastwisko i użytkowanie; prócz tego 12 ł. w Mazankach, pr. łowienia ryb na jez. Blizno, Okrągłe i Bobrowo z wyjątkiem używania niewodu; jez. Zamkowe k. B. zastrzeżone tylko dla Zak.; pr. sprzedaży ryb tylko w R.; sądownictwo na tych 40 ł. i 3 jez. należy do Zak., dochód z kar w 1/3 przypada miastu, a w 2/3 Zak.; m. otrzymuje pr. wyboru rajców i ławników, stosowania kar w wypadku fałszowania miar i wag oraz nieuczciwej sprzedaży jadła i napoju; jatki rzeźnicze, ławy chlebowe, stragany i kramy zbudowane w m. lub na targowisku płacić mają po 6 latach wolnizny czynsz w 1/2 wysokości zysku; komtur będzie pokrywał 1/2 wydatków na remont; w pozostałych sprawach obowiązuje przyw. chełm. (PrU 1/2, nr 457); 1438 m. płaci 11 grz. czynszu Zak. (GZ 100); 1472 zatwierdzenie dawnych praw przez Kazimierza Jag.: pr. wyboru rajców, ławników, sędziego, burmistrza i pr. odwoływania burmistrza; czynsz od domu w m. 1 1/2 den. na rzecz starosty; łaźnia należy do m.; z jatek rzeźniczych, ław odzieżowych, szewskich i chlebowych oraz kramów czynsz w 1/2 przypada zamkowi i w tejże wysokości miastu; buda pisarza i winna piwnica są zwolnione od czynszu; 1/2 kosztów remontu ław i kramów ponosi starosta; miastu przyznaje się pr. kontroli wag i miar; kary za wykroczenia wg wilkierzy; 1/3 dochodu z kar przypada sędziemu miejskiemu; pr. łowienia ryb; czynsz z 1 ł. wynosi po 3 miary żyta, pszenicy, jęczmienia, owsa i 17 szelągów; las należący do m. jest wolny od czynszu; do R. należy wieś Mazanki (Fr. 1, 253-7).

1278 pleban w R. (PrU 1/2, nr 366); 1285 mistrz kraj. Konrad v. Thierberg nadaje prepozytowi kaplicę zamkową Ś. Krzyża i kościoła Ś. Jerzego wraz z jego mansjonarzami, 20 grz. dochodu i 8 ł., z czego 6 ł. leży na prawo od kościoła Ś. Jerzego między kościołem a miastem, zaś pozostałe 2 ł. na lewo od kościoła Ś. Jerzego obok drogi; prócz tego otrzymują oni ogród zw. Rosgart, pr. korzystania z lasu i łowienia ryb (PrU 1/2, nr 458; UC nr 114, z mylną datą 1286).

Kościoły: kościół par. Ś. Anny, got., cegl., prezbiterium z ok. 1310, nawa i wieża z ok. 1340; kaplica cmentarna Ś. Jerzego z 1285, istniejąca obecnie pochodzi z XIV w., got., cegl., przebudowana w XV i XIX w. (BK 2, 537-73; Spis 75; J. Z. Łoziński, A. Miłobędzki, Atlas zab. 177-8; Kat. zab. pow. wąbrzeskiego, 1967, 23-29).

Ok. 1244 najazd Prusów i Świętopełka pom. niszczy zamek (SRP 1, 69-73, 681); 1248 R. miejscem składania dzies. dla bpstwa chełm. (UC nr 18); 1251-2 komtur radz. Hertwicus (PrU 1/1, nr 252, 257); ok. 1277 dwukrotne zniszczenie i zdobycie m. przez Prusów (SRP 1, 124, 137); 1329 w R. zjazd w. m. Wernera v. Orseln z przedstawicielami rycerstwa, duchowieństwa i miast z. chełm. w sprawie świętopietrza (UC nr 223); 1410-11 E. w rękach polskich (BK 2, 539); 1410-14 straty wynikłe ze zniszczeń – 2478 grz. albo 4000 grz. (BK 2, 539); 1440 B. wśród założycieli Związku Pruskiego (AST 2, 175); 28 V 1454 m. składa w Toruniu hołd Kazimierzowi Jag. (AST 4, 413); 1456 m. R. spalone przez Zak. (SRP 4, 153, 520).

1285 wzmianka o budowie m. i obwarowaniach (PrU 1/2, nr 457); 1438 wiatrak k. m. (GZ 100); 1472 ratusz istniał już w czasach krzyż. (Fr. 1, 246-52); 1472 przytułek dla trędowatych (Fr. 1, 246-50).

Zamek: 1234 mistrz kraj. Hermann Balk buduje zamek (SRP 1, 58, 678); 1388 szkody wyrządzone w zamku przez deszcze (SRP 3, 153); po 15 VII 1410 wojska Władysława Jag. zdobyły zamek, który później spłonął; star. Jaśko Sokoł (SRP 3, 321; Długosz, 4, 286); 1411 zamek wrócił pod panowanie Zak. (BK 2, 539); 1422, 1434, 1438, 1449 spisy inwentarzowe zamku (GA 571, 573, 578, 582); poł. II 1454 Związek Pruski zdobył zamek (SRP 3, 662; 4, 108); 1181 odbudowa zamku, obecnie cz. rekonstr. (Arszyński M., Z badań nad zamkiem pokrzyżackim w Radzynie, „Rocznik Grudziądzki”, 2, 39-77; Kat. zab. pow. wąbrzeskiego, 1967, 23-29); 1570 przedzamcze – 17 ogrodników (ŹD 301).

Bujack G., Die Ruine Rheden, „Neue Pr. Provinzialblätter”, 1866; Dehio G., Gall E., Handbuch der deutsehen Kunstdenmäler, Deutschordensland Preussen, München-Berlin 1952; Froelich X., Burg Eheden, „Altpr. Monatsschrift”, 1884; Gall E., Danzig und das Land an der Weichsel, München 1953; Kasiske K., Die Siedlungstätigkeit des deutsehen Ordens im őstlichen Preussen bis zum Jahre 1410, Königsberg 1934; Kieszkowski W., Zachwatowicz J., Sprawozdanie z objazdu województwa Pomorskiego, „Biuletyn Hist. Sztuki i Kult.”, 2, 1933; Krollmann C. Die Bau- und Kunstdenkmäler des Ordenslandes Preussen in den Schadenbűchern von 1411-19, Berlin 1919; Mańkowski A., Zamek w Radzyniu, „Ziemia”, 1924; Mikołajczyk G., Wyniki prac archeologicznych na zamku w Radzynie Chełmińskim w 1957 roku, „Ochrona Zabytków”, 13, 1960; Rőmer, Burg Rheden, „Zeitschrift für Bauwesen”, 1866; Schmid B., Schloss Rheden, Denkmalpflege 1908; Sławiński I., Z badań nad zamkiem w Golubiu, Radzyniu i Brodnicy, Komunikaty na sesję naukową poświęconą dziełom sztuki Pomorza, Toruń 1966.