Wyszukiwanie:

WSTĘP I

Pierwsze studium o zaginionych osadach w Lubelskiem powstało przed 1930 r. na marginesie badań nad krajobrazem dawnej ziemi lubelskiej w rozwoju historycznym, które profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Władysław Semkowicz uznał za dysertację doktorską autora ¹S. Wojciechowski, Krajobraz dawnej ziemi lubelskiej w rozwoju historycznym, Kraków 1929. Według informacji z 4 VIII 1982 r. Archiwum UJ nie posiada egzemplarza tej pracy. Nie ma jej także w zbiorach pozostałych po S. Wojciechowskim. Zaginione osady w Lubelskiem ukazały się w I tomie Pamiętnika Lubelskiego, a także jako oddzielna odbitka ²S. Wojciechowski, Zaginione osady w Lubelskiem, „Pamiętnik Lubelski”, t. I, Lublin 1930, s. 116-169 i odb. Z uwagi na to, że inny z uczniów profesora W. Semkowicza miał opracować ziemię łukowską, autor ograniczył ówczesne badania tylko do ziemi lubelskiej.

Po wyzwoleniu, około 1950 r. podjęto pracę nad województwem lubelskim w atlasie historycznym, mającym dać obraz Polski w drugiej połowie XVI w. W Państwowym Wydawnictwie Naukowym w 1966 r. wydano mapę województwa lubelskiego³Województwo lubelskie w drugiej polowie XVI wieku. Oprac. S. Wojciechowski, [w:] Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku, nr 3, Warszawa 1966. W trakcie studiów i poszukiwań autor wielokrotnie wracał do owych zaginionych osiedli. Uwzględniał otrzymane od czytelników, jeszcze w latach trzydziestych, uwagi i uzupełnienia, także nowo dostępne źródła historyczne i prace innych autorów opublikowane po 1930 r. Poprawił też dotychczasowe ujęcie tego zagadnienia, a przede wszystkim rozszerzył je o ziemię łukowską. Na marginesie tych badań i dociekań opublikował szkice o istniejących ongiś i zaginionych w Lubelskiem rudach i kuźnicach⁴S. Wojciechowski, Rudy i kuźnice lubelskie w XVI wieku. „Rocznik Ogniska Nauczycielskiego w Lublinie”, t. I, Lublin 1959, s. 298-306, także o licznych dawniej na tym terenie dudarzach ⁵S. Wojciechowski, Dudarze w Lubelskiem. „Muzyka - Kwartalnik Instytutu Sztuki PAN”, nr 2 (45), Warszawa 1967, s. 64-67. Po wydaniu mapy województwa lubelskiego na początku drugiej połowy XVI w. autor nie zadowolił się poprawkami i uzupełnieniami na egzemplarzu Zaginionych osad..., ale zaczął opracowywać studium o zaginionych osiedlach na obszarze całego dawnego województwa lubelskiego, jednak nie jak poprzednio grupami osiedli według przyczyny ich zaginięcia, lecz w formie słownika. Ponadto omówienie poszczególnych miejscowości ograniczył do koniecznego minimum, poprzestając w większości przypadków na zestawieniu dat i zacytowaniu materiału źródłowego (w skrótach podanych łącznie ze źródłami i bibliografią w wykazie skrótów). Wyjątkowo, niektóre z zamieszczonych w słowniku miejscowości należało nieco szerzej omówić i podać krótki zarys ich dziejów.

Studium niniejsze zamyka się w granicach dawnego, historycznego województwa lubelskiego, ustalonych dla początku drugiej połowy XVI w. tak, jak je ukazuje zasadnicza mapa w Atlasie historycznym Polski⁶W obecnej wersji słownika dokonano znacznych korekt w przebiegu granicy województwa lubelskiego na jej odcinku wschodnim i południowo-wschodnim - z ziemiami: chełmską i przemyską województwa ruskiego. Nową granicę ustalono przy uwzględnieniu rejestrów poborowych ziemi chełmskiej oraz zapisów w księgach grodzkich i ziemskich lubelskich z końca XVI i pierwszej połowy XVII w. Ustalona wówczas granica dwu województw nie uległa zmianie do I rozbioru Polski. Zob. uwagi na ten temat w pracy: J. Markiewicz, R. Szczygieł, W. Śladkowski, Dzieje miasta Biłgoraja, Lublin 1985. Granice dokładniej omówiono w komentarzu do wspomnianej mapy⁷Województioo lubelskie w drugiej połowie XVI w...., s. 22-28. Lublin, marzec 1972 r. Stefan Wojciechowski. W niniejszym słowniku granice między powiatami nie są istotnym problemem, dlatego kwestia granic zostaje tutaj pominięta. Kto się bardziej szczegółowo tym zagadnieniem interesuje, znajdzie jego rozwinięcie we wspomnianym komentarzu do mapy. Uwzględnione zostały nieliczne osiedla leżące nad Wisłą, a zaliczane do województwa sandomierskiego w jego XVI-wiecznych granicach. Nastąpiło to m. in. dlatego, że zachodnią granicą fizjograficzną województwa lubelskiego na znacznym odcinku była rzeka Wisła, co powodowało częste zmiany tej granicy. Zaliczenie terenów stanowiących majątki królewskie w okolicy Gołębia i Kamienia do obszaru województwa sandomierskiego było zjawiskiem uwarunkowanym przynależnością administracyjną tych majątków do starostw w Stężycy i Solcu, miejscowości leżących na terenie województwa sandomierskiego. To pociągnęło za sobą uwzględnianie wsi pod Gołębiem i Kamieniem w spisach, rejestrach i ilustracjach województwa sandomierskiego, a tym samym i zaliczanie ich do tegoż województwa.

Mamy nadzieję, że analogiczne opracowania lub pełne słowniki geograficzno-historyczne dla reszty obszaru między Wisłą a Bugiem, może jeszcze nawet przed wydaniem nowego Słownika geograficznego, które już podjęło Polskie Towarzystwo Geograficzne, opracują ci badacze,

którzy obecnie zajmują się studiami nad terenem dawnego województwa bełskiego, ziemi chełmskiej, województwa podlaskiego i Mazowsza.

Znalazły się więc w niniejszym słowniku miejscowości, które zaginęły wprawdzie całkowicie, można je było jednak w źródłach pisanych - rękopiśmiennych i opublikowanych - jeszcze odszukać. W pewnych przypadkach przy rozwiązywaniu zagadki owych zaginionych osiedli szukano pomocy również w terenie, w zasadzie jednak podstawą były poszukiwania archiwalne i źródłowe. Dlatego nie uwzględniono tu osiedli z czasów, w których na obszarze nas interesującym nie powstały jeszcze żadne pisane źródła historyczne. Jako zaginione traktowane są także osiedla, które zostały wchłonięte przez gospodarczo silniejszych sąsiadów, przez sąsiednie osiedla, bądź zostały do nich włączone w następstwie urbanizacji lub zmian administracyjnych. Ponadto znalazły się także osiedla, których nazwa uległa zmianie, na co złożyło się wiele przyczyn. Identyfikacja tych osad nastręcza często poważne trudności. Proces zmian nazw osiedli trwa nadal, często - niestety - niczym nie uzasadniony. Chronologicznie objęto więc okres od około XII w. aż po dzień dzisiejszy. Nazwy osiedli w słowniku przyjęto w brzmieniu współczesnym, tj. z lat siedemdziesiątych XX w., według oficjalnych wykazów jeśli chodzi o osiedla do dzisiaj istniejące, lub nadal rejestrowane, mimo włączenia ich do osiedli większych.

Dawne nazwy osiedla, także ich odmiany, uwzględniono w odsyłaczach umieszczonych w słowniku w porządku alfabetycznym. Wyjątkowo, jeżeli osiedle znane jest jedynie ze źródeł historycznych pod nazwą w nich zapisaną, tę nazwę przyjęto jako podstawę w słowniku.

Lokalizacja na mapie osiedli całkowicie zaginionych, bądź wchłoniętych przez inne, a nawet w pewnych przypadkach i osiedli o nazwie zmienionej, wymagała bardzo często dłuższych studiów i poszukiwań. Metodologia tego rodzaju badań to przedmiot słabo u nas rozwiniętej geografii historycznej. Nie tutaj miejsce na przedstawienie procesu lokalizacji takich osiedli, których dotąd żadne mapy nie ukazały. Wystarczyć musi dołączona mapa, którą też z tej racji uważamy za element nierozłącznie związany z tekstem słownika.

W opracowaniu niniejszym na pewno nie ma wielu osiedli, zwłaszcza pomniejszych, różnych osad młyńskich, przysiółków, folwarków i nomenklatur. Doraźnie tworzone osiedla potrzebne do zrealizowania dzieła zniszczenia lasów (smolarnie, huty, budy, terpentyniarnie) kończyły zazwyczaj rychło swój samodzielny żywot, gdy znikały warunkujące ich istnienie lasy. Również szybko postępująca parcelacja gruntów folwarcznych i wyprzedaż majątków ziemskich, jako następstwo kryzysu ustroju kapitalistycznego, powodowały szybkie powstawanie i szybkie znikanie nowych osiedli. Te efemeryczne osiedla bardzo często nie były nawet rejestrowane w wykazach miejscowości, które dosyć rzadko publikowano w owych wcześniejszych latach. Takich właśnie krótkotrwałych, drobnych osiedli wiele na pewno brakuje w niniejszym słowniku. Z powodu niedostatecznego materiału źródłowego dla zarejestrowania ich wszystkich, a także dlatego, że nie było naszym celem ukazanie kompleksu miejscowości na interesującym nas terenie, lecz uchwycenie tych zaginionych osiedli, które jakąś rolę odegrały w historii osadnictwa na obszarze objętym granicami dawnego województwa lubelskiego.

W słowniku znalazły się łącznie 732 osady, w tym 178 całkowicie zaginionych i 105 wchłoniętych lub włączonych do innych osiedli. Zostało także uwzględnionych 449 osad o nazwach zmienionych. Ponadto w słowniku widnieją 463 odsyłacze. Z 283 osiedli zaginionych tylko 17 (tj. 6%), mimo dokładnych i starannych dociekań, nie udało się zlokalizować na mapie. Musieliśmy się zadowolić jedynie krótką o nich wzmianką w tekście i podaniem terenu, na którym one ongiś się znajdowały.

Aby nie obciążać tekstu ogromną liczbą przypisów, podano w opisie każdego osiedla w nawiasach skrótami materiał źródłowy, kartograficzny i bibliograficzny, na którym autor oparł swoje dociekania. Wykaz skrótów uwzględnia źródła rękopiśmienne, jak i opublikowane, również kartograficzne oraz zamieszczone w tekście opracowania, bez rozdzielania tego materiału na grupy.