PUSZCZYKOWO

1387 or. Posczukovo (Lek. 1 nr 249), 1401 Posczukowo (KP nr 715), 1404 Posczucowo (KP nr 1729), 1405 Poscucowo (KP nr 2517), 1453 Posczikowo (CP 29, 151v), 1461 Possykowo (AR nr 910), 1500 Posczvkowo (CP 111, 11v), 1508 Pusczukowo (ASK I 3, 24), 1518 Poschczukow (AC 2, nr 1712), 1531 Posczucovo, Posczukouo, Posczucouo (CP 111 k. 125, 125v, 127v), 1574 Poszczykowo, villa Poszczikowiensis (CP 4 nr 136), 1577 Puscikowo (ASK I 5, 725), 1580 Poszikowo (ŹD 41), wieś, obecnie część m. Puszczykowo1W poprzednich zeszytach Słownika często błędnie określaliśmy, iż nasze P. to dzisiaj Puszczykowo Stare (też → Uwaga 2), 5 km na N od Mosiny.

1. 1508 n. pow. pozn., par. Wiry (ASK I 3, 24).

2. 1387-1531 granice P.: 1387-1407 P. graniczy z Wirami → p. 3; 1500 granice P. ze wszystkich stron są dobrze oznaczone, jedynie granica z Wirami wymaga poprawy, gdyż kmiecie z Wir zaorują ją i niszczą (CP 111, 11v); 1509 granice ze wszystkich stron są dobrze [oznaczone] (CP 111, 27v); 1516 granice z Wirami, Łęczycą, Jarosławcem [w źródle błędnie: Jastrowyecz!] i Mosiną wymagają odnowienia, bo kopce i znaki gran. w wielu miejscach nie są widoczne, co prowadzi do zajmowania lasów i ról [przez sąsiadów] (CP 111, 83); 1531 P. graniczy z Jarosławcem, Mosiną, Pożegowem, Niwką i Łęczycą; granice z Pożegowem nie są dobrze oznaczone; nie są znane kopce [gran.] pomiędzy Mosiną i P., granica z Niwką wymaga oznakowania (CP 111, 127v); 1531 od P. w kierunku Łęczycy ciągną się lasy (CP 111, 128).

1453-1580 młyn koło P., nad rz. Wartą [możliwa lokalizacja, → niżej, pod 1574], zabudowania młyńskie: 1453, 1457 → p. 3; 1460 w P. młyn po obu stronach rz. Warty (in fluvio Wartha in utraque rippa [zapewne chodzi o oba brzegi młynówki]; CP 29, 233); 1500 młyn jest dobry, ale dom młyński czyli młynica powinien być odnowiony (CP 111, 11v); 1509 młyn, jak twierdzą kmiecie, jest dobry, ale budynki wymagają naprawy (CP 111, 27v); 1516 młyn zniszczony w 1515 przez powódź, teraz został naprawiony przez [regensa, kan. pozn. Sędziwoja] Nojewskiego: jedno koło jest już gotowe do mielenia i w połowie przykryte, na drugie koło jest tylko przygotowany kamień; budynki młyńskie: izba biała z belek, bez okien, w dobrym stanie, część mieszkalna (palacium) z izbą, dach mocno podziurawiony, spichlerz i szopa dla świń; do konserwacji młyna [tzn. urządzeń młyńskich] zobowiązani są kmiecie z P. [dokładniej, niżej: folwark] (CP 111, 83); 1518 → wyżej; 1520 młyn ma 2 koła, z których tylne koło jest wolniejsze; wizytator nie zastał młynarza w domu, a kmiecie twierdzą, że młynarz jest wyjątkowo niedbały i bierze dużo za przemiał; kmiecie twierdzą też, że podczas letniej powodzi oba młyńskie koła nie pracowały i łopatki (pendicta alias clathky) na tylnym kole uległy zniszczeniu, potem zostały częściowo naprawione tak, że w czasie wrześniowej powodzi jedno koło stało, a drugie dosyć dobrze mełło; dom młynarza zacieka, dach wymaga reperacji (CP 111, 104-104v); 1527 młyn, odnowiony przez zm. regensa [Sędziwoja] Nojewskiego, jest w dobrym stanie, ale często nie ma co mleć (CP 111, 116); 1531 młyn w dobrym stanie (CP 111, 127v); 1563-80 → niżej: Pobór; 1574 kap. pozn. zezwala młynarzowi Walentemu Sroce na wykup od młynarza Stan. Szczyrby [Szczerby?] dwukolnego młyna kapitulnego w P. (wraz z trzecią miarą [tj. pr. do pobierania co trzeciej miary z mielonego zboża] za 20 grz.; młynarz otrzymuje, na mocy dawnego przywileju, rolę k. młyna (obecnie zarośniętą: nunc excrescentem), położoną w stronę lasów, między drogą do Trzebawia i drogą ze wspomn. młyna do P. [pozwala to przypuszczać, że mł. ten leżał u wylotu obecnej ul. Cyryla Ratajskiego, w dzisiejszym Puszczykowku (części miasta Puszczykowo)]; może też, po wycięciu drzew, posiadać łąkę zw. Czarnekurze2Wizytacje z l. 1696, 1726 i 1728 w opisie uposażenia plebana w Wirach wymieniają m. in. jako punkt orientacyjny miejsce (locus) Czarnokurze (AV 18, 427v: 1696; AV 20, 24: 1726; AV 23, 353: 1738). Obecnie Czarnokurz to część m. Mosina, położona tuż przy granicy z Puszczykowem, ok. 2 km na SW od dworca PKP w Puszczykówku (MTop. 1950), ciągnącą się od P. w kierunku Mosiny (CP 4 nr 136).

1458-1531 lasy (borra) należące do P. (dostarcza się z nich drewno na potrzeby sąsiednich wsi prestymonialnych kap. kat. pozn.): 1458 kap. kat. pozn. zezwala kan. Stanisławowi z Dobieszewa [regensowi w Chartowie i Głuchowie] na wyrąb drzew na potrzeby → Chanowa – w Rogalinku [k. Mosiny], a na potrzeby – Głuchowa [k. Stęszewa] w P. (AC 1 nr 507; CP 29, 207); 1500 w lasach wycinają drzewa tylko na potrzeby kanoników w ich wsiach prestymonialnych (CP 111, 11v); 1502 przed 1 1/2 rokiem do → Ninkowa zwieziono 2 kopy belek (robora) z P. i Rogalinka (CP 111, 25); 1516 drewno z lasów w P. przekazują do Wir i innych wsi [kapitulnych] (CP 111, 83); 1520 w lasach wiele się wycina [drzew] i tym samym powoduje szkody, zarządca (factor) twierdzi, że wynika to ze zbytniej hojności kanoników względem Pabianowa (CP 111, 104v); 1527 w P. lasy, z których pozyskuje się średnie [pod względem jakości czy wielkości?] belki (robora), wycina się tam bardzo dużo na potrzeby kanoników [kap. kat. pozn.] dzierżących [pobliskie wsie] prestymonialne (CP 111, 116); 1531 z P. [tj. z lasów k. P.?] dają belki na cele budowlane kmieciom z Kobylnik; kmiecie z Kokoszczyna proszą, aby dać im z P. drewno na płoty i pale, ponieważ wznoszą sobie budynki i ponoszą znaczne koszty (CP 111, 125-125v).

1500-31 dwór regensa (curia) i zabudowania gospodarcze: 1500 dwór w dobrym stanie, dobrze pokryty i odnowiony wraz z komorami; spichlerza nie ma, także kmiecie nie pamiętają, żeby był (CP 111, 11v); 1509 dwór stary, ale dobry, dobrze pokryty, posiada izbę i komorę (CP 111, 27v); 1516 dwór w zadowalającym stanie; jest w nim stara, biała izba, obok niej stara komora z belek; jest także część mieszkalna (palacium) z komorą [spichlerzem?] i stajenka dla 3-4 koni, wszystko w dobrym stanie; z prawej strony palacium jest mała wolarnia (bubuletum) nowo zbudowana z chrustu (ex rubeto); stodoła jest mała i w złym stanie, ma dziurawy dach i ściany [ogrodzenie? (sepes)]; wokół zagrody i ogrodu jest ogrodzenie z chrustu (CP 111, 83); 1527 dwór dobrze wyglądający; budynki: mała stara izba ze zgniłą komorą [tzn. belki w ścianach już przegniły], przed izbą [tj. na wprost?] część mieszkalna (palacium) z komorą [spichlerzem?], obok stajnia dla 4 koni, której dach wymaga naprawy; po prawej stronie palacium mała wolarnia (bubuletum) zbudowana z chrustu; część stodoły przeznaczona jest dla świń; ogrodzenie stodoły i ogrodu wymaga naprawy (CP 111, 116); 1531 dwór zajmuje duży obszar, budynki zaniedbane; we dworze stara biała izba, część mieszkalna (palacium) z komorą [spichlerzem?] i stajnią, brakuje siodeł końskich, dach [palacium czy stajni?] został naprawiony przez położenie nowych wiązek strzechy; obok komory palacium zbudowano zagrodę dla kóz; obora nie jest zamknięta [zabezpieczona?], więc krowy biegają po wszystkich rolach dworskich; jest też mała szopka w dobrym stanie i średnia [mierna? (mediocris)] szopa; ogrodzenie k. dworku (curiolla) jest krzywe i zaniedbane (CP 111, 127v).

1520-31 folwark3Folw. ten wolno zapewne lokalizować na wysoczyźnie, w części dzisiejszego Puszczykowa zwanej Starym Puszczykowem; tam też, wg map z początków XIX w., leżał folw., który został zlikwidowany w czasie uwłaszczenia (K. Górska-Gołaska, Katalog planów miast i wsi wielkopolskich, z. 2, s. 93, nr 1308; pracę o przebiegu uwłaszczenia w P. przygotowuje mgr Ewa Syska). Wydaje się, iż lokalizacja folw. w P. od czasów średniowiecza do XIX w. nie uległa zmianie: 1520 za obecnego regensa [kan. pozn. Andrzeja] Naramowskiego nic się nowego nie buduje, odwrotnie niż za zm. regensa [kan. pozn. Sędziwoja] Nojewskiego; na folw. jest 8 kmieci, podczas nieobecności regensa zbiegł kmieć Jan niegdyś woźnica regensa (CP 111, 104(. 1531 folw. niewielki (allodium exiguum), na ł. opust. siedzi kmieć Szymon, płaci z niego 1/2 grz. i stawne; z łąk powinno się zebrać wóz siana (CP 111, 127v).

1574 [w P.] droga do Trzebawia oraz droga, która prowadzi z młyna [k. P.] do P., łąka zw. Czarnekurze → wyżej: młyn.

3. Własn. kościelna – kap. kat. pozn.

1387-1407 kap. kat. pozn. w sporach o rozgraniczenie między P. a Wirami: 1387 ze wszystkimi [nie wymienionymi z imienia] dziedzicami Wir, 1401-07 z Kuszem i Wierzbiętą z Gołańczy [w pow. kcyn.] i z Wir4W 1404 tenże Wierzbięta pisał się z → Jankowie k. Buku; on i jego brat Kusz Gołaniecki toczyli wówczas spór z Klimka z Gaju [Wielkiego k. Buku] wd. po [Stefanie] Skórze [z Gaju Wielkiego] o kopce [gran.] między dziedzinami Jankowice i Gaj (KP nr 1859, 1901, 2000) (Lek. 1 nr 249; KP nr 715, 728, 932, 1093, 1729, 2517, 2577, 2689, 2810; PZ 3, 8v).

1436 kapituła pozn. poleca, aby [kanonik Mikołaj] Słupek [ze Studzierica, regens w P.] dokonał napraw kamienia młyńskiego (mola) i w sołectwie (CP 28, 166).

1442 [kan. pozn.] Jakub Wygonowski [Starszy] ma płacić corocznie kapitule pozn. 65 miar mąki z młyna w P. (CP 29, 4); 1453 tenże Jakub rezygnuje na ręce kapituły z zarządu dobrami P. i Drożdżyce; zarząd tymi dobrami, wraz z młynem k. P., kapituła przekazuje [kan. pozn.] dr dekretów Jakubowi Wygonowskiemu [Młodszemu, synowi Piotra, bratankowi poprzedniego] (CP 29, 151v); 1457 16 IV dr dekretów Jakub Wygonowski [Młodszy] rezygnuje z zarządu wsiami P. i Taniebórz; P. otrzymuje dziekan [pozn.] Adam [Dąbrowski, z → Dąbrowy k. Poznania] (CP 29, 188); 1457 31 V kapituła pozn. zwalnia (do świąt Bożego Narodzenia) dziekana Adama z uiszczania należnych jej płatności z młyna w P., z przeznaczeniem ich na renowację wspomn. młyna, która ma być podjęta po kapitule generalnej odbywanej na ŚŚ. Piotra i Pawła [29 VI] (CP 29, 190v); 1457 w sporze o [zaległe dochody] z P. kapituła oddala roszczenia oficjała [Jakuba Wygonowskiego, byłego regensa w P.] wobec dziekana Adama (CP 29, 192v); 1460 dziekan Adam ma w zarządzie od kapituły młyn wodny w P. [→ p. 2]; otrzymuje dożywotnie zwolnienie z płatności i czynszów należnych kapitule z tegoż młyna, ma jednak dbać o jego dobry stan (CP 29, 233); 1463 dziekan Adam otrzymuje od kapituły 1 grz. z P. (CP 30, 28); 1474 kap. kat. pozn. zwalnia wsie P. dziekana pozn. [Adama] i Bieńkowo kan. pozn. Jana Łukowskiego z zapłaty czynszu rocznego z powodu szkód wyrządzonych przez pospolite ruszenie [ciągnące na południe celem osłony południowozachodniej Wlkp. przed najazdem księcia żagańskiego Jana, sprzymierzonego z królem węgierskim Maciejem Korwinem] (AC 1 nr 641); 1479 22 III z powodu zniszczeń dokonanych [w P.] przez wojska zaciężne (propter stipendariorum destruccionem) [ciągnące do Prus na tzw. wojnę księżą? (por. DH 5, 695; zob. też AC 1 nr 2206)] kapituła zwalnia dziekana Adama z zapłaty 1 kopy [gr] opłaty corocznej (pecunie anniversarii) oraz czynszu [należnego kapitule] z P. (AC 1 nr 676).

1500-1531 regensi w P., kanonicy i prałaci pozn.: 1500 [Mikołaj] Kotwicz, 1509 Zygmunt, 1516 Sędziwój Nojewski, 1520 Andrzej Naramowski, 1527, 153[ [Andrzej?] Naramowski → niżej: tabela, → p. 2.

1518 bp pozn. Jan [Lubrański] na prośbę kapituły kat. pozn. postanawia, aby poddani bpa pozn. z Buku [tj. z klucza buk. ?] mełli zboże tylko w młynie w P. albo w młynie kapitulnym w Poznaniu, albo w młynie szpitala Ś. Krzyża położonym na fosie poznańskiej (AC 2 nr 1712).

Wizytacje dóbr kapitulnych P. w l. 1500-31 (wg CP 111 k. 11v [1500], 27v [1509], 83-83v [1516], 104 [1520], 116 [1527], 127v-128 [1531]) [→ niżej: tabela];

1509-31 skargi kmieci z P. (z wizytacji dóbr kapitulnych): 1509 [kmiecie] skarżą się, że latem jelenie i dziki zjadają im plony, a zimą wilki zjadają bydło; że ci, którzy ciągnęli na wyprawę wojenną [na Wołoszczyznę? – por. Corpus iuris Polonici, t. III, Kraków 1906, s. 97], zabrali od każdego kmiecia po kopie (per cassulam alias madele) pszenicy; że Jan Baranowski i Cykowski zabrali regensowi 2 sztuki bydła (CP 111, 27v); 1516 kmiecie proszą, aby ich nie zmuszano do 2 dni robocizny [tygodniowo?], gdyż oni od dawna w zamian za konserwację młyna są z tych posług zwolnieni; [wizytator postanawia], że regens ma przestrzegać starego zwyczaju i nie przymuszać do robocizny (CP 111, 83).

Mieszkańcy P.: 1461 pracowici Mikołaj i Wawrzyniec z P. (AR nr 910).

1509-31 kmiecie w P.: 1509 a) na 1 ł.: Jan Wolny osadzony w ub. r., ma 2 l. wolnizny, Wojc. Marzyan, Marcin Gross, włodarz (villicus) Paweł Kościenek, Wojc. Kot, Jan Swat, Paweł (ma 2 l. wolnizny), Stan. Krzyżan, który jednak nie uprawia roli, lecz wypasa tam trzodę, gdyż jest biedny, Mik. Szczedrzyk, b) na półł.: Mac. Lisek (Lyssek) i Łukasz Gross, c) Szymon na ł. soł. (CP 111, 27v); 1516a) na ł. – Pan Jan [Wolny?, zob. pod 1509], Wojc. Marzyan, villicus Stan. Krzyżan, Jakub Kuzek (Cuzek), Paweł Kościenek, Wojc. Kot, Szymon Gross, Mik. Kuzek (Cuzek), Paweł Szczedrzyk, Wojc. Gross, Jan Szczedrzyk, Paweł Kykała, b) na półł. – Łukasz, Tomasz, który sprowadził wdowę Kubinę, sam Tomasz ma 1 krowę i nie uprawia roli, [bo] nie ma ani zwierzęcia pociągowego, ani wołu zdolnego do orania (CP 111, 83); 1531 a) na ł. os. – Tomasz Kubala, Bartek, Stan. Krzyżan, Paweł Kościenek, Wojc. Kot, Marcin Kurek, Mik. Mikuła (Mycula), Wojc. Szczedrzyk, Wojc. Grosz, Mac. Szczedrzyk, Szczepan (Stephanus) Kykała, b) na ł. opust. – karczmarz Szymon, [Paweł?] Kościenek, [Wojc.?] Kot, [Szczepan?] Kykała, Wojc. Szczedrzyk oraz młynarz [brak imienia] (CP 111, 127v).

1574 Walenty Sroka i Stan. Szczyrba [Szczerba?] młynarze w P. → p. 2.

Pobór z P.: 1508 od 6 ł., od karczmy 6 gr (ASK I 3, 24); 1509 od 1 młyna 6 gr, od 6 ł., od karczmy 3 gr (ASK I 3, 66v); 1563 od 4 ł., od dwukolnego młyna dziedz. położonego na rz. Warcie, od 1 karczmy dor. (ASK I 5, 239); 1577 płaci bp pozn. (ASK I 5, 725); 1580 od 5 półł., od 1/4 ł. roli [!], od 2 zagr., 1 kom., od dwukolnego młyna z 1/4 ł. roli (ŹD 41).

4. 1436sołectwo p. 3; 1500, 1509 wyżej: tabela; 1509 kmieć Szymon siedzi na ł. soł. (CP 111, 27v).

5. 1510 w P. wsi kap. kat. pozn. jest 11 ł. [os.], z których płacą meszne po 1 ćw. (mensura) pszenicy i owsa; jest także 5 ł. opust., których nikt nie uprawia; z młyna płacą rocznie 1 ćw. (mensura) mąki plebanowi [w Wirach] (LBP 102).

8. Na terenie P. znaleziska fragmentów ceramiki (przede wszystkim z okresu 950-1100) i kości (Hensel 5, 332-335 – wg badań powierzchniowych sprzed II wojny światowej).

Uwaga: 1. W Roczniku kapituły pozn. pod 1256 r. zapisano, że świątnicy kat. pozn. „de Gelroton”, m. in. „Postisius”, zakupili od księcia Przemysła I wieś przyległą do ich posiadłości (villam sibi annexam; MPHn. 6, 43). K 3, s. 72 i 134-135, traktuje owo Gelroton jako Rogalinek, a wieś nabytą przez świątnika Pościsza (Pościka) uważa za identyczną z naszym P. (Pościkowo, Poszczukowo). Gelroton to jednak zapewne Gierłatowo k. Nekli (tak też przyjęli ostatni wydawcy Rocznika kapituły pozn. w MPHn. 6, 70), co wyklucza związek Pościsza z P.

2. Dotąd sądzono, że najstarszą częścią P. jest tzw. Stare Puszczykowo, czyli część osady zlokalizowana na jej zachodnim krańcu, na skraju wysoczyzny (zob. też niżej, przyp. 1). Jednak mapa Gilly’ego (ok. 1800 r.) i plan P. z 1822 r. wskazują, że wówczas było inaczej: wieś P. leżała u stóp wysoczyzny, na końcu schodzącej z niej drogi (obecna ul. Studzienna), w zachodniej części dzisiejszych ulic Ogrodowej, Sosnowej i, Posadzego, zaś na wysoczyźnie znajdował się zapewne folwark; por. K. Górska-Gołaska,

Katalog planów miast i wsi wielkopolskich, z. 2, s. 93, nr 1308 – plan P. z 1822). Układ ten został zmieniony prawdop. dopiero podczas regulacji uwłaszczeniowych w latach dwudziestych XIX w. (APP, Landratura Śrem, Recesy 168, 170; APP Rejencja Poznańska, mapy I 125-126, 128, 140, 877, II 93-96, 597; por. K. Górska-Gołaska, op. cit., s. 92-94).

1 W poprzednich zeszytach Słownika często błędnie określaliśmy, iż nasze P. to dzisiaj Puszczykowo Stare (też → Uwaga 2).

2 Wizytacje z l. 1696, 1726 i 1728 w opisie uposażenia plebana w Wirach wymieniają m. in. jako punkt orientacyjny miejsce (locus) Czarnokurze (AV 18, 427v: 1696; AV 20, 24: 1726; AV 23, 353: 1738). Obecnie Czarnokurz to część m. Mosina, położona tuż przy granicy z Puszczykowem, ok. 2 km na SW od dworca PKP w Puszczykówku (MTop. 1950).

3 Folw. ten wolno zapewne lokalizować na wysoczyźnie, w części dzisiejszego Puszczykowa zwanej Starym Puszczykowem; tam też, wg map z początków XIX w., leżał folw., który został zlikwidowany w czasie uwłaszczenia (K. Górska-Gołaska, Katalog planów miast i wsi wielkopolskich, z. 2, s. 93, nr 1308; pracę o przebiegu uwłaszczenia w P. przygotowuje mgr Ewa Syska). Wydaje się, iż lokalizacja folw. w P. od czasów średniowiecza do XIX w. nie uległa zmianie.

4 W 1404 tenże Wierzbięta pisał się z → Jankowie k. Buku; on i jego brat Kusz Gołaniecki toczyli wówczas spór z Klimka z Gaju [Wielkiego k. Buku] wd. po [Stefanie] Skórze [z Gaju Wielkiego] o kopce [gran.] między dziedzinami Jankowice i Gaj (KP nr 1859, 1901, 2000).