1335 Insula, [1349-90] Ostrów, 1405 or. Ostrów, od XVIII w. zw. Ostrówek, obecnie ul. Ostrówek w Poznaniu, miasteczko na prawym brzegu rz. Cybiny, na W od Śródki, 1, 5 km na E od Starego Rynku w Poznaniu.

1. [Pow. pozn.]

[1349-90] O. [miasto?, bo posiada wójta] → p. 4; 1444 [ponowne?] nadanie pr. miejskich → p. 4; 1455 miasteczko (opidulum; AE I 221v).

2. [1349-90], 1391 „O. sive insula” położony k. miasta biskupiego [Śródka] → p. 4.

Mosty: 1424 król Władysław rozstrzyga spór między bpem pozn. Andrzejem [Bnińskim] i kapitułą kat. pozn. a władzami m. Poznań: bp z kapitułą w ciągu 2 l. ma wybudować most na rz. Cybinie między katedrą a O.; aby wynagrodzić kościołowi pozn. utratę dochodów, które pobierano przed wybudowaniem mostu za przewóz przez rzekę (navigium), król zezwala, by po wybudowaniu mostu poborca kościelny pobierał po 1/2 gr od każdego wozu przejeżdżającego przez ten most; od cła zwolnieni będą mieszczanie i przedmieszczanie pozn. oraz mieszkańcy wsi w promieniu 4 mil od m. Poznań, a także kamienie młyńskie i inne towary przywożone dla bpa i członków kapituły pozn. (Wp. 5 nr 393); 1460 kapituła kat. pozn. odbiera mieszczanom w O. z powodu ich buntu (propter ipsorum rebellionem) [pr.] pobierania cła oraz [obowiązek] dozorowania mostu [na rz. Cybinie] i przekazuje to cło i ten obowiązek na 10 l. mieszczanom w Chwaliszewie pod warunkiem, że naprawią oba mosty [na Cybinie i na odnodze Warty?] i biegnącą między nimi drogę, a także wybudują [prawdop. koło katedry] wieżę z bramą od strony O. (AC 1 nr 538).

1501 zniszczenie mostów przez powódź → p. 6; 1501 3 VI kapituła kat. pozn. na swym posiedzeniu rozważa sprawę odbudowy mostów, zniszczonych w czasie powodzi (CP 33, 36v).

1513 20 VI kapituła kat. pozn. zawiera kontrakt z Mac. Drabem z Grobli (de Novo Aggere): Mac. Drab podejmuje się wybudować groblę na rz. Cybinie, między m. O. a wzgórzem k. kat. (Summum Poznaniense); grobla ma być usypana 40 łokci powyżej znajdującego się tam mostu (XL cubitis supra pontem ibidem situm), ma być szeroka na 20 łokci, a na długość ma sięgać od muru [obmurowanie mostu?] dom. O.; pod groblą mają być trzy fundamenty o szerokości 3 łokci i takiej głębokości, jakiej ziemia [w danym miejscu] wymaga; do zwożenia ziemi kapituła dostarczy taczki, a Mac. Drab wozy (bigę alias cary) i własne konie; kapituła dostarczy drewno do umocnienia grobli, a Drab musi oczyścić miejsca, gdzie ma być upust i gdzie ma być zbudowany młyn; grobla ma być zbudowana do ś. Michała [29 IX]; kapituła zapłaci Drabowi za budowę 46 grz., a na początku pracy dostarczy mu 2 ćw. mąki (AC 1 nr 1045).

1517-19 w ramach rozbudowy murów okalających katedrę i otaczające ją budynki (Summum Poznaniense), budowano też wieżę od strony O. (turris versus O.)¹W jednej zapisce podano, że na budowę wieży katedry (turris ecclesie Poznaniensis) zebrano 7000 cegieł; nie wiadomo więc, czy nie dotyczy to wieży kościelnej, a nie wieży - elementu murów obronnych (CP 35, 69). Nie wiadomo też, czy tej samej wieży dotyczą wzmianki z 1505 (turris thesauri) i 1512 (turris [bez określenia]; CP 34 k. 17v, 143); kanonicy wyznaczeni do dozorowania tej budowy składają sprawozdania rachunkowe na posiedzeniach kapituły kat. pozn. (CP 35 k. 52, 53v, 57v, 69, 98; na temat innych murów: CP 33-35 passim).

M ł y n: 1513 wzm. o zamierzonej budowie młyna → wy żej; 1517 Jan Lubrański bp pozn. daje kapitule kat. pozn. różne grunty k. m. Śródka oraz młyn [dawniej bpi, położony k. Śródki] przeniesiony po pożarze na grunt kapituły k. [wspomn. wyżej pod 1513] grobli (A 225); 1519 Piotr „de Rula” [niezident.] młynarz z młyna w O. sprzedaje młyn w O. młynarzowi Andrzejowi z Koszut [pow. pyzdr.] za 60 grz., kwituje odbiór pierwszej raty 24 grz.; Szymon młynarz Topolny [z młyna zw. Topolny k. Poznania – własn. karmelitów z kl. Bożego Ciała] ręczy za wspomn. Andrzeja, że spłaci resztę należności (CP 35, 100).

3. Własn. kapituły kat. pozn. Mieszczanie: 1335 Świętek i Florian mieszczanie z ł., świadkowie (Wp. 2 nr 1153); 1428 Jan Żak i Piotr Stelmach [zawód?] mieszczanie pozn. oraz Maciek Wartałka i Michał Mszysek (Mszisco) z O. mają spłacić dług 50 grz. Zygmuntowi zw. Kaltwasser (SBPs. 167, nr 476); 1428 Jakub Borzysz z O., brat pana Tochnika [osoba niezident.], kupuje dzies. snop. w Urzazowie [obecnie Uzarzewo] od Mik. Puszyka wikariusza wieczystego kat. pozn. i pleb. w Śródce za 7 1/2 grz. (ACCll, 24v);1431 Mac. Markwasz z O. i Maciej kołodziej [też z O.?] ręczą za Jana wikariusza z Łodzi podejrzanego o herezję (AC 2 nr 1024); 1451 opatrzni Marcin Wydrzyński i Szymon Sisarka zeznają, że kupili 8 (albo 9) stogów (acervum) żyta w Swarzędzu od Wyszoty [z Górki] protonotariusza Stol. Apost. i prep. pozn. i do ś. Michała [29 IX] zapłacą za nie 2 kopy półgr (ACC 33, 25v); 1451 Marcin Wywierzecki mieszcz. z O. ręczy na sumę 4 grz. Marcinowi witrykowi kościoła w Sródce za opatrznego Szymona mieszcz. z O. (ACC 33, 33); 1457 Mik. Mizgała i Jan Pala z O. ręczą Mikołajowi zw. Czepel [z Poznania] za Mik. Domachę [z O.?, z Poznania?] (AR 1 nr 725); 1463 Piotr murator z O. ma otrzymać 30 grz. za remont środkowej cz. kat. pozn. od wschodu (in media parte versus orientem; CP 30, 21v; Now. 1, 114, pod datą 1461).

1530 zabójstwo Anny ż. Wojciecha rzeźnika z O.; kapituła kat. pozn. orzeka, że Feliks Gomoliński kan. kat. pozn., którego obciążano winą w związku z tym zabójstwem, jest niewinny (AC 2 nr 1824; MHP nr 303).

Handel i rzemiosło: 1430 król Władysław poleca staroście gen. wlkp., aby nie zezwalał kupcom, kramarzom i rzemieślnikom na sprzedaż swych towarów (mercancias exercere) na grobli (in aggere) [tzn. na Chwaliszewie] między m. Poznań a m. O. nal. do kapituły kat. pozn. (Wp. 9 nr 1240); 1435 rzeźnicy → p. 4.

Ok. 1487-95 na jatce mięsnej w O. ciąży czynsz darowany altarii ŚŚ. Jakuba i Marii Magdaleny w kat. pozn. przez altarystę Mac. Gorzyckiego (Now. 1, 300, cytowanej zapiski nie udało się odnaleźć).

1475 król Kazimierz zezwala bpowi pozn. i kapitule kat. pozn. na sprzedaż miałkiej soli (sal minutum) z żup w Wieliczce i Bochni w miastach bpa i kapituły: Chwaliszewo, O. i Śródka; sól może być dowożona do tych miast i sprzedawana w poniedziałki (Przywileje miasta Poznania XIII-XVIII wieku, wyd. W. Maisel, Poznań 1994, nr 69; SLP s. 230; CMP nr 133; MS 1nr 1313 reg.).

1493 król Jan Olbracht rozstrzyga spór między star. gen. wlkp., władzami m. Poznania i miastem Chwaliszewo w sprawie przywożenia do Chwaliszewa i szynkowania tam piwa z Bydgoszczy, Szadku, Warty, Żnina, Koźmina i in. miast: król postanawia, aby, zachowując przywileje nadane przez królów [Władysława Jag. i Władysława Warn.], każdy kanonik miał pr. sprowadzać piwo skąd zechce, zaś kapituła kat. pozn. miała w Chwaliszewie 2 lub 3 karczmy i w O. 2 lub 3 karczmy (razem jednak nie więcej niż 4), do których mogłoby być zawsze przywożone obce piwo i tamże szynkowane (Przywileje..., op. cit, nr 74).

1500 kapituła kat. pozn. wysyła kanoników Jana Górskiego i Mik. Oleskiego do Ambrożego Pampowskiego star. gen. wlkp. w sprawie opłat targowych pobieranych przez burgrabiego zamku pozn., niezgodnie ze zwyczajem (ultra consuetudinem), od rzeźników z Chwaliszewa i O. na targach w soboty (AC 1 nr 914).

1511 kapituła kat. pozn. skarży się: a) że mistrzowie-rzemieślnicy z Poznania lekceważą mistrzów, czeladników (socii) oraz ich służbę (familiares) z miast Chwaliszewo oraz O. i nie dopuszczają ich do współpracy, co się w innych znacznych miastach Król. Pol. nie zdarza; b) że władze m. Poznania wielokrotnie zabraniały poddanym kapituły, zwłaszcza rzemieślnikom, dokonywania zakupów w m. Poznaniu, a ostatnio zakazały swoim obywatelom kupowania mięsa w Chwaliszewie i w O.; wyrok komisarzy król. powołanych do rozstrzygania sporów między kapitułą a miastem: a) wspomn. rzemieślnicy mają być traktowani na równi z innymi, b) mieszkańcy Poznania i poddani kapituły mogą swobodnie kupować [nawzajem] od siebie, a władze miejskie nie mogą zabraniać swym obywatelom kupowania mięsa we wspomn. miastach kapitulnych (A 216).

Łaźnia: 1457 kapituła kat. pozn. nadaje Jakubowi zw. Hanczek i jego spadkobiercom łaźnię w O., ogród znajdujący się na zapleczu łaźni oraz [pr. utrzymywania] rybaka; kapituła postanawia, że łaziebnik ma płacić 4 grz. czynszu rocznego oraz [bezpłatnie] udostępniać łaźnię uczniom szkoły katedralnej i szkoły w Sródce oraz raz w tygodniu kąpać i golić biednych, a także osoby ich obsługujące, ze szpitala Ś. Barbary; kapituła oświadcza, że nie będzie utrzymywać żadnego innego golarza (barbitonsor) w Chwaliszewie i O. (AC 1 nr 470; CP 12, 6v, reg.); 1461 wzm. z 1784 na łaźni w O. ciąży 1/2 grz. czynszu dla wikariuszy kat. pozn. (CP 14, 621); 1466 Andrzej [Bniński] bp pozn. poleca, za zgodą kapituły, aby biedni oraz uczniowie (scolares) przebywający przy kat. pozn. dwa razy w tygodniu o oznaczonej godzinie, bezpłatnie kąpali się w łaźni kapitulnej w O.; tenże bp nadaje Kat. Hanczkowej i jej następcom we wspomn. łaźni dzies. w ziarnie ze wsi Borek k. Śremu (CP 3 nr 2, 1); 1470 kapituła kat. pozn. zleca opatrznemu Hanczkowi, niegdyś łaziebnikowi w Szamotułach, budowę [nowej?] łaźni w O. na brzegu rz. Cybiny; łaziebnicy mają płacić kapitule 4 grz. czynszu rocznie oraz raz w tygodniu kąpać, strzyc i golić biednych ze szpitala Ś. Barbary oraz tych, co ich obsługują (AC 1 nr 470; CP 3 nr 29); 1481 oficjał pozn. reguluje sposób dostarczania dzies. z Borku dla łaźni w O. (AC 2 nr 1417).

1504 kapituła kat. pozn. postanawia, że z łaźni w O., niedawno zastawionej wikariuszom kat. pozn., należy się [kapitule] 3 1/2 grz. sumy głównej; pieniądze te wyegzekwować ma wicedziekan Jan z Grodziska (CP33, 104).

Świadczenia: 1428 Stanisław Ciołek bp pozn. poleca, aby mieszczanie ze Śródki dawali katedrze pozn. 8 talentów łoju, a mieszkańcy O. – 4 talenty (CP 28, 4); 1431 kapituła kat. pozn. postanawia, że na wyprawę wojenną Chwaliszewo ma wysłać 8 mieszczan, a O. 6 mieszczan (AC 1 nr 53); 1487 kapituła kat. pozn. wysyła [kan.] Zygmunta [z Kamieńca] do pisarza król. w mieście [Poznaniu?] w sprawie poboru król. z Chwaliszewa i z O. (AC 1 nr 786); 1456 kapituła kat. pozn. wyznacza kanoników Sędziwoja prokuratora [kapituły], [Jakuba] starszego Wyganowskiego, [Jana] Twardowskiego i Szczepana z Chyb do oszacowania domów i posiadłości mieszczan w Chwaliszewie i O. w związku z poborem król. (contribucio regia; AC 1 nr 451); 1457 taż kapituła oświadcza, że kapłani mieszkający koło katedry nie są zobowiązani do świadczeń (collecte... vel... expediciones) na rzecz króla, nie uczestniczą też w dochodach z młynów i z mostu, które przysługują mieszczanom z O.; kapłani mieszkający w O. są zobowiązani do wspomn. świadczeń [i prawdop. korzystają ze wspomn. dochodów] (AC 1 nr 479); 1458 miasto O. ma dostarczyć 2 pieszych na wyprawę do Malborka (CMP nr 129; J. Wiesiołowski, Sieć miejska w Wielkopolsce w XIII-XVI wieku. Przestrzeń i społeczeństwo, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 28, 1980 nr 3, s. 396); 1480 kapituła kat. pozn. postanawia, że duchowni, którzy mają domy w Chwaliszewie, w O. i [na Zagórzu] (post montem) mają płacić pobór król., ilekroć taki podatek będzie nałożony (AC 1 nr 686).

1582 czopowe za okres od ś. Michała [29 IX] 1580 do 29 IX 1581 od gorzałki mierzonej w kwartach wynosi 15 gr [zapewne po 3 den. od 1 kwarty tak, jak w miastach sąsiednich] (ŹD 47).

Udział kapituły w zarządzie miasta: 1492 taż kapituła wyznacza kanoników Hektora [z Koziemina] i [Andrzeja] Grodzickiego do przeglądu uzbrojenia mieszczan w Chwaliszewie i O. (ad conspiciendos opidanos ... in armis; AC 1 nr 812); 1500 taż kapituła nakazuje burmistrzom i rajcom miast Chwaliszewo i O., aby wyznaczyli 4 stróży w Chwaliszewie i 2 stróży w O., którzy co noc będą obchodzić okolice katedry, domów kanoników i wikariuszy, a także własnych domów, od frontu i od tyłu, a także żeby ciż burmistrzowie i rajcy zobowiązali mieszczan i mieszkańców tych miast, aby w swoich domach zawsze posiadali [zapas] wody i haki [do gaszenia pożaru] (AC 1 nr 911).

1563, 1577 pobór od młyna w O. (o 2 kołach) nal. do kapituły kat. pozn. (ASK I 5, 242, 733).

4. [1349-90] Trojan prep. kat. pozn. wydaje Mikołajowi synowi Mikołaja zw. Kicino, wójtowi m. O., nowy przyw. na wójtostwo w m. O., ponieważ stary przyw. w czasie wojen został zagubiony; wójt otrzymuje wspomn. wójtostwo na pr. dziedzicznym, może za wiedzą kapituły sprzedać je lub odstąpić innej osobie; jeżeli z czasem liczba dziedziców wójtostwa się pomnoży, jeden z nich powinien całość wykupić od pozostałych, tak aby pozostał w nim jeden dz.; wspomn. Mikołaj ma posiadać wolne od podatków (soluciones) siedlisko (area) czyli dom, w którym obecnie mieszka, i jeżeli zechce, może w nim piec i sprzedawać chleb, prowadzić jatkę mięsną (exercere carnificium) oraz szynkować piwo; wójt nie jest zobowiązany do świadczeń [na rzecz kapituły] (pro dominio; Wp. 3 nr 1810); 1391 Wincenty prep. pozn. nadaje za wierną służbę swemu domownikowi (familiaris) Maciejowi synowi Wincentego i jego spadkobiercom wójtostwo w m. O. wraz z karczmą, piekarnią, jatką szewską, jatką mięsną i ogrodem, który rozciąga się tak [szeroko], jak jego siedlisko (area); mieszkańcy m. O. z każdego domu mają płacić 9 sk. i dawać 1 kamień łoju (de sepo) tytułem czynszu (Wp. 3 nr. 1915).

1405 Kielcz z Pakszyna [pow. gnieźn.] w sporze z Jakuszem Jadem [z Wilczyna w pow. gnieźn.] sięgają po wstecz do sędziego Jana Wiertela wójta z O.²Zapiska niejasna; nie wiadomo, czy dot. naszego O. Nie wiadomo, dlaczego szlachta (obie strony z pow. gnieźn.) sięga po wstecz do wyroku wydanego przez sąd wójtowski. O. kolo Poznania był jedyną osadą miejską (z wójtem) o nazwie O. w tej okolicy (KP nr 2192); 1411 Jan wójt z O. [kontekst gnieźnieński] (Wp. 7 nr 679).

1435, 1450?³CP 3 nr 91, zawiera dok. datowany na 1450, który różni się nieznacznie od zapiski z 1435: Jan otrzymuje wolne siedlisko poniżej wału (infra vallum) nad rz. Cybiną w zamian za siedlisko, które miał koło jatek; dalszy ciąg tekstu dot. darowizny 2 jatek, ciężarów z 18 jatek i pr. magd. brzmi podobnie, jak w dok. z 1435 Jan wójt z O. przedkłada przyw. wójtowski bez daty [z XIV w., → wyżej]; kapituła kat. pozn. potwierdza ten dok. i dodaje mu jedno siedlisko (area) na budowę domu i dwie jatki mięsne, jedną położoną na prawo, a drugą na lewo od jatek dotąd przez niego posiadanych; mieszkańcy czyli rzeźnicy z O. otrzymują 18 jatek, z których każdy z nich ma płacić po 1/2 grz. czynszu rocznie; miasto ma być rządzone prawem magd. (Wp. 10 nr 1391).

1442 Jan wójt z O. pozywa Małgorzatę wd. po Adamie ze wsi Kowalskie o to, że w czasie wyprawy wojennej (expedicio generalis) do Turzej Góry [w 1430]⁴Wyprawa ta miała na celu pochwycenie posłów cesarza Zygmunta Luksemburskiego, wiozących korony król. dla wielkiego ks. Witolda i jego żony, → Margrabska Droga, Uwaga [zm.] Adam [Kowalski] wymłócił 6 stogów zboża, które pochodziło z dziesięcin [snop.] ze wsi Kowalskie i Kołata [obie wsie w pow. gnieźn.]; dziesięciny te w liczbie 7 lub 8 stogów wykupione były wspólnie przez tegoż Jana i wspomn. Adama, a 1 ćw. [wymłóconego] zboża była wówczas warta 9 gr (AC 2 nr 1133).

1444 król Władysław nadaje pr. miejskie niem., zwane magd., [osadzie] O., położonej między m. Śródka a rz. Cybiną, nad strugą Ostrów należącą do kapituły kat. pozn.; poprzednicy obecnego króla zezwolili na osiedlanie się ludziom w tym miejscu, a obecnie król nadając pr. niem. odwołuje prawa pol., które z pr. magd. mogłyby być sprzeczne; mieszczanom z O. król zezwala na handel różnymi towarami; król wyjmuje wszystkich mieszczan obojga płci spod władzy urzędników król.; burmistrz, rajcy i wójt m. O. będą odpowiadać przed kapitułą kat. pozn., przed królem lub przed sądem król., z zachowaniem przepisów niem. prawa magd.; mieszkańcy O. w sprawach kryminalnych sądzeni będą przez władze m. O. (Przywileje..., op. cit., nr 47; Wp. 5 nr 736).

1450 (wzm. z XVIII w.) czynsz dla jednego z wikariuszy kat. pozn. zapisano przed rajcami m. O. (coram officio consulari oppidi O.; CP 14, 625).

1455 Stanisław wójt z O. zobowiązuje się zapłacić 1 grz. długu uczc. Grzegorzowi Buchwaldowi rajcy pozn. (AR 1 nr 618).

1493 opatrzny Mikołaj wójt z O. w sporze z uczc. Agnieszką Laskową z Poznania (AC 2 nr 1482).

1510 Wojciech sołtys z Dowieżyna, [posiadacz?] 1/2 wójtostwa w O. koło Poznania, ma płacić 1/2 grz. czynszu Michałowi [z] Kłecka [kanonikowi?] koleg. Ś. Marii Magdaleny w Poznaniu (LBP 220).

6. 1460 bunt mieszczan w O. → p. 2: Mosty.

1501 od niedzieli Invocavit [28 II] do Zesłania Ducha Świętego [30 V] wielka powódź w okolicach Poznania; z tego powodu mieszkańcy Chwaliszewa, O. i niektórzy z [wyspy katedralnej] wyszli ze swych domów; podobnie karmelici i bernardyni uciekli ze swych klasztorów do miasta (do Poznania); ludzie ponieśli wielkie szkody; od bramy Wielkiej m. Poznania aż do [katedry] pływano łódkami; 3 mosty (koło O., koło [katedry] i k. Grobli (Novus Agger) zostały w całości zniszczone (AC 2 nr 1555); 1501 w związku ze wspomn. powodzią, która zniszczyła wspomn. wyżej mosty, kapituła kat. pozn. wysyła kan. Mik. Suskiego, zastępcę [Mik.] Oleskiego prokuratora kapituły, do [Ambrożego Pampowskiego] star. gen. wlkp., w celu poparcia akcji, rozpoczętej przez kuśnierza z Chwaliszewa i [Ulryka] Helta rajcę [pozn.], mającej na celu zorganizowanie [tymczasowej] przeprawy (navigium); akcja ta [kontrolowana była] przez star. gen. wlkp. na zlecenie króla; taż kapituła przeznacza na wspomn. przeprawę 4 gr (AC 1 nr 920).

Uwaga: W średniowieczu nazwa O. koło Poznania odnosiła się jedynie do miasteczka leżącego między m. Śródka a rz. Cybiną. Natomiast teren położony w widłach Warty i Cybiny, czyli obszar najstarszego Poznania, z katedrą, kolegiatą NMP, dworem bpim i domami kanoników, dziś nazywany Ostrowem Tumskim, określany był w źródłach bądź to opisowo (circa cathedram, penes cathedram etc), bądź też jako Summum Poznaniense.