Wyszukiwanie:

WSTĘP II

W 1973 r. praca dra Stefana Wojciechowskiego została przyjęta do planu wydawnictw Lubelskiego Towarzystwa Naukowego. Jednakże jej recenzenci: doc. dr hab. Stanisław Litak i doc. dr Stefan Warchoł zwrócili uwagę na potrzebę pewnych uzupełnień, związanych zwłaszcza z uwzględnieniem w szerszym zakresie źródeł rękopiśmiennych. Choroba oczu nie pozwoliła jednak Autorowi spełnić tych postulatów.

Zgodnie z umową zawartą z dr. Wojciechowskim w kwietniu 1976 r. podjęliśmy się uzupełnienia przygotowanej przez Niego pracy. Należało zacząć od dodatkowych kwerend. Trzeba było przede wszystkim przebadać rewindykowane w latach 1962 i 1965 księgi grodzkie i ziemskie lubelskie. Po dokładnym zapoznaniu się z treścią pracy okazało się, iż poszukiwania źródłowe należy skoncentrować na dwu okresach: XV stuleciu, dla którego zachowały się stosunkowo dobrze księgi ziemskie lubelskie¹Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej WAPL), Księgi ziemskie lubelskie, sygn. 1-13; Księgi sądu kasztelana lubelskiego w Wąwolnicy, sygn. 1-2; Najstarsze zapiski ziemskie lubelskie z r. 1409, wyd. L. Białkowski, [w:] Teki Archiwalne, t. VII, Warszawa 1961, s. 11-68 i podkomorska łukowska²WAPL, Księga podkomorska łukowska, sygn. 22031/1 oraz czasach od połowy XVII do początku XIX w. W przypadku tego okresu poza księgami grodzkimi i ziemskimi lubelskimi kwerendą objęto rejestry poborowe przechowywane w Archiwum Głównym Akt Dawnych³Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Skarbu Koronnego, Oddz. I - Księgi poborowe, sygn. 72: rejestr pogłównego ziemi łukowskiej z 1673 r.; sygn. 149: rejestr pogłównego ziemi lubelskiej z 1662 r.; sygn. 162: rejestr pogłównego ziemi lubelskiej z 1674 r, Bibliotece Jagiellońskiej⁴Biblioteka Jagiellońska w Krakowie, Rkps 7209/III, s. 1-160: rejestr poborowy województwa lubelskiego z 1663 r, Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu⁵Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, Rkps 86/II, k. 160-200: rejestr podyranego od domów powiatu lubelskiego i urzędowskiego z około 1668 i 1673 r oraz Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Lublinie⁸Archiwum Diecezjalne w Lublinie, Acta visitationis, sygn. 96 (1603 r.), 100 (1678-1679 r.), 101-102 (1738-1739 r.). 104 (1781 r.), 105 (1787 r.), 182-183 (1800 r.), 190 (1803 r.), 189, 193-195 (z lat 1801-1806), 196a (z lat 1807-1808), 205-208 (z lat 1830-1835). Wykorzystano również księgi sądu konsystorskiego zwłaszcza z XV i pierwszej połowy XVI w. - sygn. 2-10. Ponadto przystąpiono do poszukiwań w wizytacjach biskupich z lat 1565-1835 przechowywanych w Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie⁷Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, Acta visitationis, sygn. 1 (1565-1570), 3 (1593 r.), 20 (1721 r.), 43 (1748 r.) oraz Archiwum Diecezjalnym w Lublinie⁸Archiwum Diecezjalne w Lublinie, Acta visitationis, sygn. 96 (1603 r.), 100 (1678-1679 r.), 101-102 (1738-1739 r.). 104 (1781 r.), 105 (1787 r.), 182-183 (1800 r.), 190 (1803 r.), 189, 193-195 (z lat 1801-1806), 196a (z lat 1807-1808), 205-208 (z lat 1830-1835). Wykorzystano również księgi sądu konsystorskiego zwłaszcza z XV i pierwszej połowy XVI w. - sygn. 2-10. Wiele interesujących informacji, zarówno dla dziejów osad, ich lokalizacji, jak i nazw znaleziono w zachowanych księgach miejskich z badanego obszaru, przechowywanych w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Lublinie⁹WAPL. Wykorzystano księgi miast: Kamionki, Kazimierza Dolnego, Kraśnika, Lubartowa, Lublina, Opola i Wąwolnicy, w księgach Metryki Koronnej, Zbiorze Dokumentów Pergaminowych, Archiwum Zamoyskich i Archiwum Publicznym Potockich w Archiwum Głównym Akt Dawnych. Pojedyncze informacje zaczerpnięto z rękopisów Biblioteki Narodowej w Warszawie¹⁰Przede wszystkim na wspomnienie zasługuje obszerny rękopis Mikołaja Stworzyńskiego: Opisanie historyczno-jeograficzne dóbr Ordynacji Zamoyskiej..., przechowywany w zbiorach Biblioteki Ordynacji Zamojskiej, Rkps 1815, Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Kielcach¹¹Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Kielcach, Archiwum Małachowskich z Białaczowa, zawierające liczne informacje o dobrach tej rodziny w województwie lubelskim, Biblioteki PAN i Biblioteki Muzeum Narodowego im. XX. Czartoryskich w Krakowie.

Jednocześnie uzupełniono kwerendę o dawne i nowe wydawnictwa źródłowe, nie uwzględnione w pierwszej wersji słownika¹²Są to przede wszystkim: Starodawne prawa polskiego pomniki, t. I-II, wyd. A. Z. Helcel, Warszawa-Kraków 1856-1870; t. VII, cz. 2 i 3, t. VIII, wyd. B. Ulanowski, Kraków 1884-1885; Zapiski sądowe województwa sandomierskiego z lat 1395-1444, wyd. F. Piekosiński, Archiwum Komisji Prawniczej Akademii Umiejętności, t. VIII, cz. 1, Kraków 1908, s. 61-175; B. Ulanowski, Praktyka w sprawach małżeńskich w sądach duchownych w diecezji krakowskiej w XV w., Archiwum Komisji Historycznej Akademii Umiejętności, t. V, Kraków 1889; tenże, Laudum Vartense, ..Rozprawy Akademii Umiejętności Wydz. Historyczno-Filozoficzny” t. 21, Kraków 1888, s. 173-313; Liczba głów żydowskich w Koronie z taryf roku 1765, wyd. J. Kleczyński i F. Kluczycki, Archiwum Komisji Historycznej Akademii Umiejętności, t. VIII, Kraków 1898, s. 299-398; O. Kolberg, Lud, t. XVI: Lubelskie, Kraków 1883: Sumariusz dokumentów w archiwum klasztoru sieciechowskiego XX. Benedyktynów znajdujących się, wyd. ks. J. Wiśniewski, [w:] Monumenta dioecesis Sandomiriensis, Series III: Dekanat kozienicki, Radom 1913, s. 81-170; Dokumenty sądu ziemskiego krakowskiego 1302-1453, wyd. Z. Perzanowski, Wrocław 1971; Zbiór dokumentów katedry i diecezji krakowskiej, cz. II, wyd. S. Kuraś, Lublin 1973; Zbiór dokumentów małopolskich, wyd. S. Kuraś i I. Sułkowska-Kurasiowa, t, V-VIII, Wrocław 1970-1975 oraz spisy urzędowe miejscowości z XIX i XX w., kościelne i państwowe¹³Tabela miast, wsi i osad Królestwa Polskiego..., t. I-II, Warszawa 1827; Catalogus universi cleri saecularis et regularis Dioecesis Lublinensis Anno Domini 1870, Lublini 1870; Catalogus ecclesiarum et utriusque cleri... Dioecesis Lubliniensis. Pro A. D. 1899, Lublini 1898; Schematismus universi cleri ... dioecesis Premislensis pro A. D. 1899, Premisliae 1898; Skorowidz władz i miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, wyd. T. Bystrzycki, Przemyśl 1923; Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej..., oprac. T. Bystrzycki, Przemyśl-Warszawa- 1933; Spis miejscowości Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Warszawa 1967; Urzędowe nazwy miejscowości i obiektów fizjograficznych, z. 73, 104-107, 110-119, (Warszawa) 1966-1971; Wykaz urzędowych nazw miejscowych w Polsce, t. I-III, Warszawa 1980-1982. Wykorzystanie zawartych tam informacji niejednokrotnie pozwoliło dopiero zidentyfikować osadę, ustalić jej lokalizację, a także uwzględnić zmianę nazwy lub miejsca w strukturze osadniczej.

Przygotowaną na podstawie powyższych źródeł kartotekę miejscowości konfrontowaliśmy z kartoteką sporządzoną przez Czesława Kosyla, który prowadził badania nad nazwami miejscowymi województwa lubelskiego¹⁴Kartotekę tę Cz. Kosyl wykorzystał w pracy: Nazwy miejscowe na terenie dawnego województwa lubelskiego, cz. I-III, Lublin 1974 (maszynopis w Zakładzie Języka Polskiego Instytutu Filologii Polskiej UMCS). Skróconą wersję pracy opublikował autor w 1978 r. w ramach Prac Onomastycznych Komitetu Językoznawstwa PAN, nr 27. Dzięki uprzejmości doc. Stanisława Kurasia mogliśmy również skorzystać ze Słownika historyczno-geograficznego województwa lubelskiego w średniowieczu¹⁵Opublikowany następnie jako III tom Dziejów Lubelszczyzny, Warszawa 1982.

Drugi etap pracy stanowiła redakcja słownika. Ograniczając nasze zainteresowania do funkcji komunikatywnej nazw miejscowych, jako stałych oznaczników zamieszkałych miejsc¹⁶H. Borek, Nazwy miejscowe jako źródło historycznoosadnicze, [w:] Badania z dziejów osadnictwa i toponimii, red. J. Janczak i T. Ładogórski, Wrocław 1978, s. 44, przedmiotem badań uczyniliśmy osady, obserwując przemiany zachodzące w sieci i formach osadniczych oraz ich odbicie w toponimii.

Samodzielne hasła w słowniku informują o osadach: miastach, wsiach, przedmieściach i jurydykach, a także młynach i osadach przemysłowych, które następnie rozrosły się i funkcjonowały jako samodzielne osiedla. Wsie działowe, w których najstarszego osiedla nie udało się zidentyfikować z którymkolwiek późniejszym działem, zaopatrzono w odrębne hasła ogólne, podając zarazem w miarę posiadanych informacji, okoliczności podziału i okres, kiedy on nastąpił. W przypadku, jeśli dwie lub więcej osad zostało wchłoniętych przez jedną dzisiaj istniejącą, a miały cne podobne nazwy, umieszczono je we wspólnym haśle, wyróżniając odrębnym numerem na mapie (zob. np. Kębłów Stary i Nowy, Kozirynek Stary i Nowy, Rury).

Tytuł hasła zawiera więc nazwę osady w brzmieniu współczesnym lub ostatniego zapisu (w przypadku osad zaginionych). Obok tytułu, przy osadach zaginionych i wchłoniętych podano numer identyfikacyjny na mapie. Mapa informuje tylko o lokalizacji tych grup osad. Istniejące dzisiaj osiedla o zmienionej nazwie zaopatrzono w dane dotyczące przynależności

administracyjnej (gmina, województwo) według stanu na 31 XII 1978 r. Dalej umieszczono datą i formę zapisu pierwszej wzmianki. Jeżeli osada do końca XV w. nie zmieniła nazwy czy przynależności, wtedy, zgodnie z postulatem prof. A. Gąsiorowskiego, odsyłamy do Słownika... S. Kurasia. Wyjątkiem od tej zasady są hasła, przy których wykorzystano zrobione przez S. Wojciechowskiego przed 1939 r. odpisy z materiałów Z. Kozickiego. Zawierają one bowiem informacje, których brak w zachowanych dzisiaj księgach ziemskich lubelskich z XV w. Wypisów Z. Kozickiego nie uwzględnił S. Kuraś, gdyż w nieznanych okolicznościach zginęły ze zbiorów Biblioteki PAN w Krakowie¹⁷Ostatnio odnalazły się i zostały włączone do zbioru rkpsów pod sygn. 8822- 8824.

Dalszą treść hasła stanowią informacje dotyczące form zapisu nazwy interesującej nas miejscowości, co było istotne szczególnie w przypadku osad o nazwie zmienionej. Pozwoliło to identyfikować osady w ciągu kolejnych stuleci występujące pod dwiema i więcej nazwami. Także dane o własności podano, jeżeli pomagało to w identyfikacji lub lokalizacji osady, bądź wyjaśniało etymologię nazwy.

Hasła dotyczące osad zaginionych i wchłoniętych przez sąsiednie wsie lub miasta zawierają informacje pozwalające określić czas i okoliczności ich zaniku czy wchłonięcia. W większości przypadków są to wnioski hipotetyczne, nawiązujące do informacji ze źródeł wykorzystanych przez autorów.

Najwięcej uwagi poświęciliśmy osadom zaginionym. Budziły one od dawna zainteresowanie historyków. Znaczne osiągnięcia w ich badaniu może odnotować nauka czeska. Interesujące studium metodyczne opublikował ostatnio Ervín Černý. W kontekście zaproponowanych przez niego kierunków postępowania badawczego¹⁸E. Černý, Zaniklé středovĕké osady a jejich plužiny. Metodyka historickogeografického výzkumu v oblasti Drahanské vrchoviny, „Studie ČSAV”, č. 1, Academia, Prana 1979, s. 11-22. Lublin, lipiec 1982 r. Anna Sochacka, Ryszard Szczygieł, prace nasze należy zaliczyć do etapu pierwszego, obejmującego lokalizację osad w terenie na podstawie źródeł pisanych, zabytków kartograficznych i literatury. Tak staraliśmy się postępować ze wszystkimi uwzględnionymi w słowniku osadami, przede wszystkim z 249 osadami zaginionymi. Lokalizacji dokonano w 140 przypadkach, w dalszych 72 ma ona charakter hipotetyczny, 37 osad zaś nie udało się zlokalizować. Jeśli pozwalały na to posiadane informacje, podano przy nich w tekście orientacyjnie teren, na którym się znajdowały.

Nieco odmiennie przedstawiają się dane liczbowe dotyczące okoliczności zaniku omawianych osad. Nie zdołaliśmy ich określić aż w 131 przypadkach. Z pozostałych - 18 osad zaginęło w wyniku zmian hydrograficznych, 99 zaś zostało wchłoniętych przez sąsiednie osady, przy czym i tutaj w znacznej większości są to nasze przypuszczenia, wynikające z analizy współczesnej okresowi zaniku sieci osadniczej mikroregionu lub jej rozwoju w okresach następnych.

W 7 przypadkach nazwy osad zaginionych udało się odnaleźć wśród nazw terenowych. Odnaleziono też 16 przypadków kontynuacji osadniczej po pewnym czasie na terenie osady zaginionej. Nowe osady w 4 przypadkach otrzymały nazwy stare, w 12 zaś zmienione, często nawiązujące do charakteru terenu (np. Jamny Grunt - Moczydło Stare).

Osobną grupę osad zaginionych stanowią osiedla włączone w obręb osad sąsiednich, przy czym ich nazwy do dzisiaj funkcjonują i są odnotowywane we współczesnych spisach. Odnaleźliśmy ich 185. Są to w większości obecne części wsi oraz części miast, przechowujące stare nazwy w nazewnictwie ulic, dzielnic lub większych obszarów. Wydaje się, że przede wszystkim ta grupa osad ilustruje dobitnie zachodzące na badanym terenie przemiany gospodarczo-społeczne oraz organizacji przestrzeni zamieszkałej.

Pierwsza wersja słownika zawierała 449 haseł ujmujących zmiany nazw osad. W niniejszej usunięto spośród nich przypadki zmian fonetycznych, morfologicznych i ortograficznych analizowanych w pracy C. Kosyla. Pominięto również osady, które pojawiły się z nazwą dwuczłonową, z członem „majdan”, który następnie utraciły, pozostała zaś część nazwy nie uległa zmianie, np. Majdan Urszulin, Majdan Teklin, Majdan Wolnica, dzisiaj zapisywane jako Urszulin, Teklin, Wolnica. W ten sposób ubyły ze słownika 222 hasła. Uzupełniająca kwerenda pozwoliła niektóre hasła połączyć z innymi, gdyż okazało się, że dotyczyły jednej osady - takich przypadków było 29. Do pozostałych haseł doszły uzupełnienia, i w ten sposób otrzymaliśmy liczbę 300 osad o nazwach zmienionych. Prezentowany w tej części słownika materiał jest jeszcze jednym dowodem ruchliwości nazw miejscowych w całym badanym okresie, a więc nawet po 1934 r., od kiedy to sprawy nazewnictwa miejscowości przejął Urząd Rady Ministrów. Ponadto słownik zawiera 8 haseł dotyczących wsi działowych. Znalazły się w nim więc ogółem 742 hasła oraz 653 odsyłacze ułatwiające lokalizację i identyfikację osad.

W trakcie ostatnich prac redakcyjnych, w marcu 1980 r. zmarł dr Stefan Wojciechowski. Zakończyliśmy je więc sami.

Autorzy poczuwają się do miłego obowiązku złożenia podziękowania Prof. drowi Kazimierzowi Myślińskiemu za ciągłą zachętę do tej pracy, Doc. drowi hab. Stanisławowi Kurasiowi za udostępnienie tekstu Słownika historyczno-geograficznego... jeszcze przed złożeniem go w Redakcji Wydawnictw LTN, Drowi Czesławowi Kosylowi za umożliwienie wglądu do przygotowanej przez niego kartoteki i pomoc w wyjaśnieniu wielu wątpliwości natury językowej oraz Prof. drowi hab. Antoniemu Gąsiorowskiemu i Doc. drowi hab. Stanisławowi Litakowi za wnikliwe recenzje przygotowanego słownika.