PRZEWÓZ

1307 Prewoz (Wp. 2 nr 913), 1353 Przevoz (Wp. 3 nr 1321), 1398 or. Przewosz (Lek. 2 nr 2231), 1425 Przewos (KoścZ 8, 154), 1426 Przewoss (ACC 9, 86v), 1463 Prewosch (AE II 77v), wieś obecnie nie istnieje, leżała nad Wartą między Tworzykowem (9,5 km na NNW od Śremu) a Krajkowem (14 km na NNW od Śremu)1W literaturze przyjęło się lokalizować P. w miejscu nowszej osady Krajkowo-Folwark, 12 km na NNW od Śremu (Cieplucha 243; SzPozn. 329). Z analizy map wynika, że P., a w każdym razie przeprawa przez Wartę, która dała nazwę tej osadzie, leżała zapewne ok. 0,5 km na NW od wsi Młyny (obecnie Trzykolne Młyny na prawym brzegu Warty), a więc ok. 2 km na NE od Krajkowa-Folwarku. Przeprawa w tym miejscu była ułatwiona, gdyż rozlewiska Warty są tu nieco węższe. Por. p. 5.

1. 1470n. pow. kośc. (PG 8, 55); 1307 n. par. własna (Wp. 2 nr 913).

2. 1425, 1429 zapowiedzi → p. 3; 1430-34 Piotr kaszt. gnieźn. i Jan miecznik pozn., bracia Bnińscy, w sporach o granice P. i Przylepek: 1430 ciż pozywają Ziemka z Przylepek o to, że zbrojnie najechał na bory nal. do P. z 5 szlachcicami i 30 osobami niższego stanu i ściął w nich drzewa [brak liczby] (KoścZ 9, 282); 1432-34 ciż oraz ich bratanek Jan Bniński mają zawrzeć ugodę z Drogosławem, Jakuszem i Ziemkiem z Przylepek o rozgraniczenie P. i Przylepek (KoścZ 10 k. 92v, 302); 1432 ciż bracia Piotr i Jan Bnińscy mają zawrzeć ugodę polubowną z Janem i Andrzejem ss. Wyszaka [Gryżyńskiego] z Jaszkowa w sprawie rozgraniczenia P. z Jaszkowem (KoścZ 10, 92).

1480, 1485 przeprawa (przewóz, navigium) przez rz. Wartę w P. → p. 3A, → p. 3B (PG 9, 192; PG 10, 18v).

1500-31 gran. P. z Tworzykowem, wsią kapituły kat. pozn. z P.: 1500 i 1509 granice te nie są uregulowane; 1500 [mieszkańcy] P. zagarnęli znaczną część dóbr i borów nal. do Tworzykowa; mieszkańcy Tworzykowa w zamian za korzystanie z jałowych pastwisk (pascua sterilia) w P. są zmuszani do dawania 8 ćw. owsa i do robocizn2Wymiar tej robocizny określony został w sposób niejasny: w 1500 powiedziano, że mają pracować przez 1 tydzień (unam septimanam laborare), co oznaczałoby 6 dni w roku, natomiast w 1509, że pracują co tydzień, a więc 1 dzień w tygodniu? (septimanatim laborant) (orka, koszenie łąk, zwożenie siana itp.), co ich bardzo obciąża; 1531 na wspomn. granicy są znaczne (notabiles) kopce; pan Bniński z P. chce zająć dużą cz. boru nal. do Tworzykowa; mieszkańcy Tworzykowa proszą o rewizję granic; zna je najlepiej włodarz Grabowiec, podeszły w latach (etulus); [nie należy zwlekać], aby nie umarł (CP 111 k. 10v, 28v, 129); 1533 Jan Bniński z P. i kan. Jan Łęcki tenut. wsi kapitulnej Tworzykowo dokonują rozgraniczenia, poczynając od kopca narożnego stojącego w miejscu zw. Kuligowiec, który rozdziela wspomn. wsie i wieś Jaszkowo; stąd gran. biegnie przez las, przecina drogę z Tworzykowa do P., biegnie przez łąki zw. Brzozowiec i Łodzia, a następnie przez las, błoto zw. Zatarscze i koło dębu, oznaczonego naciosem, dochodzi do rz. Warty (KoścZ 25 k. 172v-173, 216, dawniej k. 167v, 210 - 2 opisy tej samej treści).

1545 Wielka Łąka → p. 3; 1551 łąki w P.: Łodzia i Kozakowska (PG 18, 587v-588v); 1554 rozgraniczenie P. z wsią Tworzykowo: gran. biegnie od kopców narożnych tych wsi z wsią Jaszkowo, znajdujących się przy drodze ze Śremu do Poznania, w kierunku rz. Warty [tzn. na E] do boru zw. Kąty [Kącie?, Końce?] (Concze), a następnie dochodzi do drogi z Tworzykowa do Jaszkowa, potem idzie przez miejsca w lesie zw. Popardowo i [Zajączki3W źródle napisano: do miejsca „dictum Zayączkamy” (w in. miejscu: „Zayeczkami”)] do → Janowej Strugi; wzdłuż tej strugi gran. dochodzi do oznaczonego dębu, a następnie odchodzi od strugi i przez [łąki] Brzozowiec oraz Łodzia dochodzi do jezior [starorzeczy?] Święte [?] (Swythne) i Starka, a dalej do rz. Warty (KoścZ 28 k. 222v, 546v, 760, 912).

1559 Piotr Raczkowski pozwany przez Jakuba Krajkowskiego o to, że wyciął 14 białodrzewów [gatunek topoli] w okolicy ostrowu zw. → Łękoboszcz (KoścG 12, 233).

1571 nad strugą Rudka znajdują się kopce narożne → Baranowa, → Krajkowa i P. (PP 1, 87).

3. Własn. szlach. 1307 Przybysław syn Borka dziedzica z Sierakowa [k. Kościana] posiada P.[?]4Cytowany dokument nie informuje wprost o tym, że Przybysław Borek posiadał P., ale wynika to z porównania treści dokumentów z 1307 i 1353 (Wp. 2 nr 913; Wp. 3 nr 1321). Dokumenty te analizował T. Jurek, Kasztelan kaliski Andrzej z Bnina (†1367) – przodek Bilińskich herbu Łodzia, „Genealogia. Studia i Materiały Historyczne” 3, 1993, s. 37-43 (Wp. 2 nr 913).

3A. Bnińscy w P.: 1353 Andrzej [z Bnina] kaszt. kal. [posiada P.]5→ przyp. 4 → p. 5; 1398 Mikołaj z P. [Bniński?] w sporze z Blizborem pleb. w Brodnicy o szkody (spolia) w borach (Lek. 2 nr 2244); 1398 pani z Bnina [prawdop. Małgorzata (Lek. 2 nr 1159), wd. po Andrzeju z Bnina, a synowa wspomn. wyżej Andrzeja kaszt. kal] płaci karę z P.6Prawdop. na podstawie tej zapiski sugerowano błędnie, że to ona wniosła P. Bnińskim (Dworzaczek, tabl. 112) (Lek. 2 nr 2231).

1425-29 Piotr i Jan Bnińscy [ss. Andrzeja]: 1425 woźny zapowiada drogi (vie indirecte), łąki, pastwiska, lasy, zarośla, bory, tereny łowieckie (venacioncs alias gony) w należących do nich dziedzinach Wyskoć i P. (KoścZ 8, 154); 1429 w imieniu tegoż Piotra Bnińskiego kaszt. gnieźn., woźny zapowiada dobra Mosina, P., Wyskoć i Darnowo (KoścZ 9, 235v); 1429 tenże Jan Bniński [miecznik pozn. 1428-40 (UDR I/1 s. 143)] w sporze z Wyszakiem [Gryżyńskim] z Jaszkowa dowodzi, że zabrał Wyszakowi 3 konie i 3 siekiery na swoim gruncie [w P.?] (WR 3 nr 1374); 1430-32 ciż → p. 2; 1434 ciż wraz z bratankiem Janem Bnińskim [późniejszym kaszt. międz., synem Mikołaja] → p. 2.

1434 Jan Bniński [syn Mikołaja], bratanek Piotra kaszt. gnieźn. i Jana miecznika pozn. [posiada cz. P.?] → wyżej.

1465 [bracia] Piotr kanclerz kap. kat. pozn. [późniejszy bp włocławski] i Mac. Mosiński [ss. Piotra kaszt. gnieźn.] dziedzice P. (KoścZ 15, 26); 1470 tenże Mac. Mosiński w sporze z Sędziwojem Trzebawskim odpowiada ze swej cz. wsi P. (KoścZ 15, 455).

1470 działy majątkowe Bnińskich7Przytaczamy dane o wszystkich uczestnikach tych działów, gdyż wydaje się, że wszyscy oni przed 1470 mieli prawa do części P: Andrzej [kaszt. kam. 1473-1503 (UDR I/1 s. 128), syn Jana kaszt. międz.] otrzymuje dobra Borek; [jego bracia stryj.] ze Śmigla: Piotr kan. poz., Andrzej, Jan, Mikołaj i Stanisław [ss. Wojciecha kaszt. międz.] otrzymują dobra Śmigiel i obie wsie Oporowo [→ Oporowo i → Oporówko], a Mikołaj z Bnina [syn Piotra kaszt. lędzkiego] otrzymuje dobra Bnin i in. wsie, m. in. 2 części w P. (PG 8, 55).

1470-73 Mikołaj z Bnina [kaszt. kam. 1471-73 (UDR I/1 s. 128)]; 1470 tenże wyżej; 1471 tenże zapisuje ż. Barbarze [z Szamotuł] po 1000 grz. posagu i wiana na swych częściach dóbr Bnin oraz m. in na częściach P. (PG 8, 101); 1473 Barbara wd. po Mikołaju z Bnina odstępuje Andrzejowi z Bnina [zapewne kaszt. kam., bratu stryj, jej męża] swą oprawę na częściach dóbr Bnin i m. in. na częściach wsi P. (PG 7, 211v).

1470-1501 Andrzej z Bnina i z P., kaszt. kam. [w l. 1473-1503 (UDR I/1 s. 28)]: 1470 tenże wyżej: działy, → wyżej: Mikołaj; 1481 tenże → niżej Piotr i in.; 1501 niżej: Małgorzata.

1475 siostry Agnieszka wd. po Janie z Kobylan stolniku krak. i Barbara ż. Cherubina z Gołuchowa, cc. Piotra Bnińskiego kaszt. lędzkiego, dokonują rozliczeń ze swym stryjem Andrzejem Bnińskim bpem pozn. i na pokrycie długów ich ojca oraz ich brata Mikołaja [kaszt. kam.] (razem 3000 grz.) dają biskupowi swoje części w różnych wsiach nal. do dóbr bnińskich, m. in. w P., a bp za to daje im inne dobra (PG 9, 28v; PyG 4, 13; Straty 3 s. 71 nr 16).

1480 Maciej z Bnina [Mosiński] wda pozn. kupuje od Katarzyny c. Jana Świdwy z Szamotuł kaszt. gnieźn., a wnuczki Mikołaja Stęszewskiego stolnika pozn.8Mikołaj z Bnina, zwany najczęściej Stęszewskim, był synem Jana Bnińskiego miecznika pozn. Wynika to z notatki z 1440, dot. sporu między stren. Mikołajem z Bnina a Mościcem z Koźmina o dobra stęszewskie (PyZ 8, 141v) (jej matka Anna była [jedyną?] c. tego Mikołaja), dobra Stęszew oraz 1/2 wsi P. z przewozem (navigium) narz. Warcie za 2500 grz. (PG 9, 192).

1481 Piotr kan. pozn. oraz Jan i Mikołaj, bracia Bnińscy ze Śmigla sprzedają za 1800 grz. [swemu bratu stryj.] Andrzejowi z Bnina kaszt. kam. część dóbr Bnin oraz 1/3 P. (którą niegdyś posiadał Piotr Bniński kaszt. gnieźn.), czyli te dobra, które im przypadły w spadku po zm. Andrzeju z Bnina bpie pozn. (PG 9, 129v).

1500, 1509 robocizny z Tworzykowa na rzecz dziedziców w P. → p. 2.

1501 Małg. [Śmigielska, c. Andrzeja Śmigielskiego, a wnuczka Wojciecha z Bnina i Zuzanny z Gowarczowa] sprzedaje Andrzejowi z Bnina kaszt. kam. 1/4 z trzeciej części dóbr Bnin, a także m. in. 1/4 z trzeciej części P. za 325 grz. (PG 12, 136).

1503-1504 Jan, Mikołaj i Andrzej bracia niedz. z Bnina, ss. zm. Andrzeja kaszt. kam., na dobrach Bnin i na różnych sumach, a także na P., zabezpieczają 2800 zł węg. oprawy (po 1400 zł węg. posagu i wiana) swej matce Katarzynie [z Brudzewa] (PG 12, 254); 1510 tenże Andrzej swoje części we wspomn. dobrach daje matce Katarzynie (PG 14, 173); 1517 tenże Jan kupuje od [swych bratanków] Mikołaja i Jana z Bnina [i Borku] ss. Mikołaja części dóbr Bnin i in. in. cz. P. za 2200 zł (PG 15, 107v; Straty 3 s. 73 nr 26); 1524 tenże Jan (żonaty z Ludmiłą, c. Jana Korzboka z Milicza [na Śląsku]), dz. dóbr Bnin i in. wsi, m. in. P., ustanawia opiekunów dla swych ss. Stanisława, Jana i Andrzeja (PG 16 k. 38v, 216).

1509, 1510 pani Bnińska [Katarzyna z Brudzewa wd. po Andrzeju kaszt. kam.] w P. → p. 2 (LBP 135); 1511 taż pani wienna w Bninie i w P. pozywa Jana, Macieja i Piotra Krajkowskich o swą poddaną, zbiegłą do Krajkowa (KoścZ 18, 236); 1513 taż kasuje swą oprawę na dobrach Bnin i m. in. na P. (PG 68, 291).

1517 Mikołaj i Jan z Bnina [i Borku] ss. Mikołaja [wnukowie Andrzeja kaszt. kam.]: 1517 ciż → wyżej: Jan, Mikołaj i Andrzej ss. Andrzeja; 1525 tenże Jan Bniński zw. Kamieński dz. Borku, syn zm. Mik. Kamieńskiego sprzedaje swoje części dóbr Bnin swym braciom stryj. Stanisławowi, Janowi i Andrzejowi ss. Jana [i Korzbokówny] (PG 16, 52).

1528-38 Stan. Bniński [syn Jana i Korzbokówny]: 1517 tenże sprzedaje ojcu Janowi Bnińskiemu [swoje części] we wsiach Zgaliny i P. za 1000 grz. (PG 16, 217); 1538 tenże w imieniu swoim i brata Andrzeja, w asystencji matki Ludmiły, sprzedaje Jakubowi Krajkowskiemu niegdyś Taczalskiemu części w P., należne obu braciom z działów, za 208 grz., a inne części w P. sprzedaje temuż Jakubowi z zastrz. pr. odkupu za 66 zł (PG 17, 208v); 1538 Jan Bniński syn Jana sprzedaje swoje części P. wspomn. wyżej Jakubowi za 208 grz. (PG 17, 230).

1535-39 Mikołaj i Jan Bnińscy dziedzice Borku, ss. Mikołaja [wnukowie Andrzeja kaszt. kam.]: 1535 tenże Mikołaj dz. Borku posiada cz. dóbr Bnin oraz m. in. cz. P. (PG 16, 751); 1539 tenże Jan swoje części w dobrach Bnin, w tym m. in. cz. P., odziedziczone po rodzonym stryju Andrzeju, daje bratu rodzonemu Mikołajowi dz. w Borku (PG 17, 299).

Ante 1523, 1524 wzmianki o wykupionych czynszach z P. (CP 14, 642-643); 1540 wykupiono czynsz z dóbr Bnin (w tym m. in. z P.) dla wikariuszy kat. pozn. (PG 17, 406v).

3B. Baranowscy i Krajkowscy oraz ich następcy w P.: 1485 działy braci Jana i Adama Baranowskich: Adamowi przypadło m. in. → Baranowo [k. Mosiny] oraz m. in. 1/3 P. z przeprawą (navigium) przez rz. Wartę (PG 10, 18v-19); 1501 tenże Jan Baranowski sprzedaje Janowi Królikowskiemu [Krajkowskiemu?9Wor. wyraźnie: „Crolykowski”; istnieje podejrzenie, że pisarz wpisał to nazwisko omyłkowo zamiast: Krajkowski] cz. P., którą odziedziczył po ciotce Jadwidze Granowskiej10Nie wiadomo, czy wzm. ta dot. Jadwigi (z domu?) Żegrowskicj, wd. po Wawrz. Granowskim z → Granówka. Nie potrafimy odtworzyć jej ewentualnego pokrewieństwa z Janem Baranowskim. Nie wiadomo też, skąd miała ona pr. do 1/3 P, za 150 grz. (PG 12, 146v).

1501?, 1511-1534 Krajkowscy w P.: 1501 Jan Krajkowski [= Królikowski? → wyżej]; 1511 Jan, Maciej i Piotr bracia Krajkowscy z → Krajkowa, → p. 3A: Katarzyna; 1512 tenże Jan Krajkowski ma scedować swoje części w Krajkowie i P. bratu Piotrowi (KoścG 7, 83); 1521 tenże Piotr zapisuje ż. Annie Chwaliszewskiej c. Andrzeja [z Chwaliszewa k. Krotoszyna w pow. kal.?] po 100 grz. posagu i wiana na 1/2 Krajkowa i 1/2 P. (KoścZ 19, 89); 1526 tenże Piotr z Anną i Małgorzatą cc. Mac. Krajkowskiego daje bratu Janowi cz. Krzyżanowa, a w zamian otrzymuje od niego części we wsiach Krajkowo, Żabno i P. (PG 16, 130v); 1530 tenże Piotr sprzedaje swoje części w Krajkowie, Żabnie i P. Jakubowi Taczalskiemu za 800 grz. (PG 16, 357v); 1531 Anna c. Mac. Krajkowskiego ż. Piotra Mrowińskiego sprzedaje swoje części po ojcu i matce w Żabnie, Krajkowie i P. Mik. Łaszczyńskiemu za 300 grz. (PG 16, 438); 1534 Małg. Radomicka wd. po Mac. Krajkowskim sprzedaje swą oprawę na Żabnie, Krajkowie i P. swemu zięciowi (gener) Wojc. Raczkowskiemu za 400 grz., zastrzega sobie jednak dożywocie na tej oprawie; cz. tej oprawy po jej śmierci ma przypaść jej c. Annie (PG 16 k. 662v, 663).

1530-89 Taczalscy sive Krajkowscy: 1530-72 Jakub Taczalski zw. też Krajkowskim: 1530 tenże kupuje cz. P. → wyżej: Krajkowscy; 1531 tenże mąż Kat. Węgierskiej (PG 16, 454v); 1531 tenże sprzedaje z zastrz. pr. odkupu połowy wsi Krajkowo, Żabno i P. Mik. Łaszczyńskiemu za 190 grz. (PG 16, 418v); 1533 tenże sprzedaje swoje części we wsiach Żabno i P. Mik. Bylińskiemu za 100 kóp [gr] (PG 16, 581); 1538 tenże kupuje cz. P. od Stan. Bnińskiego → p. 3A; 1543 tenże daje Wojc. Raczkowskiemu 1/2 mł. wodnego we wsi Krajkowo oraz wolne pastwiska w cz. wsi P. i ostrów → Łękoboszcz, a w zamian otrzymuje inne pastwiska w P. (PG 18, 7-8); 1545 tenże sprzedaje z zastrz pr. odkupu siostrze swej Katarzynie wd. po Piotrze Radzewskim wsie Taczały i opust. Wścieklice oraz łąkę zw. Wielka Łąka w P. za 490 grz. (PG 18, 178); 1470 tenże → p. 5; 1472 tenże [?] Jakub zapisuje ż. Reginie Kozielskiej po 400 grz. posagu i wiana na swych częściach w P. (PG 21, 289); 1589 Piotr Krajkowski z Taczał, syn Jakuba sprzedaje części w Krajkowie i w P. Mac. Kierskiemu (PG 23, 252).

1531-34 Łaszczyńscy w P.: 1531 Mik. Łaszczyński nabywa cz. P. z zastrz. pr. odkupu → wyżej: Krajkowscy; 1531 tenże kupuje cz. P. → wyżej: Taczalscy; 1534 Mac. Łaszczyński [brat zm. Mikołaja] części we wsiach Żabno, Krajkowo i P., które odziedziczył po zm. bracie Mikołaju, sprzedaje Małgorzacie wd. po tym bracie za 300 grz. (PG 16, 653); 1534 Małg. Żabieńska [może c. Mac. Krajkowskiego] wd. po Mik. Łaszczyńskim części we wsiach Żabno, Krajkowo i P., które nabyła od swego szwagra (levir) Mac. Łaszczyńskiego, sprzedaje Wojc. Raczkowskiemu za 1000 grz. (PG 16, 662).

1533-34 Bylińscy w P.: 1533 Mik. Byliński kupuje cz. P. → wyżej: Taczalscy; 1534 Barbara Buszewska alias Niemierzewska, wd. po Mik. Bylińskim, ma oprawę na wsiach Żabno i P. (KoścG 8, 1v).

1534-64 Raczkowscy [z Raczkowa w pow. gnieźn.?] w P.: 1534 Wojc. Raczkowski nabywa części w P. → wyżej: Krajkowscy, → wyżej: Łaszczyńscy; 1564 Augustyn Raczkowski [syn Wojciecha] sprzedaje bratu rodzonemu Piotrowi Raczkowskiemu swoje części we wsiach Żabno, Krajkowo i P. za 5000 talarów (PG 20, 260; KoścG 16, 92); 1566 Piotr Raczkowski [syn Wojciecha] daje swej ż. Elżbiecie Węgorzewskiej użytkowanie swych części w Żabnie i w P. (PG 20, 523v).

1589 Mac. Kierski nabywa cz. P. → wyżej: Taczalscy; 1599 tenże → p. 5.

Przekazy dot. całej wsi: 1510 w P. nal. do pani Bnińskiej: 6 ł. os., 3 ł. opust, karczma i 1 zagr.11Cieplucha 242, podaje te same liczby pod datą 1508 [liczby te dot. prawdop. tylko części P. nal. do Bnińskich] (LBP 135); 1530 pobór z 1 ł. (ASK I 3, 131); 1563 pobór z 2 ł. i karczmy dor. (ASK I 4, 186); 1580 pobór od 1 ł. i 1 zagr. (ŹD 81).

Mieszkańcy: 1458 wzm. o prac. Piotrze z P. [czy to mieszkaniec naszego P.?, czy może przewoźnik działający w okolicy Poznania?] (AR nr 788); 1486 Mik. Mikuła karczmarz [i pasterz wiejski] w P. → p. 5; 1523 uczc. Anna z P.; Piotr pleb. z Żabna ma jej, jako swej dawnej kucharce (focaria), zapłacić 1/2 kopy [gr] długu (ACC 98, 12v); 1559 Andrzej Baranek [poddany] ze wsi Czerlejno nal. do kap. kat. gnieźn. służy u „laika” [kmiecia?] w P. (VG 656).

4. 1426 Jakub sołtys z P. jest winien 20 sk. Ambrożemu klerykowi z Poznania (ACC 9, 86v).

5. 1307 śwd. Bogumił pleb. z P. spisuje dok. Przybysława Borkowica dz. Sierakowa [zapewne k. Kościana] dla sołtysa we wsi Psarskie [k. Śremu], tenże wymieniony na liście świadków (Wp. 2 nr 913); 1353 w ramach rozliczeń między bpem pozn. a Andrzejem [z Bnina i P.] kaszt. kal. dotyczących wsi → Górka k. Śremu, wspomn. bp daje plebanowi w Przewozie dziesięcinę z Jaszkowa, wsi nal. do wd. po Borku a żony Andrzeja; gdyby wspomn. wd. po Borku zgłosiła roszczenia do wsi Górka [która była niegdyś nadana bpowi pozn. przez ciotkę Przybysława Borkowica]12→ przyp. 4, bp tę darowiznę cofnie (Wp. 3 nr 1321).

1428-29 Maciej pleb. w P.: 1428 temuż Paweł Drdzeński prep. [szpitala] Ś. Ducha w Grodzisku [Wlkp.] jest winien pewną sumę pieniędzy (ACC 11, 35); 1428 tenże ma spłacić dług 1 1/2 grz. (1 grz.?) Maciejowi komendarzowi w Bninie (ACC 11, 65); 1429 tenże w sporze ze Święchną Jeleniewa [skąd?] i jej sługą Aleksandrem o wzajemne zobowiązania: pleb. upomina się o talent pieprzu i szafran13W źródle niejasne sformułowanie: „Ioth[?] de schafiano”: nie wiadomo, czy chodzi tu o jednostkę wagi: loto, -onis. Nie jest też jasne, czy spór toczy się o 2 przyprawy: pieprz i szafran, czy może o pieprz i delikatną skórę zw. safianem, a Święchną o 1 korzec (corus) mąki żytniej, 1 korzec owsa i 7 grz., które pożyczyła plebanowi (ACC 12, 33v); 1429 tenże w sporze z Janem, Maciejem, Piotrem i Bykiem, wieśniakami ze wsi Słupia, a także z Adamem sołtysem ze wsi Szewce14Identyfikacja obu wsi, Słupia i Szewce, niepewna, gdyż w Wlkp. było więcej wsi o takich nazwach. Jeżeli jednak przyjmiemy, że wsie te, wymienione w jednej zapisce, leżały blisko siebie, to możemy przyjąć, że mowa tu o wsi Szewce k. Buku i o wsi Słupia k. Stęszewa, od którego dopomina się o 4 grz. i 30 gr za kupione zboże [transakcja niejasna; nic wiadomo, kto komu sprzedał i dlaczego] (ACC 12, 110).

1450 śwd. Zawisza pleb. w P. (ACC 42, 63).

1460 Maciej pleb. w P. zaprzecza, że wydzierżawił na rok dochody swej plebanii za 5 grz. kapłanowi Janowi zw. Mikulec i jego ojcu Mikołajowi z Bnina, przyznaje jednak, że wziął od nich 5 grz., obiecuje więc, że utrzyma w mocy tę dzierżawę (ACC 40, 57v).

1463-92 Szymon pleb. w P.: 1463 tenże wyraża zgodę na erekcję kościoła par. w Jaszkowie [które dotąd należało do par. P.] i zrzeka się wieczyście swych dochodów z tej wsi, a w zamian za to pleb. w Jaszkowie ma dawać 2 kopy gr plebanowi w P. (AE II 77v); 1467 temuż Jan Baranowski [jako egzekutor testamentu] zm. Mik. Kotarby pleb. w Iłowcu Wielkim ma wypłacić 12 grz.; suma ta ma być przeznaczona na ufundowanie czynszu dla wikariusza w P. (ACC 46, 75); 1468 temuż i jego następcom Jan dz. w Strobiszkach zapisuje czynsz 1 grz. od sumy 12 grz. (ACC 47, 31v); 1486 tenże pozywa Mik. Mikułę karczmarza z P. o to, że pasąc bydło i maciory całej wsi [tzn. nal. do wszystkich mieszkańców wsi] wpędził stado w zasiewy plebana, czyniąc szkody wartości 1 grz. (ACC 64, 55v); 1490 temuż Mac. Strobiszewski daje w użytkowanie 1 ł. w Strobiszkach, ponieważ ta cz. Strobiszek, w której leży łan obciążony czynszem dla plebana, jest opust. (ACC 67, 52); 1492 tenże rezygnuje ze wspomn. łanu narzecz Macieja i jego braci Strobiszewskich (ACC 69, 8).

1492 Jakub młynarz z Krajkowa jest winien 15 grz. pleb. [Szymonowi?] z P. i maje spłacić w ratach po 2 grz. rocznie temuż plebanowi lub jego następcom (ACC 69, 20v).

1497-99 Piotr pleb. w P.: 1497 temuż Jan Krajkowski zobowiązuje się zapłacić 9 grz. w 3 ratach po 3 grz; jest to reszta z należnych plebanowi 15 grz. z mł. w Krajkowie; 6 grz. otrzymał już niegdyś zm. pleb. Szymon (ACC 74, 50); 1499 Jan Krajkowski dz. w Krajkowie zobowiązuje się zapłacić 3 grz. witrykom kościoła par. w P.; są to pieniądze należne z mł. [w Krajkowie], zapisane przez Annę Skoczkową [mieszczkę] z Pyzdr [obciążyła ona ten młyn sumą 15 grz.], przeznaczone na prace budowlane przy kościele w P. (pro fabrica ecclesie; ACC 76, 49); 1499 tenże Piotr pleb. w P. kwituje odbiór od Jana Krajkowskiego 6 grz. zapisanych testamentem dla kościoła w P. (ACC 76, 136v).

1510 kościół Wszystkich ŚŚ.; kolator [Andrzej kaszt.] kamieński, dz. Borku [już w 1504 wspomn. był jako zm. → wyżej]; do parafii należą wsie: P., Tworzykowo, Baranowo i Krajkowo; pleb. pobiera dzies. snop. z P., wiardunki dzies. po 8 gr z 2 ł. os. z Tworzykowa, dzies. z łanów os. i opust. oraz z folw. w Krajkowie, a także 2 kopy gr od pleb. z Jaszkowa, które wcześniej należało do par. P. (LBP 135).

1506 Piotr pleb. w P. [zapewne ten sam, co w l. 1497-99 → wyżej] pozywa Mikołaja pleb. w Jaszkowie o zaległą opłatę roczną (pensio) w wysokości 2 kóp [gr] (ACC 82, 124; → wyżej, pod 1463); 1512 Michał pleb. w P. (raz nazwany Marhartem) w sporze z Michałem kapelanem w Jaszkowie o wspomn. opłatę; kapelan z → Jaszkowa dowodzi, że obecnie nie pobiera już dochodów, z których miał płacić wspomn. opłatę, a pleb. z P. dowodzi, że kapelana nadal stać na to świadczenie; ostatecznie kapelan ma płacić 2 grz. zamiast 2 kóp [gr] (ACC 88 k. 193, 261, 193, 338).

1531 Maciej z Kórnika rezygnuje z plebanii w P.; Jan Bniński (→ p. 3A) prezentuje na pleb. Macieja z Solca, a Jakub Taczalski w imieniu swoim i Mik. Łaszczyńskiego [→ p. 3B] prosi o odłożenie sprawy (ACC 106, 174v).

1541 Wojc. Byliński pleb. w P. [zapewne krewny Mik. Bylińskiego → p. 3B] (PG 17, 482v); 1553 tenże wspomn. jako zm. (PG 97, 72v).

1570 Paweł pleb. w P. w obecności kolatora Jakuba Krajkowskiego rezygnuje z par. P.; oficjał ogłasza wakat w par. P. (ACC 123, 33); 1599 kolator Mac. Kierski prezentuje Wojc. Bukswien...[?, z Buku?] na pleb. w P.; parafia od wielu lat była pozbawiona plebana (ACC 132, 269v); 1612 Wojciech i Samuel Kierscy prezentują duchownego Aleksego na pleb. w P.; parafia od dłuższego czasu wakuje (AE XXII k. 54, 55); 1646 podstarości z Kórnika, który dokonał zajazdu na Krajkowo, pozwany również o to, że „odwabił” cieślę, który budował kościół w P. (PG 691, 224v); 1672-85 dwukrotna wizytacja parafii: 1672 drewniany kościół Ś. Marcina [zmiana wezwania!, poprzednio był kościół Wszystkich ŚŚ.] w P. pozbawiony jest wewnętrznego wyposażenia (supellex); nikt [z miejscowej ludności] nie potrafi poinformować wizytatora o uposażeniu i dochodach plebanii; 1685 miejsce [w którym stał kościół] jest opust. i wypalone (incineratum); wizytator poleca plebanowi z Brodnicy (bo to najbliżej położona parafia) ogrodzić teren byłego kościoła, a benedyktyni z Lubinia zabiegają o postawienie tam krzyża; oficjał powinien oddać tę wieś pod opiekę pleb. w Brodnicy, aby ludzie nie żyli bez sakramentów15Obszar par. P. ostatecznie w 1792 podzielono między sąsiednie parafie w Brodnicy, w Żabnie i w Mosinie (Now. 2, 425) (AV 17, 26).

Uwaga: Przeprawa przez Wartę, która dała początek osadzie P. i została upamiętniona w jej nazwie, leżała prawdop. na trasie Środa – Kościan, omijającej zarówno Śrem, jak i Poznań. Była to jednak droga o znaczeniu lokalnym, która z czasem zupełnie straciła znaczenie. Nie odnotowuje jej np. wcale na swej mapie S. Weyman, Ze studiów nad zagadnieniami dróg w Wielkopolsce od X do XVIII wieku, „Przegląd Zachodni” 9, 1953, t. 2. s. 194-253. Ślad tej lokalnej drogi o kierunku równoleżnikowym widoczny jest na mapie Perthéesa. Całkowite opustoszenie wsi P. miało zapewne jakiś związek z zanikiem znaczenia wspomn. drogi.

Stosunki własnościowe w P. były skomplikowane. Zaznacza się to za czasów Bnińskich, gdyż potomkowie 3 synów Andrzeja z Bnina, zmarłego w końcu XIV w., wielokrotnie sprzedawali między sobą i wymieniali części dóbr bnińskich oraz części w in. wsiach, w tym m. in. w P. (→ p. 3A).

Nie potrafimy też ustalić, w jaki sposób Baranowscy uzyskali pr. do części P., która od końca XV w. żyła własnym życiem, przechodząc z rąk jednej rodziny do drugiej (→ p. 3B).

1 W literaturze przyjęło się lokalizować P. w miejscu nowszej osady Krajkowo-Folwark, 12 km na NNW od Śremu (Cieplucha 243; SzPozn. 329). Z analizy map wynika, że P., a w każdym razie przeprawa przez Wartę, która dała nazwę tej osadzie, leżała zapewne ok. 0,5 km na NW od wsi Młyny (obecnie Trzykolne Młyny na prawym brzegu Warty), a więc ok. 2 km na NE od Krajkowa-Folwarku. Przeprawa w tym miejscu była ułatwiona, gdyż rozlewiska Warty są tu nieco węższe. Por. p. 5.

2 Wymiar tej robocizny określony został w sposób niejasny: w 1500 powiedziano, że mają pracować przez 1 tydzień (unam septimanam laborare), co oznaczałoby 6 dni w roku, natomiast w 1509, że pracują co tydzień, a więc 1 dzień w tygodniu? (septimanatim laborant).

3 W źródle napisano: do miejsca „dictum Zayączkamy” (w in. miejscu: „Zayeczkami”).

4 Cytowany dokument nie informuje wprost o tym, że Przybysław Borek posiadał P., ale wynika to z porównania treści dokumentów z 1307 i 1353 (Wp. 2 nr 913; Wp. 3 nr 1321). Dokumenty te analizował T. Jurek, Kasztelan kaliski Andrzej z Bnina (†1367) – przodek Bilińskich herbu Łodzia, „Genealogia. Studia i Materiały Historyczne” 3, 1993, s. 37-43.

5 → przyp. 4

6 Prawdop. na podstawie tej zapiski sugerowano błędnie, że to ona wniosła P. Bnińskim (Dworzaczek, tabl. 112)

7 Przytaczamy dane o wszystkich uczestnikach tych działów, gdyż wydaje się, że wszyscy oni przed 1470 mieli prawa do części P.

8 Mikołaj z Bnina, zwany najczęściej Stęszewskim, był synem Jana Bnińskiego miecznika pozn. Wynika to z notatki z 1440, dot. sporu między stren. Mikołajem z Bnina a Mościcem z Koźmina o dobra stęszewskie (PyZ 8, 141v).

9 Wor. wyraźnie: „Crolykowski”; istnieje podejrzenie, że pisarz wpisał to nazwisko omyłkowo zamiast: Krajkowski.

10 Nie wiadomo, czy wzm. ta dot. Jadwigi (z domu?) Żegrowskicj, wd. po Wawrz. Granowskim z → Granówka. Nie potrafimy odtworzyć jej ewentualnego pokrewieństwa z Janem Baranowskim. Nie wiadomo też, skąd miała ona pr. do 1/3 P.

11 Cieplucha 242, podaje te same liczby pod datą 1508.

12 → przyp. 4.

13 W źródle niejasne sformułowanie: „Ioth[?] de schafiano”: nie wiadomo, czy chodzi tu o jednostkę wagi: loto, -onis. Nie jest też jasne, czy spór toczy się o 2 przyprawy: pieprz i szafran, czy może o pieprz i delikatną skórę zw. safianem.

14 Identyfikacja obu wsi, Słupia i Szewce, niepewna, gdyż w Wlkp. było więcej wsi o takich nazwach. Jeżeli jednak przyjmiemy, że wsie te, wymienione w jednej zapisce, leżały blisko siebie, to możemy przyjąć, że mowa tu o wsi Szewce k. Buku i o wsi Słupia k. Stęszewa.

15 Obszar par. P. ostatecznie w 1792 podzielono między sąsiednie parafie w Brodnicy, w Żabnie i w Mosinie (Now. 2, 425).