(Kam. 176; Rymut 1980 211; Rospond 340-1) m. nad Wisłą; ok. 54 km na SE od kl.

3. Do kl. święt. należały niektóre nieruchomości i dochody w S.

3A. Winnica klaszt.

1364 Jan Sykuta [Żegota?], niegdyś kan. sand., teraz mnich kl. święt., nadaje opactwu winnicę na przedmieściu krakowskim w S. (Gacki 28, 268-9); 1427 Mikołaj opat święt. przeznacza na utrzymanie konw. m.in. wino z winnicy sandomierskiej, które ma być dostarczane do spiżarni zakonników i używane na potrzeby liturgii (ZDM II 390); 1442 Stanisław s. Bębenka (Bambenconis), niegdyś mieszkańca przedmieścia S., zakonnik święt., zamienia swój rodzinny dom z ogrodem na przedmieściu Zawichostu na należącą do winiarza Bartosza ze Starego Miasta S. cz. winnicy położoną między winnicą opactwa święt. a winnicą Marcina Suchego, mieszczanina S., ofiarowując ją równocześnie kl. święt. (ib. VIII 2414); 1447 ponieważ brat zakonny Stanisław ofiarował przeorowi kl. święt. w sumie 31 grz., za które zakupiono dla kl. cz. winnicy. Zbigniew Oleśnicki kardynał i bp krak., modyfikując podczas wizytacji opactwa święt. rozdział dóbr klaszt. z 1427 r. na stoły opacki i mniszy, zobowiązuje konw. do przekazania opatowi corocznie 1 beczki wina z winnicy, chyba żeby z powodu nieurodzaju nie starczało go na potrzeby liturgii (ZDK II 508);

1555 Jakub Uchański bp chełmski i komisarz SA przypomina i potwierdza rozdział majątku klaszt. z 1427 r. na stoły opacki i mniszy, na mocy którego m.in. wino z winnicy sand. powinno w całości należeć do konw. i być przeznaczone na potrzeby liturgii w kościele klaszt. (AG 1896); 1610 Bogusław Radoszewski opat i konw. kl. święt. przeznaczają na uposażenie nowo fundowanego kościoła szpitalnego ś. Michała w → Nowej Słupi m.in. winnicę na podgrodziu S. (MDS II 146); 1819 wg aktu supresji kl. święt. posiada „kilka mórg gruntu w S. przed murami m., dawniej zwanych winnicą, teraz od 16 lat w administracji mieszczanina Krzemieńskiego” (A Okup. 11).

Lokalizacja. Wedle Gackiego 269 winnica klaszt. znajdowała się na Przedmieściu Krakowskim S., między winnicami kl. dominikanów ś. Jakuba i kościoła ś. Pawła w S. W l. 1470-80 kl. ś. Jakuba posiadał 2 winnice: jedną obok budynku klaszt., drugą w pobliżu, na podgrodziu, w kierunku kościoła ś. Pawła (DLb. III 455), zaś winnica kościoła ś. Pawła znajdowała się „iuxta domum et dotem plebani” (ib. II 314). Zgadza się to z opisem M. Bulińskiego, wg którego winnica zw. świętokrzyską (Baliński 111) leżała „pod górą na lewej stronie dzisiejszej drogi do Wisełki ku kościołowi ś. Pawła” (ib. s. 128), zaś „winnicą benedyktyńską” [może raczej „górką benedyktyńską”, o której w tym miejscu autor ten wspomina?] nazywano „wzgórze leżące z lewej strony wąwozu, idąc do ś. Pawła” (ib. 393). Na tej podstawie winnicę kl. święt. Lokalizować można w okolicy dzisiejszego Wąwozu ś. Jadwigi, w południowo-zachodniej cz. S., między ulicami: Staromiejską, Królowej Jadwigi i Leszka.

Lit. O winnicach sand. por. Buliński 127-9; M. Kwapieniowa. Początki uprawy winorośli w Polsce, MA 1, 1959, 368, 377-8, 390n.; Z. Morawski, Rozwój i upadek winiarstwa w Polsce (XII-XVI w.), KHKM 26, 1978, 62, 65n., 68n.; Kiryk 1983 24.

3B. Inne posiadłości kl. święt.

Wg M. Bulińskiego oprócz winnicy zw. świętokrzyską do kl. święt. należało także: „kilka placów” (Buliński 111), „niektóre place” (ib. 118), „niektóre pola i winnice [...] na przykład górka benedyktyńska, winnica benedyktyńska” (ib. 393). Lokalizacja tych pól czy parceli pozostaje w cz. nieznana. Oprócz winnicy (→ p. 3A) Bulińskiemu chodzić mogło o kościół ś. Wojciecha z ogrodem i parcelą (→ p. 5A), stojący niegdyś na Wzgórzu ś. Wojciecha, które wg A. Patkowskiego (Patkowski 88) nazywane było również Górą Benedyktyńską [?], a także o obszary dziesięcinne: prebendy ś. Wojciecha (→ p. 5A) oraz kl. święt. na Przedmieściu Gierlachowskim S. (→ p. 5B).

Wg J. Gąssowskiego (Studia Sand. 209) niektóre pola w S. po dzień dzisiejszy noszą nazwy typu „górka benedyktyńska” i „winnica benedyktyńska”; informacja ta wydaje się jednak mieć swoje źródło w wyżej przytoczonych wywodach M. Bulińskiego.

3C. Czynsz z cła sand.

1497 [9 V] Jan Olbr. sprzedaje Stanisławowi z Wojczyc, kan. i oficjałowi sand., z pr. wykupu, czyli na wyderkaf, za 1000 fl. węgierskich roczny czynsz 35 fl. węgierskich na cle sand. (MS II 714); 1497 [7 VI] tenże sprzedaje temuż Stanisławowi z pr. wykupu za 1000 fl. węgierskich, czyli za 1000 fl. w półgroszkach i 468 fl. w złocie, roczny czynsz 50 fl. na cle sand., płatny w 2 równych ratach, na ś. Jana Chrzciciela [24 VI] i na Boże Narodzenie [25 XII] (AG 5726; MS II 739; IV/3 Supl. 1194);

1500 Stanisław z Wojczyc, kan. sand., w testamencie spisanym w infirmerii kl. święt. rozporządza zakupionym przez siebie od króla za 1000 fl. węgierskich rocznym czynszem 50 fl. węgierskich na cle sand., płatnym przez celnika sand. w 2 ratach po 25 fl. na ś. Jana Chrzciciela i na Boże Narodzenie, ofiarowując kl. święt. jego 1/2 od razu, a 1/2 po śmierci swego synowca Stanisława z Fulk, który otrzymał go tylko dożywotnio [zm. 1502-3], zaś odpowiedni dok. król. [tzn. AG 5726] ma być przechowywany w archiwum klaszt., w zamian mnisi święt. mają odprawiać rocznie 30 anniwersarzy Stanisława z Wojczyc oraz troszczyć się w miarę swych możliwości o przybywających do opactwa ubogich (AG 5706); 1510 Zygmunt St. na prośbę konw. święt. potwierdza dok. Jana Olbr. z 1497 r. [7 VI] w sprawie sprzedaży na wyderkaf Stanisławowi z Wojczyc, kan. i oficjałowi sand., rocznego czynszu na cle sand. (ib. 5726; MS IV/2 9374);

1529 do stołu opata święt. [!?] należy czynsz z cła sand. w wysokości 50 fl. rocznie, co licząc po 30 gr za fl. daje 31/12 grz. (LR 350); 1538 kl. święt. pobiera 50 fl. czynszu z cła (ASK I/7 210); 1 564-5 z cła sand. wypłaca się konw. święt. co pół roku 25 fl. (LS 1564-5 91); 1650 do stołu konw. należy czynsz z cła sand. ofiarowany mu niegdyś przez pewne osoby (AG 1913-5, 1917); 1652, 1689 do stołu konw. święt. należy czynsz 50 fl. rocznie od sumy 1000 fl. zapisanej na wyderkaf na cle sand., płatny w 2 ratach po 25 fl. każda, na ś. Jana Chrzciciela i na ś. Łucję [13 XII] (AG nab. 936 2v, 3, 4); 1777 z nieznanego powodu powyższa suma wyderkafowa 1000 fl. została zdjęta z cła sand. i ulokowana na takich samych warunkach na wsi Sobieszyn w pow. radzimińskim (Gacki 317); 1781 za odsetki od tego kapitału, tzn. od sumy 1000 fl. na Sobieszynie, zakonnicy zobowiązani są odprawiać 30 mszy rocznie (ib.); 1819 wedle spisu supresyjnego kapitał ten pochodził z nadania króla Władysława Jag. [!] (ib.).

Lit. Derwich 1992 wg indeksu; M. Derwich, Stanisław z Wojczyc a benedyktyni łysogórscy, „Acta Universitatis Nicolai Copernici”, „Historia” 26, Toruń 1992, 173-80.

5. Do kl. święt. należał kościół ś. Wojciecha i niektóre dziesięciny z przedmieścia gierlachów.

5A. Kościół ś. Wojciecha.

1326-8 pleb. Gunter płaci z kościoła ś. Wojciecha na podgrodziu S. dzies. pap., taksa 4 grz. (MV I 166, 240); 1350-1 rektor kościoła ś. Wojciecha w S. płaci dzies. pap., taksa 4 grz. (MV II 365); 1354-5 prebendarz kościoła ś. Wojciecha w S. płaci dzies. pap., taksa 4 grz. (ib. 402, 418); 1371 Mieczysław s. Adama, notariusz bpa krak., kan. skalbmierski i prebendarz kościoła ś. Wojciecha w S., otrzymuje ekspaktywę na kanonię krak. (BP II 1733); 1375 tenże uzyska wakującą kanonię krak. pod warunkiem rezygnacji z kanonii skalbmierskiej oraz z wieczystego beneficjum z kaplicy ś. Wojciecha w S. (ib. 2198);

1394 Piotr s. Nempsty ze Skroniowa, rektor kaplicy ś. Wojciecha na podgrodziu S. o dochodzie 10 grz., należącej do nadastwa bpa krak. [?], rezygnuje z niej na ręce mgra Mikołaja Lubich, prokuratora Mikołaja s. Andrzeja ze Skroniowa (BP III 359); 1399 wakującą po śmierci Pawła zw. „Nemische” kaplicę ś. Wojciecha za murami S. otrzymuje z prezenty Pawła opata święt. Mikołaj s. Andrzeja ze Skroniowa, kan. poznański i krak., prep. ś. Floriana w Kr., prebendarz kaplicy ś. Benedykta za murami Kr. i wikariusz ołtarza ś. Tomasza w katedrze krak. (ib. 640); 1403 po śm. Mikołaja zw. Kula kanonię krak. i kaplicą ś. Wojciecha za murami S. otrzymuje Stanisław s. Stanisława, pleb. Woli Rusinowskiej (ib. 936); 1404 prebendarz Stanisław s. Gotarda, kustosz i kan. opatowski (ib. 965); 1405 wakującą po śm. Mikołaja Kuli kaplicę ś. Wojciecha za murami S. o dochodzie wart. 10 grz. otrzymuje prezbiter krak. Mikołaj s. Przesława, mimo pretensji Stanisława s. Jana ze Skalbmierza oraz Stanisława s. Stanisława z Wiślicy (ib. 1026);

1420 po śm. prebendarza Krystyna kaplicę ś. Wojciecha o dochodzie wart. 10 grz. posiada Tomasz s. Jakuba z Radomska, kleryk diec. gnieźn., mimo sporu o nią toczonego z Klemensem z Osieka (BP IV 600); 1450 po śm. Jakuba kan. sand. prezentę na kościół ś. Wojciecha o dochodzie wart. 6 grz. otrzymuje kleryk Warsz s. Jana z Ostrowa, domownik kardynała Zbigniewa Oleśnickiego (ib. VI 424)¹Później otrzymał parafię w Koniemłotach; 1450 po śm. Jakuba Kucharskiego²W źr. też jako Czucharski i Drychawski prezentę na prebendą ś. Wojciecha za murami S. wart. 5 grz. otrzymuje Jan s. Wojciecha z Michowa (ib. 428, 432); 1451 prebendarz Warsz z Ostrowa (ib. 543); 1451-2 kleryk Warsz s. Jana z Ostrowa nie posiada jeszcze prebendy ś. Wojciecha w S., wart. 5 grz., o którą wiedzie spór z Janem s. Skarbka z Pniowa, kan. i archid. krak. i kan. włocł. (ib. 585-6, 620, 624); 1452 spór o kaplicę ś. Wojciecha toczą Jan z Pniowa, Warsz z Ostrowa i Jan s. Wojciecha z Koprzywnicy (ib. 624); 1458 na mocy wyroku w sporze Warsza z Ostrowa, pleb. → Koniemłotów, i Jana z Pniowa o prebendę św. Wojciecha, Warsz rezygnuje z pretensji do tej prebendy w zamian za 1/3 dzies. do niej należących, wart. 4 grz., czyli ponad 1/3 wart. całej prebendy, które to dzies. posiada już od ponad 3 lat (ib. 1319);

1467 Michał opat i konw. kl. święt., jako patroni i kollatorzy prebendy ś. Wojciecha za murami S., na prośbę Jana Długosza starszego, ze względu na jej zaniedbywanie przez prebendarzy, przeznaczają ją na uposażenie mansjonarzy sand., poprzez rezygnację ob. prebendarza Jana Długosza młodszego, kan. krak., pod warunkiem, że mansjonarze odprawiać będą 1 wieczysty kurs i śpiew podczas godzin kanonicznych oraz w każdy piątek mszę do NMP, a przez 13 dni przed Wielkanocą oficjum o Męce Pańskiej w kolegiacie w S. i kaplicy starego chóru tamże. Mansjonarze uzyskują dzies. i dochody prebendy, a jeden z nich ma odprawiać mszę w kaplicy ś. Wojciecha, mają też dbać o zabudowania. Na pamiątkę swego pr. patronatu opat i konw. rezerwują dla siebie pr. prezenty zdatnej osoby, kapłana lub w ciągu 1 roku mającej zostać kapłanem, na pierwszą mansjonarię (BPAN rps 3504 15n.); 1468 pierwsza nieudana próba fundacji mansjonarzy, którym Jan Długosz młodszy nadaje zagrodę k. kościoła ś. Wojciecha (F. Sikora, Głos w dyskusji, [w:] Jan Długosz. W pięćsetną rocznicę śmierci, Olsztyn 1983, 215); 1470 Jan bp krak., fundując na prośbę Jana Długosza starszego kolegium 8 mansjonarzy przy kościele NMP w S., zgadza się i potwierdza warunki postawione przez opata i konw. kl. święt. [w 1467 r.], przekazując na ich uposażenie dzies. w Nawodzicach, → Jagninie, Pokrzywiance, Rybnicy, Królewicach, Sieraszowicach, z ról pewnych podgrodzian sand. w miejscu zw. Klin, z których za dzies. płacą 1 grz. rocznego czynszu, oraz ogród z zagrodnikiem k. kościoła ś. Wojciecha przekazany już wcześniej na jego ręce przez Jana Długosza młodszego, kan. krak., ostatniego prebendarza tej kaplicy. Na pierwszą mansjonarię pr. prezenty ma opactwo święt., a jeden z mansjonarzy ma w kościele ś. Wojciecha odprawiać mszę w każdą niedzielę oraz, w dzień dedykacji, mszę śpiewaną (BPAN rps 3504 6n.);

1470-80 drewn. kościół ś. Wojciecha za murami S., obok ogród i plac z domem, w którym niegdyś mieszkał prebendarz, należące ob. do mansjonarzy sand. i przynoszące im 1 grz. czynszu. W 1470 r. mansjonarze sand. otrzymali od Jana Długosza starszego jego prebendę ś. Wojciecha za murami S., której uposażenie stanowiły dzies. snop. należące teraz do mansjonarzy. [Na pewno były to:] dzies. snop. z ról mieszczan S. zw. Klin, położonych na przedmieściu S., które niegdyś należały do prebendarza ś. Wojciecha, a teraz należą do mansjonarzy wart. do 1 grz. oraz dzies. kon. z 4 wiązek i snop. wart. do 10 grz. z całej wsi Jagnin, należącej niegdyś do kl. święt. W skład uposażenia prebendy wchodziły dzies. kon. z 4 wiązek i snop. ze wsi w par. Olbierzowice; z Pokrzywianki → z ról od rz. Koprzywianki w stronę S., z Beradza - wart. do 7 grz. oraz z Nawodzic - z 14 łkm. i roli młynarza - wart. do 15 grz.; z wsi w par. Sulisławice: z Rybnicy - wart. do 2 grz., z Królewic - z ról nad rz. Koprzywianką w stronę Gieraszowic i z przymiarek - wart. do 2 grz. oraz z Gieraszowic - z ról w stronę Nawodzic - wart. do 4 grz. (DLb. I 393-5);

1529 kościół ś. Wojciecha niewymieniony. Mansjonarze sand. posiadają ogród za murami S., przez nich używany, biorą dzies. snop. wart. 3 wiard. z pewnych ról zw. Klin za murami S. i z całej wsi Jagnin wart. 1/42 grz., a także dzies. z: całej wsi Pokrzywianka - snop. wart. 1,5 grz. i kon. 10 gr, z ról kmiec. w Nawodzicach - snop. wart. 8 grz. i kon. 15 gr, z całej opust. wsi Rybnica, z ról 2 kmieci w Królewicach - snop. wart. 20 gr, z ról 4 kmieci w Gieraszowicach - snop. wart. 3 wiard. oraz z Gnieszowic, Chatkowa, Międzygórza, Rzeczycy Suchej, Jałowąsów, Bukowian, Truskolasów i Nietuliska (LR 392-3); 1563 k. kościoła ś. Wojciecha na przedmieściu S. znajdują się 4 domy (Studia Sand. 294, 321); 1755 likwidując cmentarz grzebalny przy kolegiacie S. na przedmieściu Opatowskim S., rozszerzono cmentarz przy kościele ś. Wojciecha (Sandomierz 56); 1809 podczas walk o S. spłonął kościół ś. Wojciecha (Gacki 231; SG X 271; Buliński 394).

Lokalizacja. Nieistniejący dziś kościół stał na placu ś. Wojciecha (Lazar 76), może k. kościoła ś. Józefa kl. Reformatów (Patkowski 88) - J. Gąssowski (Studia Sand. 209) mylnie sądził, że kościół Reformatów, powstały w 1685 r., zbudowano na miejscu kościoła ś. Wojciecha. Por. też plany S. - Sandomierz 15; T. Lalik, S. Tabaczyński, Sandomierz, SSS V 46; Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI w., red. W. Pałucki (Atlas historyczny Polski, Mapy szczegółowe XVI w., 2), W. 1993, cz. 1, nr 2. Plac ów wieńczy najwyższe w S., ale nieznacznie wyodrębnione Wzgórze ś. Wojciecha (Lazar 76), przez A. Patkowskiego nazywane Górą Benedyktyńską (→ p. 3B). Wzgórze wraz z nieistniejącym kościołem znajdowało się na Przedmieściu Opatowskim, przez Długosza zwanym Markuszowskim, za Bramą Opatowską (Sandomierz 29, 52, 56; Kiryk 1983 13), k. drogi do Opatowa (Buliński 393), w pobliżu skrzyżowania dróg w kierunku Opatowa, Zawichostu i Starego Miasta S. (Lazar 76; Studia Sand. 119), k. Czwartku (Studia Sand. 119; Jamka 86).

Przeszłość kościoła. Z terenu wzgórza ś. Wojciecha brak zabytków wśr. (Studia Sand. 209; Jamka 87). Przedmieście Opatowskie rozwija się w XIV w., „posiada jednak dobrą metrykę archeologiczną, wskazującą na istnienie tu osadnictwa przed poł. XIII w.” (Sandomierz 29; Studia Sand. 119). Na początku XIV w. kościół ś. Wojciecha był parafialnym kościołem dla osady podmiejskiej, która mogła powstać wokół skrzyżowania szlaku dróg, ewentualnie na skutek przesuwania się osadnictwa z terenów przylegających do kościoła ś. Jana i Jakuba (Lazar 76).

Kościół ś. Wojciecha mógł powstać już w czasach przedlokacyjnych, a może nawet w XII w., a Bened. święt. mogli go otrzymać już przy fundacji. Możliwe jest funkcjonowanie w tym czasie przy nim niewielkiej prepozytury bened., której początki sięgać mogły nawet czasów przed fundacją opactwa święt.³Wg Patkowskiego 81 na Wzgórzu ś. Wojciecha przy kościółku istniał erem Bened. z opactwa na Monte Cassino, na co jednak, jak słusznie zwrócono już uwagą (Studia Sand. 209), brak dowodów. Szymański 135, myląc sandomierskie kościoły ś. Wojciecha i ś. Piotra, przypuszczał, że kościół ś. Piotra był obsługiwany, a nawet fundowany, przez Bened. święt Zniszczony podczas najazdów tatarskich z l. 1260 i 1287, został odbudowany w końcu XIII w., jako parafialny, obsługiwany przez duchownego świeckiego. Rangę parafii utracił po 1336 r. (spis nominalnie z 1350 r.) a przed 1354 r. Wczesną metrykę kościoła potwierdza związek jego uposażenia z wsią kl. święt. Jagnin (Derwich 1992 299-302).

Lit. Derwich 1992 wg indeksu; Kowalski 334 i wg indeksu.

5B. Dzies. z przedmieścia Gierlachów.

1470-80 z 8 ł. na przedmieściu S. w kierunku Zawichostu, uprawianych przez mieszczan i podgrodzian, tylko dzies. snop. pobiera prep. wąwol., a jej wart. wynosi do 5 grz., czasami, ze względu na trójpolówkę, mniej (DLb. III 257-8); po 1652 konw. święt. oddał prep. wąwol. dzies. ze wsi Zawada w pow. lub., w zamian otrzymując dzies. z Gierlachowa, czyli z przedmieścia S. od strony Zawichostu (Gacki 304);

[XVII/XVIII w.] dzies. z Gierlachowa w pow. sand. dopisana razem z dzies. z → Jeżowa do wykazu dzies. pobieranych w 1652 r. przez konw. święt. (AG nab. 936 k. l); 1787 Gierlachowskie, pow. sand., par. kolegiaty S., liczy 146 mkw (Spis I 386; II 108); 1819 dzies. pien. wart. 60 fl. z Przedmieścia Gierlachowskiego w S. pobiera konw. święt. (AO kup. 9v); 1881 G. Bliższy, G. Dalszy i Gierlachów Poduchowny, przedmieścia S. W 1827 r. G. Bliższy miał 15 domów i 94 mkw, G. Dalszy 17 domów i 89 mkw, G. Poduchowny miał folw. z 1 domem i 9 mkw (SG II 563).

Lit. Buliński 120-1, 123, 126; Derwich 1992 wg indeksu.

7. Buliński; Studia Sand.; S. Tabaczyński, A. Buko, Sandomierz. Starożytność. Wczesne średniowiecze, Rzeszów 1981; Derwich 1992 wg indeksu; Dzieje Sandomierza, red. H. Samsonowicz, t. 1-5, W. 1993; Kiryk 1994 120-7; A. Buko, Początki Sandomierza, W. 1998.