GRODZISK

(1303 kop. 1650 Grodizh, Groddizh, 1306/1314 Grodis, 1320 Grodyz, 1339 Grodziscz, 1352 Grodyscze, 1372 Grodzis, 1379 Grodzysko, 1381 Grodzyscze, 1382 Grodissko, 1383 Grodziscze, 1409 Grodzsko, 1414 Gredies, 1435 Grodschisco, 1510 Grodyszko, 1513 Grodzyssko, 1599 Grodisko) miasto, obecnie Grodzisk Wlkp., 42 km na SW od Poznania.

1. 1303 n. miasto (wójt, Wp. 2 nr 879); 1403 n. opidum (KP nr 1404), 1406 civitas (H. Wuttke, Accessiones ad codicem diplomaticum qui continetur libro Städtebuch des Landes Posen, Leipzig 1864, s. 3-4), 1412 n. opidum (Lites wyd. II, t. 3, 75).

1312 → Grodzisk dystrykt; 1444 n. pow. kośc. (PG 2, 29); 1400 par. własna (wikary z G., WR 1 nr 423); 1510 par. własna w dek. Grodzisk (LBP 156).

2. 1401 zapowiedź niesłusznych dróg wokół G., z wyjątkiem dróg król. do miasta (ZSW nr 226); 1403 folw. przed Suchą Bramą (przed suchimi wroti) pod G. (KoścZ 2, 73, dawniej k. 68).

1406 Sucha Brama (valva arrida), ogrody za nią; młyn pod Bramą Wodną (ante valvam aquaticam), fosa lub struga przed nią (aqua); stary młyn, ogrody mieszczan obok niego; miejskie wały i palisada (in vallis vel in blanckiis); miejska łąka, a przy niej olszyna, [w niej?] chmiel [dziko rosnący?] (H. Wuttke, Accessiones, s. 3-4).

1412 G. odległy o milę od mł. Ruchocina Gać (Lites II, wyd. 3, 75); 1422 spór o granice między G. i Kąkolewem a Jabłoną Starą ma być rozstrzygnięty polubownie (KoścZ 7, 30); 1424 grobla z mostem, młyn pod [Wodną Bramą], fosa, staw, pastwiska, bory i lasy pod G. (Wp. 8 nr 984); 1426 drogi do Kobylnik, Poznania, młyn [wodny?] miejski, staw rybny (Wp. 5 nr 451; ACC 130, 232-234); 1434 rynek, Sucha Brama w G., młyn [wodny?] dziedzica (Wp. 5 nr 551); 1502, 1504 dwór obronny (fortalicium) w G. (A. Pawiński, Jana Ostroroga żywot i pismo o naprawie Rzeczypospolitej, Warszawa 1884, s. 202-204; PZ 23, 70v-71); 1510, 1523 drogi z m. G. do Poznania i do wsi Moderz (KoścZ 18, 195v-196; KoścZ 24, 324v-325); 1575 droga z Jabłony Starej [obecnie Jabłonna] do G. (KoścG 29, 144v-147); 1591 drogi z m. G. do wsi Grąbiewo [obecnie Grąblewo], Ptaszkowo, Bukowiec; most na drodze do Ptaszkowa; role w G. graniczą z Młyniewem i Grąbiewem; młyn [wodny?] w G. (AE XV 35-42); 1599 odpływ wody ze stawu zw. → Jezierzyska w stronę m. G. (KoścZ 81, 156); 1599 w podziale Granówka wspomn. droga grodziska (KoścG 53, 128v-134v); 1599 droga z Drożyna [obecnie Drużyn] do G. (KoścG 53, 85-86).

3. Własn. szlach. → dobra Grodzisk. 1393 gospoda w G. (Lek. 2, nr 1558).

1406 Wichna pani w G., Borek z Szubina [pow. kcyn.] z bratem Maciejem, panowie w G. oznajmiają, że zawarli ugodę z ogółem mieszczan w swym mieście G. za zgodą rajców i całego miasta: mieszczanie winni płacić im czynszu 27 grz. monety obiegowej (1/2 na ś. Jerzego – 24 IV oraz 1/2 na ś. Marcina – 11 XI); zezwalają mieszczanom założyć ogrody przed Suchą Bramą dla pożytku miasta, lecz bez szkody dla dziedziców, dają miastu [miejsce na] młyn pod Bramą Wodną, zastrzegając sobie rybołówstwo; miasto może swobodnie tenże młyn założyć oraz ustanowić targ na sól (forum salis) oraz krojownika sukna (pannicida); dają miastu czynsz z ogrodu Hanlina Grodziskiego przy starym młynie; z innych ogrodów mieszczanie winni dziedzicom dawać czynsz i odrabiać po dwa dni [rocznie], kiedy im się każe; z ogrodów nadanych miastu winni płacić czynsz i odrabiać miastu, kiedy im się każe; mieszczanie winni naprawiać [miejskie] wały i palisadę; ze względu na czynsz, jaki mieszczanie zobowiązali się płacić, nie będą obowiązani użyczać dziedzicom koni, chyba za swą zgodą; w przypadku jakiejś sprawy lub konieczności mieszczanie winni z dziedzicami stare „cum bonis et corpore, bonum et malum pati, prout ipsi de iure tenentur facere haeredi suo”; jeśli dziedzice wyruszą na wyprawę wojenną, to miasto nie będzie obowiązane do żadnych świadczeń, chyba że taka będzie wola mieszczan; stara łąka miejska i olszyna przy niej do swobodnego użytku miasta, lecz chmiel, który tam rośnie, jest dziedziców; jeśli wyłoni się jakaś potrzeba, to dziedzice będą mieli wszelką władzę [wykorzystania] łąki i olszyny, jak własnych, bez czyjegokolwiek sprzeciwu (H. Wuttke, Accessiones, s. 3-4).

1424 Niemierza z Lubosza dz. i pan m. G. wystawia przywilej dla G.: każdy z przybyszów nabywających jakiekolwiek towary (z wyjątkiem słodu) ma dać miastu po 2 ćw. (chori) [zboża] i po 1 gr na naprawę grobli z mostem; mieszczanie otrzymują drogę dla wypędzania bydła (transitus alias sczegna gregum) od [Suchej Bramy] w stronę Starego [......] oraz przez dziedzinę Wyczółkowo, nadto skotnicę [wspólne pastwisko – czy w Kobylnikach? – i drogę doń], jakieś uprawnienia [czy w borze? tu dok. zniszczony] tak, jak to z dawien dawna posiadali; mieszczanie mogą pobierać drewno na budowę i opał, lecz bez szkody dla barci, otrzymują wolne 4 siedliska (aree) z zagrodą młyna pod [Wodną Bramą] przy grobli po lewej stronie i 4 wolne siedliska po prawej stronie w pobliżu stawu, 8 domów, jakie wybudują po obu stronach drogi pod [Suchą Bramą], wspólną łąkę aż do granic wsi Młyniewo, tak jak z dawien dawna posiadali; wzm. o chmielu w kontekście nieczytelnym; dz. zastrzega sobie wypas koni, gdy to będzie konieczne (Wp. 8 nr 984).

1426 w dok. dot. uposażenia szpitala wspomn. ogród dziedzica, łąka, ogrody i sady mieszczan, młyn miejski, stodoła, mielcuch; z zawodów: krawiec, kramarz, kuśnierz; dz. zobowiązuje się zwolnić od danin i świadczeń przekazane szpitalowi nieruchomości, z zastrzeżeniem, że ludzie w nich mieszkający mają mu po dwa dni z każdego [swego] ogrodu kosić i grabić w czasie sianożęcia (Wp. 5 nr 451).

1432 role w G. (ACC 16, 254); 1434 domy, rynek, jatka rzeźnicka, jatki, Sucha Brama, młyn dziedzica (Wp. 5 nr 551); 1442 jatka rzeźnicka wolna od ciężarów na rzecz dziedzica (Wp. 5 nr 689; Now. 1, 240).

1458 m. G. ma dostarczyć 12 pieszych na wyprawę do Malborka (CMP nr 129).

1462-64 m. G. płaci cyzę w siedmiu ratach: 60 gr, 36 gr, 101 gr, 24 gr, 137 gr, 144 gr (Cyza 545-548).

1484 cech tkaczy – fraternitas textorum (ACC 62, 80v).

1492 czynsz 1 kopy [gr] od sumy głównej 15 grz. szer. gr, ciążący na jatkach rzeźnickich został wykupiony (CP 14, 638).

1494 wśród osad, które nie zapłaciły w terminie wiardunków i czynszów królewskich, m. in. G. (PG 59, 43v).

1507 m. G. płaci 7 grz. 16 gr szosu (ASK I 5, 1).

1513 król Zygmunt St. zwalnia Żydów z G. na 2 lata od podatków i ciężarów (MS 4/2 nr 10 426).

1514 bramy miejskie (AC 2 nr 1695).

1520 statut cechu płócienników (przetłumaczony z języka niemieckiego na łacinę statut cechu płócienników z Kościana) potwierdzony przez dziedzica (Cechy m. Grodzisk 36).

1530 m. G. płaci 11 fl. 21 gr szosu (ASK I 3, 136v).

1548 Zygmunt August na prośby dziedzica przenosi i ustanawia jarmarki w G.: na ś. Filipa i Jakuba (1 V), na ś. Idziego (1 IX) i pozostawia wg starego zwyczaju jarmark na ś. Jadwigę (15 X) (M. Grodzisk I 3).

1550 dz. nadaje statut cechowi krawieckiemu, pozwala założyć cech kuśnierski (Cechy m. Grodzisk 18, 20).

1562 Zygmunt August zwalnia mieszczan z G. od wszelkich ceł drogowych i mostowych na obszarze całego państwa (CMP nr 158).

1563 m. G. płaci 23 fl. i 12 gr podwójnego szosu; podatek od 23 kotłów gorzałki i od 1 kobiety biednej (a caldearibus cremati 23 et ab 1 muliere pauperanda); od 80 rzemieślników (ASK I 4, 165).

1565 dz. nadaje statut cechu bednarzy (Cechy m. Grodzisk 1).

1591 role w G. w trzech polach; role folw. przy mieście; jatki; rynek, czyli stragany rybne; od dawna Żydzi w G.; młyn konny dziedzica; młyn [konny czy wodny?] grodziski (AE XV 35-42).

Mieszkańcy: 1303 kowal Jan (Wp. 2 nr 879).

1391-93 pan Siestrzeniec¹Bliżej nie określony Siestrzeniec albo Jan Siestrzeniec występuje w 1394 i 1395 r. (Lek. 2 nr 1630, 1728, 1776) z G. poręczył, że Wojc. Rzeszotarzewski i Dobiesław Godziszewski rozstrzygną swój spór za pośrednictwem sądu polubownego (Lek. 2 nr 1468; WR 1 nr 179), 1400 tenże Siestrzeniec wójt z Kiebłowa toczy proces ze Ś[więtosławem] kaszt. kal. [mężem Wichny dz. G.] (Lek. 2 nr 2750), 1424 w dok. dziedzica dla m. G. wzm. o ogrodzie niegdyś Siestrzeńca (Wp. 8 nr 984).

1393 Piotr „Blodski” (Lek. 2 nr 1532); 1406 Hanlin Grodzisk [żyjący czy zmarły?] (H. Wuttke, Accessiones, s. 3-4); 1424 olim Drdzenski (Wp. 8 nr 984); 1424 szewc Jakub z G. (Wp. 8 nr 985).

1426 ksiądz Paweł Drdzeński, s. Mikołaja, jego rodzice pochowani w G.; szewc Święszek, kramarz Święszek, kuśnierz Wacław Czech, inni mieszczanie: Marcin Beschurich, Anna Krzyknina, wd. Michałkowa, Piotr Wizgło, Gałąska, Mik. Foyszderff, Lotmanek (ACC 13, 232v-234); 1427 Elżbieta Krystynowa z G. pozwana przez Stefana plebana z Gorzycy prosi o odesłanie sprawy do swego sądu świeckiego (ACC 10, 171v); 1442 Piotr Poleytho mieszcz. z G. (Wp. 5 nr 689); 1445 krawiec Wojciech [z. G.] toczy proces z panną Jadwigą o małżeństwo (ACC 28, 113-114).

1448 mandat Kazimierza Jag. do star. gen. wlkp. dot. Anny Zimnej mieszcz. z G.: jej wuj Paweł Drdzeński altarysta pozn., w okresie małoletności Anny z jej dóbr ojcowskich i macierzystych zakupił liczne czynsze, a nie chcąc dokonać sprzeniewierzenia na szkodę swej siostrzenicy, zeznał w testamencie, że z mienia Anny pochodzą te czynsze oraz wszelkie jego dobra ruchome i nieruchome oraz zapisał je Annie, jak to wynika z instrumentu publicznego i księgi m. G.; testament ten sporządzony przez 18 laty nie został przezeń odwołany, jednakże Wojciech, zw. Szamotulski, altarysta pozn. spowodował sporządzenie innego testamentu, w przeddzień śmierci Drdzeńskiego, gdy ten nie był przy zdrowych zmysłach i zajął jego mienie na szkodę Anny Zimnej; jeśli na wezwanie bpa pozn. Szamotulski nie zwróci spadku, to star. winien wszystkie czynsze obłożyć aresztem oraz uzyskać od Szamotulskiego poręczenie jako zabezpieczenie reszty spadku; król wyda wyrok w tej sprawie po przybyciu do Poznania (AC 2 nr 456).

1468 szewc Andrzej (AE II 213v); 1469 opatrzny Jakub „Scholtis” z G. (AR 1 nr 1131); 1496 szl. Helena Radzewska ż. opatrznego Jakuba Radzewskiego mieszcz. grodziskiego daje mężowi dożywotnio trzecią cz. dóbr swych ojcowskich i macierzystych we wsiach Radzewo i Konarskie w pow. pyzdr. (PG 7, 131v).

1499 Kleofas pleban z G., s. zm. Piotra zw. Twardy Czoltha otrzymał z matką klejnoty wartości 3000 dukatów po zm. kupcu weneckim Andrzeju Bodar z Otusza, wygrywając proces z innymi krewnymi: księdzem Marcinem z Buku, kmieciem Janem Burza z Otusza i kmieciem w Zegowie Andrzejem Burza z Otusza (Now. 2, 448), 1506 tenże „Quardyczoltha” altarysta pozn. (AR 3 nr 2223), 1510-1513 tenże, altarysta i zarazem patron altarii Nawiedzenia NMP w kat. pozn. (Now. 2, 240).

1505 Żyd Abraham (AR 3 nr 2124, 2164); 1514 mieszczanie Mikołaj „Krzyzan”, rzeźnik Piotr Karczemny (AC 2 nr 1695).

Przedmieścia:

1403 Wichna dz. G. oraz Kebel [tenże bez określenia przynależności stanowej] toczą proces o folwark pod G.; Kebel twierdzi, że ma go od jej ojca Józefa i że przez 20 lat posiadał go w spokoju oraz wygrywa spór (KoścZ 2, 73, dawniej f. 68); tenże, określony jako szl. występuje 1398-1408 w Drzeczkowie; 1411 tenże jako szl. pisze się z G. (Wp. 1 nr 680); 1419-20 Winc. Drzeczkowski, niegdyś Drzeczkowski mieszkający pod G., lub w G. (WR 3 nr 749; KoścZ 6, 7); 1466 przedmieścia (PG 7, 290v); 1591 przedmieście pozn. (AE XV 35-42).

Zob. niżej p. 5 informacje o szpitalu Ś. Ducha pod G.

Sołectwo [pod G.?]

1303 komes Prędota s. komesa Piotrka wdy pozn. poświadcza, że jego wójt w G. Herman, kupił od niego i od jego ojca miejsce na młyn na rz. Dojca wraz ze swym sołectwem [pod G.?!] i wójtostwem [w G.] (Wp. 2 nr 879); 1434 szl. Marcin²W 1430 r. występuje kmieć [bez imienia] Słowik z G. (.KoścZ 9, 245) z G. toczy procesy z Januszem Woźnickim i Pawłem z Ptaszkowa (KoścZ 10 k. 196, 196v); 1440 Marcin Słowik sołtys z G. funduje altarię w kościele par. w G.; wspomn. jego ss. Maciej i Jan (Wp. 5 nr 653).

4. a. 1303 wójt w G. Herman kupił sołectwo [w G.?!] i wójtostwo [w G.]; Hildegunda ż. Hermana (Wp. 2 nr 879); 1379 burmistrz Walter (Wp. 3 nr 1764); 1405 wójt Janusz Hekard (ACC 1, 104).

1424 z dok. dziedzica [tu tekst nieczytelny, może: miasto G. ma rządzić się takim prawem?] tak jak Poznań i inne miasta królewskie (Wp. 8 nr 984).

1426 burmistrz Jan krawiec, rajcy Piotr Bruier, Maciej Zimny i Mik. Peterlip (ACC 130, 232v-234); 1448 liber oppidi (AC 2 nr 456); pieczęć miejska → p. 8.

5. 1400 Klemens wikary (WR 1 w 423); 1402 Jan z G. kapłan (KP nr 930); 1405 pan [kapłan?] Mikołaj z G. i Bernard bracia toczą proces z Wawrzyńcem kapłanem z Ptaszkowa (ACC 1, 128v); 1410 Mikołaj, nauczyciel śpiewu „succentor scole” (ACC 2, 172v); 1421 pleb. Bogusław toczy proces z Michałem, Piotrem, Andrzejem i Janem z Wysławic oraz Janem ze Zdziechowic [obie wsie w pow. pyzdr.] o to, że ci w roku bieżącym odmówili mu dzies. snop. z ról przez siebie uprawianych, czyniąc mu szkody na 2 grz., natomiast ci zaprzeczają temu (ACC 5, 117v); 1423 Michał wikary (WR 3 nr 982); 1426 czynsz 21 grz. z G. dla kościoła par. w G. z fundacji Pawła Drdzeńskiego (tak niezbyt ściśle Now. 2, 448 przyp. 6, lecz z cytowanego aktu wynika jedynie, że Drdzeński, kapłan z G., czynsz taki nabył, lecz nie wiadomo, na czyją korzyść, prawdopod. na własną, ACC 9, 77v); 1427 Helena z Lubiatowa w sporze z wikarym Andrzejem zobowiązuje się zapłacić mu 1 kopę za futro kupione dla jej syna w G. oraz za naukę szkolną (ACC 10, 73); 1429 witrycy w sporze z szl. Mikołajem Treplin [z Grąbiewa] o 1/2 grz. od czterech pochówków i z panią Eufemią ze wsi Zdrój o 18 gr od trzech pochówków, a to na podstawie starodawnego zwyczaju, że od każdego pochowku w obrębie murów kościoła płaci się na jego cele budowlane po 6 gr, czy to od szlachty, czy też od nieszlachty (AC 2 nr 1008, 1009); 1431 Mikołaj kapłan z G. (ACC 37, 76); 1434 Michał pleban z Kamieńca funduje altarię Ś. Katarzyny w kościele par. w G. i daje jej 5 grz. czynszu rocznego na domach w G. (Wp. 5 nr 551); 1438 Bogusław kleryk z G. pozywa Adama i Wojciecha z Wonieścia o zadanie mu ran, zabranie mu miecza wartości 1 kopy i zamiar zabicia go; pozwani podnoszą, że Bogusław nie jest wyświęcony i proszą o odesłanie sprawy do sądu [świeckiego]; Bogusław na to podnosi „stacionem suam in scolis” oraz że byłby już wyświęcony, gdyby nie opieszałość bpa; oficjał odroczył sprawę do jej przemyślenia (AC 2 nr 1077); 1440 bp potwierdza fundację nowej altarii Znalezienia i Podwyższenia Ś. Krzyża, ŚŚ. Andrzeja, Małgorzaty i Barbary w kościele par. Ś. Jadwigi w G., której dokonał Marcin Słowik sołtys G., dając 5 grz. czynszu rocznego na nieruchomościach w mieście, zgodnie z dok. rajców; pr. patronatu dla fundatora, jego ss. i ich spadkobierców (Wp. 5 nr 653); 1443 powrót plebana Stanisława z Kurii Rzymskiej (AC 2 nr 1048); 1451 pleban z Bukowca [k. G.] w sporze z Janem plebanem z G. twierdzi, że wieś Sworzyce należy do par. Bukowiec, prosi o dopuszczenie go do ewikcji za kmieci ze Sworzyc oraz o zwolnienie ich z ekskomuniki, w jaką popadli z powodu mesznego (ACC 33, 43; Now. 2, 448); 1461 Jan altarysta w G. kupuje dla swej altarii Ś. Katarzyny 1/2 grz. i 4 gr szer. półgr czynszu rocznego na sołectwie w Woźnikach od prac. Piotra sołtysa i jego matki Jadwigi za 7 grz. półgr z zastrz. pr. wykupu (ACC 41, 101 v); 1461 Jan altarysta w G. i pleban w Komorowie (AE II 36v); 1462 Jan Świdwa Młodszy z Szamotuł zapisuje Benedyktowi altaryście w G. 5 grz. czynszu rocznego na kmieciach we wsi Jastrowie [obecnie Jastrowo] za 60 grz. z zastrzeżeniem pr. wykupu (PG 6, 146v); 1462 Jan altarysta w G. kupuje dla swej altarii Ś. Katarzyny w G. 1 wiard. półgr [czynszu rocznego] na sołectwie w Ptaszkowie Małym od sołtysa szl. Mik. Cykowskiego za 3 grz. szer. półgr z zastrz. pr. wykupu (ACC 42, 83); 1464 Jan pleban wydzrerżawia szl. Unisławowi niegdyś Kokorzyńskiemu wszelkie dochody kościoła w G. z folw., wiardunkami, małdratami, czynszami, świętopietrzem, stołowym i ofiarami na 3 lata po 25 grz. rocznie, otrzymując odeń 50 grz. za dwa lata z góry (ACC 43, 141v-142); 1465 Sędziwój Grodziski [dz. G., brat Niemierzy z Lubosza] zapisuje nowo ufundowanej altarii w G. 8 grz. czynszu rocznego na wsi Chudopsice [obecnie Chudopczyce] za 96 grz. z zastrz. pr. wykupu (PG 7, 271 v); 1466 Jan Kubacki zapisuje Stefanowi altaryście altarii Ś. Jadwigi w kościele w G. kopę czynszu rocznego na dwóch częściach 1/2 wsi Kubaczyn z zastrzeżeniem pr. wykupu (PG 6, 231v); 1467 Jan pleban w Wolsztynie i altarysta w G. (PG 7, 289v); 1473 Grot z Urbanowa [Starego] sprzedaje plebanowi Janowi i jego następcom 1/2 grz. czynszu rocznego na 1/2 wsi Urbanowo [Stare] za 6 grz. z zastrzeżeniem pr. wykupu (ACC 53, 152); 1473 Bartłomiej Grabisz ze Strzelec [k. G.] sprzedaje plebanowi Janowi i jego następcom 1 grz. monety obiegowej czynszu rocznego na Strzelcach za 12 grz. szer. półgr i 7 grz. monety obiegowej z zastrzeżeniem pr. wykupu (ACC 53, 152v); 1484 Jakub ze wsi Kęszyce [pow. kal.] altarysta w G. w sporze z cechem tkaczy w G. o 3 grz. czynszu rocznego (ACC 62, 80v); 1482 spór o pr. patronatu altarii Jedenastu Tysięcy Dziewic i Ś. Barbary w kośc. par. Ś. Jadwigi w G., opróżnionej przez rezygnację księdza Benedykta; patron altarii uczc. Mikołaj Oracz z Ptaszkowa prezentuje Bartłomieja księdza z G., zaś patron prac. Grzegorz Oracz z Ptaszkowa prezentuje pana Sta[nisława] Sułockiego (ACC 60, 17); 1495 Dobrogost Karśnicki z Morownicy zapisuje 5 grz. czynszu rocznego Piotrowi plebanowi w Charbielinie i altaryście kościoła par. w G. i jego następcom altarystom (PG 7, 86); 1496 prac. bracia Wawrz. Ratajek, Andrzej, Maciej i Mik. Oracz z Ptaszkowa (ten ostatni w innym miejscu: ze Srocka) oraz uczc. Wochna Myserathowa z G. z s. Marcinem klerykiem in minoribus toczą spór o pr. patronatu altarii NMP, ŚŚ. Andrzeja, Szymona, Judy Apostołów, Katarzyny, Barbary i WWŚŚ. w kościele par. Ś. Jadwigi w G., jaką ufundował zm. Andrzej Myserath przedmieszczanin spod G., mąż Wochny, z mienia obojga małżonków, zaś sędziowie polubowni pod karą umowną 100 zł węg. wydają wyrok, przyznając pr. patronatu stronom na przemian, z tym że po raz pierwszy [po wyroku] Wochna może przedstawić swego s. Marcina jako kandydata na altarystę (M. Grodzisk I 2); 1501 proces plebana Kleofasa przeciwko altaryście Janowi o to, że ten, wbrew woli plebana i przeciwko zakazowi wikariusza gen. in spiritualibus, głosił kazania, słuchał spowiedzi i komunikował in oraculo sancte Anne, zniesławiając plebana (ACC 77, 42v); 1507 uczc. Kat. Radzenska, zapisuje w testamencie m. in. dla kościoła Ś. Jadwigi w G. strój kobiecy na głowę, sporządzony z nici srebrnych i pozłacanych, „ornamentum capitale argenteum deauratum alias tkanka” (ACC 84, 166v-167).

1510 G. – brak opisu parafii (LBP 156); altarie w kościele par. Ś. Jadwigi: A) altaria Ś. Trójcy, Ś. Bartłomieja i Ś. Barbary, pr. patronatu burmistrza i rajców; altarysta Grzegorz; altaria ma czynsze: 1 grz. na wsi Sułocino, 1 kopę na wsi Kubaczyn, 56 gr na wsi Zielęcin; ma dwie jatki rzeźnickie w G.; przepadły 3 grz. na domu Macieja Chromego krawca, też 3 grz. u rzeźnika Toboły, też 3 grz. na domu Anny wd. po rzeźniku Wojciechu, też 12 grz. sumy głównej u Małg. Piaskowskiej oraz 3 grz. sumy głównej na domu rzeźnika N. [Mikołaja?] Kuślina; B) altaria Ś. Andrzeja i Ś. Barbary; pr. patronatu alternatywnie Alberty i jej męża Stan. Międzyrzeckiego z G. oraz Wawrzyńca i jego brata, kmieci z Ptaszkowa; altarysta Marcin Grodzisko; altaria ma 5 grz. czynszu na wsi Morownica Jana Karśnickiego; C) inni altaryści: Johannes pauperum [a więc Jan altarysta bractwa ubogich], Wojciech, Maciej „Obornyki” i prepozyt Ś. Ducha (LBP 207).

1511 Walentyn rektor szkoły (ACC 88 k. I 6v); 1533 pleban Kleofas z G. z braku sił cielesnych rezygnuje z beneficjum; bp wyznacza mu pensję 28 grz. z dochodów plebanii; patronami kościoła par. w G. Jan, Jakub i Stanisław Ostrorogowie (ACC 108, 127).

1563-1593 kościół par. w rękach innowierców (SzPozn. 119).

1564 do par. [katolickiej] w G.: Grąbiewo, Młyniewo, Sułocino i Sworzyce (IBP 303).

1591 Jan Ostroróg uposaża ponownie kościół par. Ś. Jadwigi w G. [głównie przywracając dawne uposażenie], a 1594 bp pozn. [po usunięciu innowierców] potwierdza redotację; dla plebana: role od starodawna należące do plebana w trzech polach z łąką plebańską; ogrody, m. in. ogród na przedmieściu pozn. ze stodołą; plac (area) przy młynie zw. Kościelny przy drodze do Bukowca; na placu tym – jak twierdzą liczni mieszczanie – był wiatrak plebański zniszczały od starości; do placu tego przyłącza ogród i staw rybny; dwie jatki; dzies. snop. z trzech folwarków: przy mieście, w Zdroju i w Sułocinie; meszne ze wsi Młyniewo, Chrostowo, Kobylniki, Sułocino i Doktorowo; stołowe (mensalia) z domów w G. i poza miastem, z wyjątkiem tych, którzy uprawiają role i płacą meszne; stołowe (mensalia) od zagrodników we wsiach Młyniewo, Chrostowo, Zdrój, Sułocino i Kobylniki; na mieszkanie plebana przeznacza budynek zbudowany przez swego ojca na szkołę; plac opust. (area deserta) we wsi Doktorowo; do dawnego uposażenia dodaje 4 ratajów (coloni) we wsi Doktorowo i z tego tytułu zobowiązuje plebana do określonych modłów; przeznacza na szkołę stary dom plebański i wspomina o czynszu 4 fl., jaki od dawna płacą Żydzi na utrzymanie bakałarza; wolny wyrąb na użytek domowy plebana i na budowę; wolne pastwiska wspólne; wolny użytek młyna konnego na własny użytek plebana; funduje altarię Ś. Jana Chrzc., a także altarię NMP, przeznaczając dla tegoż altarysty z młyna grodziskiego po 3 gr dziennie, sukno na rewerendę na Wielkanoc i domek na mieszkanie; pr. patronatu tylko dla katolickich właścicieli m. G. (AE XV 35-42).

1607 wizytacja kościoła par. Ś. Jadwigi w G.: pleban ma role w trzech polach, nadto ogrody, m. in. w pobliżu Kościelnego Młyna, dwie jatki, pobiera dzies. snop. i meszne, także stołowe ze wszystkich domów w mieście i poza miastem (z wyjątkiem domów, których właściciele uprawiają role); pleban pobiera we wsiach: Młyniewo, z ról os. po 2 korce (modii) żyta i 2 owsa; Chrostowo: rataje (coloni) dają po 3 korce żyta i 3 owsa; Kobylniki: z ról os. rataje (coloni) dają po 4 korce żyta, 4 owsa i po 10 gr, inni po 3 korce żyta, 3 owsa i po 7 1/2 gr; Sułocino: z ról os. po 2 korce żyta i 2 owsa; Doktorowo: z ról kmiecych po 3 korce żyta, 3 owsa i po 5 1/2 gr, inni po 4 korce żyta, 4 owsa i po 8 gr; zagrodnicy ze wsi Młyniewo, Chrostowo, Zdrój, Sułocino, Kobylniki płacą stołowe; ze wsi Grąbiewo nic nie płacą (AAP Acta Visitationum 3, 86v).

1641 z wizytacji kościoła par. w G.: wg dawnych rejestrów pleban ma dzies. snop. we wsi Grąbiewo z 2 folw., którą obecnie oddają nie w całości; pobiera meszne z półłanów [kmiecych] (AAP Acta Visitationum 10, 159).

Plebani: 1404 Jan (ACC 1, 39v); 1407 Wojciech; 1412-27 Jan; 1421 Bogusław (ACC 5, 117v); 1430 Wawrzyniec; 1434 Paweł Drdzeński wspomn. jako niegdyś pleban (Wp. 5 nr 551); 1443 Stanisław (AC 2 nr 1048); 1451, 1464, 1465, 1473 Jan (ACC 33, 43; ACC 43, 141v-142; Now. 1, 240; ACC 62, 80v); 1486, 1493 Jan Grochowicki, także altarysta w kat. pozn. (Now. 1, 422; PG 7, 5); 1494 Andrzej z Bytynia Kurnatowski (tak SzPozn. 119, ale czy trafnie?); 1495 Jan Grochowicki, także altarysta w kat. pozn. (ACC 72, 92v); 1499-1502 Kleofas Quardyczoltha, 1506 altarysta w Poznaniu (Now. 2, 448; ACC 77, 42v; AC 2 nr 1569; AR 3 nr 2223); 1533 Kleofas (ACC 108, 127).

Szpital Ś. Ducha pod G.³Kościół szpitalny leży na SSW od rynku starego miasta, poza obrębem miasta (KZSz. V 14, 10)

1426 administrator bpstwa pozn. potwierdza fundację szpitala i kaplicy Ś. Ducha, NMP, ŚŚ. Jana Apostoła, Wawrzyńca Męczennika, Mikołaja i Idziego Wyznawców, Katarzyny Dziewicy i Elżbiety Wdowy w G., której za zezwoleniem dz. Niemierzy dokonał ksiądz Paweł Drdzeński z G., s. Mikołaja, dając na ten cel: siedlisko (area), ogród, sad, staw rybny obok ogrodu dziedzica w stronę Kobylnik po lewej stronie; ogród między młynem miejskim a ogrodem krawca Święszka; ogród w stronę Poznania, który podzielił na 4 ogrody; ogród obok poprzedniego, który podzielił na 13 ogrodów; ogród w stronę Poznania, który należał do Drdzeńskiego, zm. brata fundatora; 1 grz. szer. gr praskich [czynszu rocznego] na ogrodach i sadach kramarza Święszka w G.; 1 grz. [czynszu rocznego] monety obiegowej na siedlisku i domu kuśnierza Wacława Czecha w stronę Poznania; dom i siedlisko; wreszcie na budowę szpitala i kaplicy ogród, sad, staw rybny, łąkę i ogród z sadem, w których stoi stodoła i słodownia; burmistrz i rajcy m. G. zobowiązali się czynsze wybierać i składać je do rąk prep. szpitala; dz. Niemierza zobowiązał się zwolnić wspomn. nieruchomości od danin i świadczeń z zastrzeżeniem, że ludzie w nich mieszkający mają mu po 2 dni z ogrodu kosić i grabić w czasie sianożęcia; pr. patronatu dla burmistrza i rajców (Wp. 5 nr 451; Now. 2 s. 448, 655; ACC 130, 232v-234).

1426 klaszt. w Obrze dłużny 10 grz. Pawłowi [Drdzeńskiemu] prep. Ś. Ducha pod G. (ACC 9, 39v); 1427 Paweł Drdzeński „hospitalarius”, prep. Ś. Ducha pod G. (ACC 10 k. 67v, 167v); 1428 witrycy kościoła Ś. Ducha pod G. toczą proces z [kmiotką] Agnieszką ż. Andrzeja z Przeprostyni (ACC 11, 40); 1432 Paweł Drdzeński pleban Ś. Marcina za murami Poznania i prep. kaplicy Ś. Ducha w G., obawiając się, że czynsze z ról w G., które ofiarował dla kaplicy, nie wystarczą na utrzymanie prepozyta, daje ponadto 8 grz. szer. gr [czynszu rocznego] z wójtostwa kośc., przekazuje dok. m. Kościana dot. tegoż czynszu, a to za zgodą uczc. Katarzyny⁴Now. 2, 448, przyp. 8 za cytowaną zapiską (to jest ACC 16, 245) nietrafnie podał, że czynsz ten pochodził z daru Katarzyny Strosberżanki [!], chociaż w innym miejscu podał, iż Katarzyna była bratanicą księdza Pawła Drdzeńskiego, a żoną Mik. Strosberga Juniora, patrycjusza pozn. (Now. 1, 262). Z tego powodu przyjmuję, że pisarz zapiski opuścił słowo uxor w końcowej formule: – presente honesta domina Katherina nepte eiusdem domini [to jest Pawła Drdzeńskiego], [tu opuszczono: uxore] Stroszberk civis Posn., donacione huiusmodi ratam habente (ACC 16, 245) (ACC 16, 245); 1433 Piotr i Stefan bracia, wójtowie kośc. potwierdzają, że 1424 sprzedali 8 grz. czynszu rocznego na wójtostwie kośc., a szczególnie na jatkach rzeźnickich, kramach szewskich i piekarskich Pawłowi Drdzeńskiemu kapłanowi z G., który jako fundator i patron kaplicy Ś. Ducha pod G., przekazał jej ten czynsz; zobowiązują się go płacić prepozytowi Wacławowi z Szamotuł i jego następcom, zastrzegając jego wykup za 100 grz. (ACC 25, 80); 1449 w sporze między Maciejem prepozytem pod G. a burmistrzem i rajcami G., jako patronami i kolatorami, co do przechowywania dokumentów prepozytury bp wyrokuje, że strony mają sprawić skrzynkę z dwoma kluczami, dla prepozyta i dla kolatorów, w niej umieścić dokumenty, a skrzynkę złożyć w skarbcu kat. pozn. (AE I 170v); 1460 Sędziwój Grodzicki [dz. G.] sprzedaje Janowi prepozytowi szpitala Ś. Ducha pod G., którego pr. patronatu należy do burmistrza i rajców G., 8 grz. szer. gr czeskich czynszu rocznego na wsi Zdrój, za 100 grz. szer. gr, z zastrz. pr. wykupu (ACC 130, 234); 1462 Wincenty dz. w Śliwnie sprzedaje biednym ze szpitala Ś. Ducha pod G. 17 zł węg. czynszu rocznego za 204 zł węg. z zastrz. pr. wykupu (AAP PA 165/4 k. 1); 1507 uczc. Kat. Radzenska zapisuje w testamencie m. in. dla biednych w szpitalu Ś. Ducha dwie krowy, zboże i mięso (ACC 84, 166v-167); 1510 prepozyt Ś. Ducha – brak dalszych danych (LBP 207); 1599 biedni ze szpitala Ś. Ducha pod G. pozywają Krzysztofa Czackiego oraz Stanisława i Mac. Czackiego ss. zm. Stan. Czackiego o czynsz 17 zł węg. od sumy 204 zł węg., zapisany przez zm. Piotra na jego częściach Czacza, Brońska i Glińska, a zaległy od 50 lat (KoścZ 82, 144v-145).

1607 z wizytacji: kościół Ś. Ducha ma czynsz na wsi Zdrój, zakupiony w 1460 r. za 100 grz., od wielu lat zaległy (AV 3, 91v); 1790 opisanie szpitala Ś. Ducha w ulicy Wolsztyńskiej (AAP PA 165/4 k. 50).

Kościół Ś. Anny pod G.⁵Obecnie nie istnieje (SzPozn. 120) 1501 „oraculum sancte Anne” zob. wyżej kościół par.; 1501 uczc. Anna daje ornat z czerwonej kamchy (ACC 77, 42v); 1507 uczc. Kat. Radzenska zapisuje w testamencie „mappam et peplum” (ACC 84, 166v-167); 1641 w wizytacji wzm. o fundacji [daty nie podano] oratorium Ś. Anny pod G. „cum concionatore Germanorum” [z kaznodzieją niemieckim] (AAP Acta Visitationum 10, 166).

6. 1383 → Grodzisk dobra p. 6; 1400-1401 Jan Prassold z G. pisarz sądowy w Kośc. (GUrz. C 899); 1401 Mikołaj zw. Leip pleban w Opalenicy s. zm. Wojsława z G. (Wp. 5 nr 20; Now. 2, 448).

1424-47 Paweł Drdzeński, kapłan z G. (Wp. 5 nr 451, 576; AC 2 nr 1152; ACC 9 k. 39v, 77v; ACC 10, 167v; ACC 18 k. 77v, 115; ACC 25, 80; ACC 29, 190; AAP PA 165/4 k. 20) 1432 tenże pleban kościoła par. Ś. Marcina za murami Poznania i prep. kaplicy Ś. Ducha pod G. (ACC 16, 245), 1434 tenże niegdyś pleban w G. (Wp. 5 nr 551), altarysta altarii Bożego Ciała w kat. pozn. (AAP PA 165/4 k. 70v-71v).

a. 1426 [prawdop. 1424] pożar miasta (ACC 9, 77v).

1455 Jan z G. altarysta altarii NMP w kat. pozn. (Now. 1, 240); 1412 ludzie star. pozn. [star. gen. wlkp.] napadli pod G. na Ottona Bransten, który z 18 ludźmi jechał de Prussia do Poznania (Lites wyd. II, t. 3, 75); 1421 Andrzej z G. altarysta w Osiecznej (Now. 1, 261-262); 1431 pan Paweł z G., mieszcz. pozn., właśc. domu na Piaskach (SBP s. 253, 254, nr 207, 208); 1446 Jan s. Mikołaja z G., kleryk diecezji pozn., notariusz publiczny (ACC 55, 101); 1459 Sul z G. wikariusz i altarysta kat. pozn. (ACC 39, 49v); 1472 Piotr z G. wikariusz kat. pozn., brat Hieronima z Wielichowa plebana w Pyzdrach i wikariusza kat. pozn. oraz Adama mieszcz. pozn., 1480 altarysta w Poznaniu, 1496 kan. NMP in Summo Pozn. i altarysta w kośc. Ś. Marii Magd. w Poznaniu (CP 4 nr 106; PG 9, 125; PG 7, 113); 1477 Wawrzyniec z G, pleban w Ptaszkowie (ACC 56, 48); 1494-1512 Tomasz z G. altarysta altarii Ś. Jana Chrzc. w kat. pozn., niegdyś notariusz bpa pozn. Uriela (Now. 1, 308); 1505 Jan z G. wicedziekan kat. pozn., prepozyt Ś. Mikołaja [k. kat. pozn.] ekonom szpitala Ś. Barbary in Summo Pozn., powołany (wraz z innymi) do rewizji i nowego opracowania rubryceli, przeprowadził korektę homiliarza, mszału i innych ksiąg liturgicznych kat. pozn. (SŹ 3, 168; PG 13 s. 31, 52; Now. 1, 697); 1507 bakałarz Maciej z G. nauczyciel w Pyzdrach (Now. 2, 670); 1509-1512 Marcin z G. altarysta altarii Ś. Piotra i Pawła w kat. pozn. (Now. 1, 395): 1515 Kleofas z G., pleban w Zbąszyniu (AE V 145); 1519 Jan z G. rezygnuje z kościoła par. w Kopanicy (MS 4/2 nr 12 226); 1524 opatrzny Paweł z G. faktor Wacława Ostroroga dz. G. (APP Akta maj. Opalenica 4 k. 236-243).

1487-1539 studenci⁶Podano tu tylko osoby pochodzące z G. w diecezji pozn., co też nie daje gwarancji, iż pochodzą one z Grodziska Wlkp w Krakowie: 1487 Marcin s. Mikołaja z G., diec. pozn., 1501 Jan s. Jakuba z G., diec. pozn., 1506 Mikołaj s. Piotra „Czarczowsky” z G., 1516 Bartłomiej s. Wojciecha z G., diec. pozn., 1518 Marcin s. Macieja z G., diec. pozn., Jan s. Szymona z G., diec. pozn., 1523 Marek s. Wojciecha z G., diec. pozn., 1524 Stanisław s. Bartłomieja z G., diec. pozn., 1533 Maciej s. Jana z G., diec. pozn., 1537 Jan s. Michała z G, diec. pozn., 1539 Maciej s. Marka z G., diec. pozn. (AS 1 s. 281); AS 2 s. 72, 166, 184, 220, 224, 267, 284, 293).

7. SzPozn. 118-121.

8. W kościele par. Ś. Jadwigi relikty gotyckie. W rynku Starego Miasta studzienka, z której korzystały dawne browary. Czytelny układ urbanistyczny Starego Miasta; w jego SE części fragmentarycznie zachowany kolisty bieg wału i fosy (KZSz. V 14, 12; Münch 102, tabl. XIII).

Między 1306 a 1314 r., tj. w okresie rządów książąt głogowskich w Wielkopolsce wybijano w G. monety; na nich m. in. napis DE GRODIS (R. Kiersnowski, Wzorce francuskie w mennictwie wielkopolskim na początku XIV w., [w:] Polska w świecie, Warszawa 1972, s. 150-151).

Pieczęć miejska, której elementy stylistyczne wskazują na XIII-XIV w., jako na okres jej sporządzenia; napis na niej + S CIVITATIS GRODZISCZ; przedstawia monarchę na tronie (król Przemysł II albo Kazimierz Wielki?), z koroną na głowie, z mieczem i jabłkiem w ręku; najstarszy znany nam odcisk pieczęci pochodzi z 1438 (M. Gumowski, Najstarsze pieczęcie miast polskich XIII i XIV wieku, Toruń 1960, s. 90-91, tabl. XI, nr 138).