PRZEDMOWA
Publikowany obecnie Słownik historyczno-geograficzny województwa lubelskiego w średniowieczu stanowi kolejny tom serii wydawniczej Dzieje Lubelszczyzny, zapoczątkowanej pierwszą pełną syntezą dziejów naszego regionu od czasów najdawniejszych aż do 1975 r. Data ta stanowi bardzo istotny, przełomowy moment i fakt w dziejach Lubelszczyzny, która rozpadła się na cztery mniejsze regiony: lubelski, zamojski, chełmski i bialskopodlaski. Decydujące znaczenie mają odtąd nowe podziały administracyjne, które utrwalają się w okresie szybkiej industrializacji tego obszaru przy wytężonej działalności w kierunku ochrony środowiska naturalnego i zachowania całego piękna Lubelszczyzny. Nowy kształt Lubelszczyzny dopiero stopniowo będzie zmniejszał dotychczasowe więzi między nowymi regionami, chociaż Lublin pozostanie nadal stolicą makroregionu.
Tym istotniejsze stają się badania nad kształtowaniem się odrębności Lubelszczyzny, a tom obecny sięga do dziejów ziemi i województwa lubelskiego wyodrębnionych w czasach piastowskich i istniejących do końca Rzeczypospolitej. Tom ten obejmuje okres od XIII do początku XVI w. i zawiera dzieje poszczególnych miejscowości - przynależność polityczno-kościelno-administracyjną; miejscowe obiekty fizjograficzne, komunikacyjne i granice; kolejnych właścicieli osady; lokację na prawie niemieckim; elementy kościelne - wezwania kościołów, szkoły; informacje dotyczące zdarzeń, klęsk elementarnych; ważniejszą literaturę dotyczącą osady; zabytki architektoniczne i archeologiczne, a więc pokazuje nam ogólny i szczegółowy obraz najstarszych dziejów naszego regionu. Słownik ten stanowi jednocześnie ważny etap w badaniach nad Lubelszczyzną w okresie średniowiecza, oraz istotny człon programu badań słownikowych całego obszaru Polski średniowiecznej realizowanych w ramach PAN. Obok publikowanych już słowników ziemi wieluńskiej, chełmińskiej, płockiej, krakowskiej i wyszogrodzkiej oraz przygotowanego do druku słownika ziemi wielkopolskiej, Słownik..., opracowany przez doświadczonego badacza i świetnego znawcę źródeł do dziejów średniowiecza i Lubelszczyzny, zajmuje ważne miejsce. Lubelszczyzna – ziemia lubelska - województwo lubelskie - pojawiła się na mapach Polski Piastowskiej później od innych obszarów wyodrębnionych pod względem politycznym, sądowym i administracyjnym. Peryferyjność ziemi lubelskiej spowodowała opóźnienie kulturalne i późne pojawienie się źródeł pisanych, dotyczących naszego regionu, który jednak odegrał tak wielką rolę zwornika między ziemiami polskimi, litewskimi i ruskimi w dobie unii jagiellońskiej. Oczywiście, dzieje Lubelszczyzny są starsze niż źródła pisane, i widać to wyraźnie z opisów poszczególnych miejscowości.
Autor po raz pierwszy wykorzystał i wprowadził do obrotu naukowego najstarsze lubelskie księgi ziemskie i podkomorskie po ich rewindykacji ze Związku Radzieckiego w 1962 r. Dzięki oparciu Słownika... na wszechstronnej podstawie źródłowej autor zdołał przedstawić ciekawy obraz kształtowania się ziemi i województwa lubelskiego od początku XIII w. Szczególnie interesujące jest hasło, w którym autor pokazał wyodrębnienie się ziemi lubelskiej przez wydobycie i pokazanie kolejnych urzędników ziemskich od pierwszego znanego imiennie kasztelana Wojciecha (1224-1229) poprzez długie szeregi kolejno występujących lubelskich sędziów, wojskich, chorążych, łowczych, komorników, pisarzy, podsędków, podkomorzych, podstolich, stolników i wreszcie od 1474 roku wojewodów lubelskich, z pierwszym Dobiesławem Kmitą z Wiśnicza. O wadze województwa lubelskiego świadczył fakt, że jego wojewodami byli w tym czasie z reguły przedstawiciele możnowładztwa polskiego. Ta część opracowania stanowić będzie nieocenioną pomoc dla badaczy tego okresu, nie tylko Lubelszczyzny.
Słownik, mimo swego alfabetycznego charakteru i układu, a więc dalekiego od uporządkowanej rzeczowo monografii regionu, stanowi bardzo bogaty obraz dziejów Lubelszczyzny średniowiecznej, szczególnie XIV i XV w. - przedstawia dzieje i przemiany ziemi lubelskiej, ale także ziemi i powiatu łukowskiego, urzędowskiego oraz wcześnie zaginionych powiatów kurowskiego i wąwolnickiego. Słownik... zawiera także charakterystyczne nie tylko dla ziemi łukowskiej wsie szlacheckie, ale również szeroki pas osadnictwa drobnoszlacheckiego wzdłuż Wisły w postaci wsi szlachty cząstkowej, jak: Słotwiny, Niezabitów, Rogów, Czesławice, Strzelce, Piotrowice, Tomaszowice, Łubki, Szczuczki, Poniatowa, Wronów, Strzeszkowice, Wierzchowiska, Sobieszczany, Tuszów, Radawiec, Wilczopole. Niektóre z nich przetrwały do XIX w., inne pozostawiły nazwiska dawnej szlachty Słotwińskich, Poniatowskich, Łubkowskich, Sobieszczańskich, Wronowskich i in., a w nazwach niektórych wsi zachowały się ślady ich szlacheckiego charakteru.
Interesujące są także wydobyte przez autora i ujawnione w Słowniku... ślady zmieniających się właścicieli poszczególnych miejscowości. Dla niektórych wsi można prześledzić w Słowniku... listy kilkudziesięciu następujących po sobie właścicieli, by wymienić tylko niektóre jak: sławny później Babin oraz Chmielnik, Czemierniki, Krępiec, Krzesimów, Łuckę, Matczyn, Mełgiew, Oleśniki, Piotrowice, Skowieszyn, Spiczyn i in. W wielu informacjach zawarte są szczegółowe dane do życia codziennego wsi, do nadziałów i ciężarów chłopskich, do życia szlachty i duchowieństwa. Niektóre miejscowości zagubiły swoje nazwy (Rciszyn - dziś Majdan), inne przestały istnieć (Szczepanów), jeszcze inne zostały wchłonięte jako dzielnice miejskie, np. Czechów, Dziesiąta, Ponikwoda, Tatary, dziś dzielnice Lublina. Ważnym uzupełnieniem dla badacza przy korzystaniu ze Słownika będzie, opublikowana w 1966 r. w ramach Atlasu Historycznego, Mapa województwa lubelskiego w II-ej połowie XVI w. Słownik będzie więc, ze względu na bogactwo materiału źródłowego po raz pierwszy wprowadzonego do publikacji, bardzo pożyteczną pomocą dla historyka, stanowić może materiał źródłowy do badań nad dziejami Lubelszczyzny, będzie także ciekawy dla językoznawcy ze względu na nazwy miejscowości i ich odmiany, a dla miłośnika regionu będzie stanowił ciekawe źródło informacji o starodawności miast i wsi Lubelszczyzny.
Rada Redakcyjna
Lublin, maj 1980 r.