WSTĘP

„Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu” jest pierwszym słownikiem wielkopolskim, ukazującym się w serii Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu. Decyzję o przygotowaniu tego wydawnictwa podjął Instytut Historii PAN w 1958 r. i powołał do życia Pracownię Słownika Historyczno-Geograficznego, której zadaniem miało być opracowanie serii słowników regionalnych. Kierownictwo Pracowni objął w 1958 r. prof. dr Karol Buczek, a od r. 1975 kieruje nią prof. dr Jerzy Wiśniewski.

Cel, koncepcja, zasady i metody opracowania regionalnych słowników historyczno-geograficznych przedstawione zostały w wewnętrznych instrukcjach Pracowni oraz we wstępach do pierwszych wydanych drukiem słowników: ziemi wieluńskiej i ziemi chełmińskiej1Pierwsze zasady postępowania sprecyzował K. Buczek w Instrukcji do prac nad Słownikiem historyczno-geograficznym Polski średniowiecznej, IHPAN, Zakład Atlasu Historycznego, Warszawa 1958 (tekst powielony). Nad rozszerzeniem i uzupełnieniem instrukcji obradowała ogólnopolska konferencja pracowników Słownika pod kierunkiem J. Wiśniewskiego w dniach 29-30 IV 1975 r. W druku ogólne zasady i metody pracy nad Słownikiem przedstawił K. Buczek we wstępach do Słownika historyczno-geograficznego ziemi wieluńskiej w średniowieczu, opracowanego przez R. Rosina, Warszawa 1953, s. 5-38, i Słownika historyczno-geograficznego ziemi chełmińskiej w średniowieczu, opracowanego przez K. Porębską przy współudziale M. Grzegorza, pod red. M. Biskupa, Wrocław 1971, s. V-XIV. Trudności oraz szczegółowe problemy metodyczne słowników wielkopolskich omówiła K. Górska-Gołaska w artykule Słownik historyczno-geograficzny Wielkopolski w średniowieczu. Metody pracy i problematyka badawcza, „Studia Źródłoznawcze”, XXIII, 1978 s. 117-142. Jednakowe zasady prowadzenia kwerendy i wspólne kierownictwo zapewnić miały jednolity charakter wszystkim słownikom. Jednakże różna baza źródłowa sprawia, że każdy ze słowników regionalnych posiada pewne cechy indywidualne.

W ramach Pracowni Słownika Historyczno-Geograficznego utworzono już w 1958 r. zespół wielkopolski pracujący w Poznaniu nad Słownikiem wielkopolskim. W czasie prac nad tym Słownikiem skład zespołu ulegał pewnym zmianom; obecnie pracują w nim: dr Stefan Chmielewski (SCh) od 1958 r., dr Krystyna Górska-Gołaska (KGG) od 1966 r. na pracach zleconych, a od 1968 r. na etacie, dr hab. Jerzy Luciński (JL) od 1967 r. i mgr Irena Kandulska na połowie etatu od 1962 r. W latach 1958-1967 kwerendę słownikową oraz wstępne prace nad kartoteką prowadził również dr Henryk Dąbrowski.

Kwerenda podstawowa w źródłach wielkopolskich prowadzona była do r. 1974, a w połowie tego roku rozpoczęto prace redakcyjne nad hasłami dotyczącymi osad i obiektów położonych w obu województwach wielkopolskich: poznańskim i kaliskim. Dopiero w 1976 r. zapadła decyzja o rozdzieleniu Słownika wielkopolskiego na dwa odrębne słowniki i odtąd skupiono wysiłki nad redakcją „Słownika historyczno-geograficznego województwa poznańskiego”. „Słownik historyczno-geograficzny województwa kaliskiego” opracowany będzie w następnej kolejności.

 

I

 

Słowniki wielkopolskie obejmą swym zasięgiem województwa poznańskie i kaliskie w granicach znanych z XVI w. Dopiero bowiem z tego czasu zachowały się źródła (zwłaszcza rejestry poborowe), które pozwalają odtworzyć linearne granice powiatów, ziem i województw.

W skład województwa poznańskiego wchodziła dawna dzielnica poznańska z okresu rozbicia dzielnicowego, która u schyłku XIV w. podzielona została na powiaty sądowe poznański i kościańskl. Za czasów Kazimierza Wielkiego wcielono do Wielkopolski w r. 1343 ziemię wschowską, która poprzednio pozostawała pod panowaniem książąt śląskich oraz w 1368 r. ziemię wałecką podległą margrabiom brandenburskim. Obie te ziemie, wschowską i wałecka stały się z czasem osobnymi powiatami sądowymi w województwie poznańskim.

Granice województwa poznańskiego położonego na zachodnim skraju państwa polskiego, na północy, zachodzie i południowym zachodzie, były równocześnie granicami państwowymi.

I tak na południe od Szczecinka i Połczyna powiat wałecki graniczył z Pomorzem. Granica ta jeszcze w XVI i XVII w. była płynna, gdyż obie strony usiłowały kształtować ją na swą korzyść, zasiedlając pustki graniczne.

Na zachodzie – począwszy od Nowego Worowa w pow. wałeckim aż po okolice Paradyża – województwo poznańskie graniczyło z Brandenburgią. Granica ta ustabilizowała się w XV w., a Wielkopolska poniosła przy tym pewne straty terytorialne. Książęta wielkopolscy w XIII w. rozporządzali bowiem ziemiami położonymi daleko na zachód od tej granicy, którą w szczegółach znamy z falsyfikatu datowanego rzekomo na rok 1251, a powstałego niewątpliwie u schyłku XV w.2Wp. 2 nr 297; tekst poprawniejszy PU 1 nr 544. Wszystkie źródła dotyczące granic Wielkopolski zachodniej przedstawione zostaną szczegółowo w Słowniku województwa poznańskiego w haśle „Wielkopolska – granice” Śladem dawnego zasięgu Wielkopolski na zachodzie są granice diecezji poznańskiej sięgające jeszcze w XVI w. w głąb Nowej Marchii, o czym jeszcze wspomnimy. Szczególnie długotrwałe targi i spory graniczne ciągnęły się o grody Santok i Drzeń (Drezdenko)3Stosownie do pierwotnej koncepcji Słownika osady te pomijane były w kwerendzie słownikowej. W skład Słownika wejdą jednak hasła „Santok gród” i „Santok kasztelania”. Resztki grodu Santok znajdowały się na południe od Noteci, na terenie wsi Polichno i zostały opisane w lustracji z łat 1564/65 (LWK 1, 169). Fragmentaryczne wiadomości o Drezdenku znajdują się w haśle → Bierzwiennik. Odpadły też od Wielkopolski wsie Karnim, Deszno i Ulim położone pod Gorzowem Wielkopolskim, należące przejściowo do cystersów z Paradyża i płacące jeszcze w początkach XV w. daniny do zamku w Międzyrzeczu oraz wieś Staropole, również własność klasztoru w Paradyżu. Osad tych nie objęły już rejestry poborowe z XVI w.

Południowo-zachodnią granicę województwa poznańskiego z księstwami śląskimi znamy stosunkowo dokładnie z recesu granicznego spisanego w latach 1528-1531. Obejmuje on opis tej granicy począwszy od Paradyża aż po Dubin w pow. kościańskim i Zduny w pow. kaliskim, a więc m. in. zawiera pełny opis granicy ziemi wschowskiej ze Śląskiem.

Wschodnia granica województwa poznańskiego biegła wewnątrz państwa i miała kierunek południkowy. Granica ta, dzieląca niegdyś księstwo poznańskie od księstwa kaliskiego, w XV i XVI w. wykazywała pewne wahania, zwłaszcza w okolicach Chodzieży, między powiatem poznańskim a kcyńskim. Ponieważ Słownik województwa poznańskiego ukazuje się pierwszy, zdecydowano włączyć do niego wszystkie hasła dotyczące wsi o płynnej przynależności powiatowej (a więc i wojewódzkiej) z tego terenu bez względu na to, czy ostatecznie po XVI w. pozostały one w pow. poznańskim czy kcyńskim4Informacje o zmianach przynależności terytorialnej znajdują się w hasłach dotyczących tych wsi (p. 1). Rozpatrując przynależność powiatową i wojewódzką obiektów fizjograficznych położonych w pobliżu tej granicy, starano się w pierwszym rzędzie ustalić ich powiązania własnościowe z sąsiednimi osadami o znanej przynależności terytorialnej i na tej podstawie podejmowano decyzję o przydziale hasła do odpowiedniego Słownika.

Zasięg powiatów sądowych, które w Wielkopolsce pokrywały się na ogół z powiatami skarbowymi, znamy z rejestrów poborowych z XVI wieku. Natomiast w XV w. przynależność powiatowa poszczególnych wsi określana bywała sporadycznie w księgach sądowych. Dość dużą liczbę takich informacji zawdzięczamy wykorzystanym wpisom do ksiąg rezygnacji majątkowych. Znaczniejsze wahania przynależności powiatowej (poza omówionymi już wyżej zmianami na granicy województw na odcinku poznańsko-kcyńskim) występują jedynie w odniesieniu do pow. wałeckiego. W XV w. miejscowości, znajdujące się na tym terenie, określano jako leżące w pow. poznańskim. Określenie ,,districtus Valcensis” spotyka się w tym czasie jedynie w odniesieniu do najbliższego zaplecza miasta Wałcza, tzn. w odniesieniu do wsi starostwa wałeckiego. Dopiero w XVI w. (1532, 1552) pojawia się określenie „powiat wałecki” na oznaczenie tej ziemi. W tym czasie granicę powiatów wałeckiego i poznańskiego stanowiła granica między dobrami Tuczno i starostwem wałeckim z jednej strony a dobrami Człopa i Czarnków położonymi w pow. poznańskim z drugiej strony.

Województwo poznańskie prawie w całości leżało na terenie diecezji poznańskiej, której granice zarówno na wschodzie, jak i na zachodzie wybiegały dalej niż granica województwa ustalona w XV/XVI w. Jedynie w pow. wschowskim kilka wsi należało do diecezji wrocławskiej. W 1298 r. biskup poznański Andrzej Zaremba dokonał podziału wielkopolskiej części diecezji poznańskiej na 4 archidiakonaty. Były to: archidiakonat poznański zwany w dokumencie „większym”, śremski zwany „średnim” oraz pszczewski zwany „mniejszym”. Czwarty archidiakonat leżał na północ od Noteci. W akcie podziału wymieniono niektóre parafie, wchodzące w skład tych archidiakonatów, i te informacje cytowane są w odpowiednich hasłach Słownika. Tam jednak, gdzie w dokumencie ogólnie tylko określono zasięg archidiakonatów, wyznaczając miejscowości skrajne lub linie graniczne, nie można już było odpowiednich informacji wprowadzić do haseł omawiających leżące na tych terenach wsie parafialne. Zasięg archidiakonatu czwartego, zanoteckiego, znamy z listu archidiakona Henryka z r. 1349 do biskupa poznańskiego: wymienia on liczbę łanów zdolnych do płacenia dziesięcin biskupowi w poszczególnych wsiach tego okręgu. Przyjmuje się w literaturze, że wymienione przez archidiakona osady były siedzibami parafii5Wp. 2 nr 1284; Now. 2, 386 n.

Najpełniejsze informacje o podziale terytorialnym diecezji poznańskiej czerpiemy z Liber beneficiorum z 1510 r. (LBP). Nie wymienia się tu co prawda podziału na archidiakonaty, jednakże zachowany on został w przedstawionym podziale diecezji na dekanaty:

 

archidiakonat archidiakonat archidiakonat

poznański śremski pszczewski

dek. Poznań dek. Śrem dek. Grodzisk

dek. Pyzdry dek. Kościan dek. Wronki

dek. Oborniki dek. Nowe Miasto dek. Międzyrzecz

dek. Stęszew dek. Wschowa

 

W Liber beneficiorum pominięto dekanat albo oficjalat nowokaliski lub wałecki (dawniejszy czwarty archidiakonat zanotecki) obejmujący częściowo tereny Nowej Marchii oraz leżący poza granicami Polski dekanat świebodzińskl.

 

II

 

Podstawę źródłową Słownika, według pierwotnej koncepcji jego projektodawców stanowić miały wyłącznie źródła drukowane, datujące się ze średniowiecza i początków wieku XVI, do 1530 r. Jedynym wyjątkiem miały być szesnastowieczne rejestry podatkowe z Archiwum Skarbu Koronnego, przechowywane w AGAD, które umożliwić miały zestawienie podstawowego stanu obiektów osadniczych na terenie objętym zasięgiem kwerendy. Źródła wykorzystane na potrzeby słowników wielkopolskich można podzielić na kilka grup rzeczowych :

- dokumenty i ich regesty,

- księgi wpisów spraw o charakterze spornym i niespornym instytucji centralnych, szlacheckich oraz kościelnych (np. kancelaria królewska, sądy grodzkie i ziemskie, konsystorz itp.),

- źródła o charakterze podatkowym i inwentarze (rejestry poborowe, księgi uposażeń, inwentarze, lustracje, wizytacje),

- źródła narracyjne (kroniki i roczniki).

Osobne pozycje wśród ekscerpowanych materiałów stanowią opracowania drukowane, które opierają się na nie opublikowanych archiwaliach oraz źródła kartograficzne.

W trakcie kwerendy i formowania kartoteki stało się rzeczą jasną, że Słownik opracowany tylko na podstawie źródeł drukowanych posiadałby zbyt wielkie lukl. Zwłaszcza dzieje poszczególnych osad w XV w. pozostałyby zupełnie nieznane. Postanowiono więc objąć systematyczną kwerendą w archiwach i bibliotekach niektóre materiały pochodzące sprzed r. 1530, zwłaszcza nie opublikowane dokumenty, akta klasztorne, kopiariusze oraz odpisy dokumentów zbierane w celach wydawniczych, lecz ostatecznie z różnych przyczyn nie wydane. Obok kwerendy systematycznej autorzy Słownika, najczęściej już w trakcie redakcji haseł, idąc śladem wykorzystanych opracowań, sięgali często do różnych źródeł rękopiśmiennych w celu wyjaśnienia i uzupełniania posiadanych w kartotece informacji6Niektórych materiałów źródłowych cytowanych np. przez Kozierowskiego lub Nowackiego z różnych powodów nie udało się odnaleźć; spowodować to mogła np. zmiana układu wewnętrznego ksiąg w archiwach, błąd w foliacji zawiniony przez autora lub drukarza itp. W takich wypadkach powołujemy się tylko na informację drukowaną i zaznaczamy, że do cytowanej podstawy źródłowej nie udało się dotrzeć. Ponadto, dzięki życzliwości wydawców i badaczy, pracownicy Słownika mogli uzupełnić zasób swej kartoteki materiałami źródłowymi przygotowanymi do druku, które w okresie prowadzenia kwerendy nie były jeszcze opublikowane (np. DBL, WR 4 i in.), oraz materiałami zebranymi do indywidualnych badań naukowych. W tej grupie najpoważniejszą pozycję stanowią wypisy z ksiąg rezygnacji poznańskich (PG), udostępnione przez prof. dr Włodzimierza Dworzaczka, zawierające regesty dotyczące około 10 000 transakcji. Własnymi notatkami źródłowymi służyli również wielokrotnie prof. dr hab. Antoni Gąsiorowski i dr Ryszard Walczak.

Poniższa tabelka stanowi sumaryczne zestawienie najczęściej cytowanych w Słowniku źródeł. W rubryce „dokumenty” wymieniono również te materiały, które nie zachowały się w oryginale, lecz znamy je z ksiąg wpisów, jak np. z kopiariuszy, Metryki Koronnej itp.

Ponieważ nie wszystkie źródła, zwłaszcza nie drukowane, uwzględnione były w całości w kwerendzie słownikowej, w spisie skrótów dokumentacyjnych, który stanowi równocześnie zestawienie wykorzystanych materiałów, zaznaczono, w jakim zakresie zostały one objęte kwerendą.

W kwerendzie oprócz podstawowego zestawu źródeł dla obu województw wielkopolskich uwzględniono również źródła dotyczące terenów sąsiednich, a mianowicie źródła pomorskie i nowomarchijskie dla pow. wałeckiego oraz źródła śląskie zawierające nieco informacji o ziemi wschowskiej.

Kwerendę źródeł podstawowych, wykorzystywanych w całości, ukończono w 1974 r.; dała ona około 300 000 fiszek dla ziem obu województw wielkopolskich. Obecnie od 1974 r. liczba fiszek rośnie nadal w miarę postępu prac redakcyjnych i towarzyszącej im kwerendy wyjaśniającej i uzupełniającej.

Wielki wysiłek włożyli autorzy Słownika w usystematyzowanie zebranych materiałów według osad, obiektów fizjograficznych i jednostek terytorialnych. Poprawna identyfikacja przekazów źródłowych i właściwe wyznaczenie położenia poszczególnych obiektów w terenie stanowiło jedno z podstawowych zadań Słownika7Problemy związane z identyfikacją przekazów źródłowych i lokalizacją obiektów osadniczych i fizjograficznych omawia szczegółowo K. Górska-Gołaska, op. cit., s. 121, 126-128; posługiwano się przy tym różnorodnymi pomocami, jak np. opracowania regionalne, spisy nazw i miejscowości, a przede wszystkim mapy z XVIII, XIX i XX wieku.

 

 

III

 

Samodzielne hasła w Słowniku informują przede wszystkim o osadach: miastach, wsiach, przedmieściach i jurydykach posiadających własne nazwy, źrebiach średniowiecznych, młynach stojących osobno i innych osadach przemysłowych, jak huty, hamry, piły, rudy itp., a także o folwarkach posiadających własne nazwy. Samodzielne hasła opracowano ponadto dla wszystkich rzek, strumieni i jezior, dla większych bagien, lasów, łąk, wzgórz, dolin, ostrowów i stawów oraz dla dróg, przewozów, brodów, grobel itp. obiektów komunikacyjnych wyróżniających się własną nazwą i spełniających w komunikacji ważniejsze funkcje. Osobny charakter mają hasła samodzielne poświęcone jednostkom terytorialnym: opolom, kasztelaniom, dystryktom prowincjonalnym, powiatom sądowym, archidiakonatom, dekanatom, diecezjom i kompleksom dóbr (należą tu starostwa, tenuty królewskie oraz klucze dóbr kościelnych i szlacheckich).

Autorzy Słownika zdawali sobie sprawę, że podział obiektów fizjograficznych, często bardzo słabo w źródłach udokumentowanych, na ważniejsze, posiadające w Słowniku hasła samodzielne, oraz mniej ważne, które wymienia się tylko w rozdziale drugim haseł (jako obiekty fizjograficzne, podporządkowane), nie mógł być przeprowadzony w sposób jednolity i bezwzględnie konsekwentny, zbyt kruche są bowiem podstawy i kryteria tego podziału. Przyjęto jednak zasadę, że hasła samodzielne tworzy się dla wszystkich obiektów wodnych (jedyny wyjątek stanowią małe stawki) oraz dla tych bagien, lasów, ostrowów, łąk itp., które występują w kilku sąsiednich miejscowościach i są lepiej udokumentowane w źródłach. Osobne hasła dla obiektów fizjograficznych tworzono też wtedy, gdy wymieniane one były w transakcjach jako osobne przedmioty kupna, sprzedaży itp.

Pod nazwą hasła wyodrębnioną kursywą zgromadzono nie zidentyfikowane przekazy źródłowe dotyczące miejscowości z terenu objętego zasięgiem Słownika, których nie udało się przydzielić do żadnego konkretnego hasła. Dotyczy to najczęściej przekazów zawierających nazwy powtarzające się wielokrotnie, np. Bukowiec, Dąbrowa, Góra, Kąkolewo itp.8Znajdujące się w kartotece wielkopolskiej materiały nie zidentyfikowane udało się częściowo podzielić na materiał odnoszący się raczej do terenu województwa poznańskiego oraz materiał dotyczący raczej województwa kaliskiego. Te fiszki, których nie udało się zakwalifikować do jednej z tych grup, publikuje się w hasłach kursywnych w Słowniku województwa poznańskiego, ponieważ ten ukazuje się jako pierwszy

Na przekaz źródłowy w haśle składają się:

a) data roczna,

b) regest źródła,

c) dokumentacja źródłowa (symbol oznaczający wykorzystane źródło, numer tomu, strona lub karta albo kolejny numer dokumentu lub zapiski).

Jeżeli kilka przekazów pochodzi z tego samego roku, nie powtarza się daty przy kolejnych regestach. Podobnie, jeśli kilka przekazów pochodzi z tego samego źródła, dokumentację źródłową podaje się nieraz dopiero po ostatnim przekazie z tej grupy. Regesty przekazów źródłowych sporządzone zostały w języku polskim niezależnie od języka podstawy źródłowej. Jeżeli tłumaczenie tekstu nastręczało poważniejsze trudności i zachodziła wątpliwość, czy treść źródła została poprawnie przekazana, wprowadzono do regestu cytaty ze źródeł w języku oryginału. Wtręty do treści przekazu pochodzące z samego źródła podawano w hasłach w nawiasach okrągłych, natomiast krótkie uzupełnienia i hipotezy pochodzące od autora hasła umieszczono w nawiasach kwadratowych.

W regestach źródłowych nazwę obiektu, którego hasło dotyczy, określa się pierwszą literą od tej formy nazwy, która występuje w danym źródle. A więc np. w haśle Brójce skrót B. oznacza nazwę hasłową Brójce i jej formy źródłowe zaczynające się na literę B, ale w tych przekazach, gdzie występują mylne lekcje Grodzisk albo Grodcza, użyto w regeście konsekwentnie skrótu G. Podobnie skrót C. w haśle Kolędzin jest skrótem urobionym od formy źródłowej Colandzino. W wyjątkowych wypadkach, np. gdy obiekt ma kilka różnych nazw, dla większej jasności tekstu, cytuje się w haśle pełne nazwy, a nie skróty, zob. hasło → Brzozowe Bagno.

Przekazy źródłowe w hasłach dotyczących miejscowości zestawia się w układzie rzeczowym. Hasło dzieli się na 8 rozdziałów (punktów) o stałej numeracji arabskiej. Jeśli w haśle brak informacji dotyczących treści któregoś z tych rozdziałów, odpowiadający mu numer pomija się. W uzasadnionych przypadkach w obrębie rozdziału hasła osadniczego tworzy się podrozdziały rzeczowe opatrzone nieraz nawet osobnymi tytulikami. Dotyczy to zwłaszcza rozdziału 3, rzadziej rozdziałów 2 i 5, a wyjątkowo tylko pozostałych. W poszczególnych podrozdziałach oraz rozdziałach, które nie zostały podzielone na podrozdziały, obowiązuje ściśle chronologiczny układ przekazów źródłowych. Hasła dotyczące obiektów fizjograficznych i jednostek terytorialnych, nie mają podziału na numerowane rozdziały; wchodzące w ich skład przekazy źródłowe uporządkowane są tylko chronologicznie.

Hasła dotyczące osad i jednostek terytorialnych zawierają zasadniczo przekazy źródłowe do r. 1530, a z lat późniejszych datują się przede wszystkim przekazy zaczerpnięte z lustracji królewszczyzn z lat 1564/65 (LWK), z inwentarza biskupstwa poznańskiego z 1564 r. (IBP) oraz z rejestrów poborowych do roku 1579-81 włącznie (ASK, ŹD). Inne źródła datowane po r. 1530 cytowane są w hasłach rzadziej. Przytacza się np. wzmianki o osadach opustoszałych pochodzące z lat późniejszych, można bowiem przypuszczać, że istniały one jako osiadłe przed r. 1530. Podobnie cytuje się w hasłach wzmianki o obiektach fizjograficznych datowane aż do r. 1600, występujące masowo w opisach granic i w podziałach dóbr z XVI w. Nazwy tych obiektów, jakkolwiek po raz pierwszy wspomniane w źródłach szesnastowiecznych znane były na pewno również w średniowieczu.

Zebrany w kartotece materiał źródłowy przedstawia bardzo różnorodną wartość. W niektórych przypadkach obfitość przekazów źródłowych nie jest równoznaczna z jego istotną przydatnością dla scharakteryzowania poszczególnych dziedzin życia. W ograniczonym zakresie stosuje się więc kondensację i selekcję materiału źródłowego. Objęte są nią przede wszystkim przekazy dotyczące tej samej sprawy, które często streszcza się w jednym wspólnym regeście, wymieniając następnie symbole i strony lub numery kilku lub kilkunastu przekazów źródłowych. Sygnatury mało znaczących wzmianek, które nie kwalifikowały się do poszczególnych rozdziałów hasła, wymieniono w rozdziale 7.

 

Nagłówek

 

Nazwa osady w średniowieczu, pierwsza wzmianka źródłowa oraz istotne odmianki pisowni i brzmienia nazwy, położenie obiektu.

Za nazwę hasła przyjmuje się w Słowniku nazwę najczęściej występującą w przekazach średniowiecznych, o ile występuje ona również przez cały wiek XVI. Jeżeli natomiast w XVI w. nazwa ta uległa przekształceniu i ma brzmienie zbliżone do dzisiejszego, wtedy posługujemy się już współczesną formą jako nazwą hasła. Przy nazwach składających się z dwóch członów dla ułatwienia czytelnikowi prześledzenia dziejów osad posiadających wspólny jeden człon nazwy, zgrupowano w Słowniku nazwy typu Gostyń i Stary Gostyń, lub Białe Piątkowo i Czarne Piątkowo pod wspólnym członem rzeczownikowym tak, aby oba hasła znalazły się obok siebie, a więc Gostyń i Gostyń Stary, Piątkowo Białe i Piątkowo Czarne.

Jeżeli nazwa obiektu osadniczego lub fizjograficznego występowała w źródłach tylko raz lub dwa razy (i obecnie nie jest znana, a często trudno ją nawet dokładniej zlokalizować), wtedy forma zaczerpnięta ze źródła stała się nazwą hasła, np. Apud Franconem (źreb), Bidize, Bileken itp. Szczególne trudności wystąpiły przy ustalaniu nazw haseł dotyczących obiektów osadniczych i fizjograficznych w pow. wałeckim. Za nazwy osad przyjęto na ogół formy najczęściej występujące w średniowieczu, a nazwy obiektów fizjograficznych oznaczono bądź to znanymi ze źródeł nazwami łacińskimi (np. Agger Vaccarum, Area Cauponaria, Altum Collum itp.), bądź też tworzono polski odpowiednik nazwy źródłowej odpowiadający jej znaczeniowo. Utworzone w ten sposób nazwy sztuczne umieszczono zawsze w nawiasie kwadratowym np. [Białe Błoto], [Brzozowe Bagno] itp. Jest zupełnie możliwe, że paralelne formy łacińskie i niemieckie, zachowane w źródłach, były po prostu tzw. „kalkami” analogicznej nazwy polskiej.

W nagłówku obok nazwy hasła umieszcza się w nawiasie najbardziej charakterystyczne formy źródłowe wraz z datami przekazów. Podaje się również formy skażone i błędne (opatrzone wykrzyknikiem), utrwalone w wydawnictwach źródłowych, aby czytelnik mógł je odnieść do właściwego obiektu. Jeżeli pierwszy przekaz nazwy pochodzi z późniejszej kopii, zaznaczamy to w nagłówku: (np. 1251 kop. 1580), a przy najwcześniejszym zapisie oryginalnym podajemy skrót „or.” Za oryginał uważa się w tym wypadku nie tylko oryginalny dokument, ale również współczesny opisywanym faktom zapis w księdze wpisów. Formy późne (np. zmodernizowane przez kopistów XVII i XVIII w.) zamieszczamy w nagłówku tylko wtedy, jeżeli zostały już utrwalone w wydawnictwach źródłowych, natomiast pomijamy analogiczne przekazy nazw pochodzące z kopii zachowanych w rękopisie. Niektóre formy nazw zachowały się tylko w postaci przymiotnikowej jako nazwiska osób. Zrekonstruowane na ich podstawie formy nazw podajemy w nawiasach kwadratowych.

W hasłach dotyczących miejscowości i obiektów, które w 1945 r. wróciły do Polski (okolice Międrzyrzecza i Skwierzyny, pow. wałecki, pow. wschowski), podaje się również ostatnią niemiecką nazwę, aby ułatwić czytelnikowi identyfikację danego obiektu na mapach i w literaturze naukowej sprzed 1945 r.

Komentarz dotyczący lokalizacji obiektu rozpoczyna się od określenia jego charakteru: miasto (m.), jezioro (jez.), rzeka (rz.) itp. Pomija się określenie wieś, występujące najczęściej, a więc jeżeli brak w nagłówku takiego określenia, wiadomo, że hasło dotyczy osady wiejskiej. Przy obiektach, których nie udało się zlokalizować, dodajemy przymiotnik „niezidentyfikowany”, a przy obiektach, które potrafimy zlokalizować, lecz wiemy, że dziś już nie istnieją, piszemy „nie istniejący”.

Położenie obiektu, który można zlokalizować na mapie, określa się, podając kierunek i odległość w kilometrach od najbliższego miasta, które istniało w średniowieczu i istnieje obecnie. Kierunki oznacza się literami: S (południe), N (północ), W (zachód) i E (wschód) oraz ich zestawieniami NW, NE, SW, SE (wyjątkowo również zestawieniami trójliterowymi), a odległości mierzy się w linii prostej od centrum opisywanej osady lub od obiektu fizjograficznego do centrum średniowiecznego miasta. Położenie obiektów fizjograficznych określa się w Słowniku na podstawie analizy opisów źródłowych. Często różni się ono od informacji zawartych w Badaniach nazw topograficznych Kozierowskiego (K). Stwierdziwszy, że jego lokalizacje obiektów fizjograficznych są często niepełne, bądź też wręcz błędne, na ogół nie ustosunkowywaliśmy się do jego błędów w poszczególnych hasłach, poprzestając na dokładniejszym własnym określeniu położenia obiektu.

W ciągu alfabetycznym Słownika obok nazw haseł występują również odsyłacze:

a) formy źródłowe nazw (bierze się tu pod uwagę tylko formy przytoczone w nagłówkach haseł jako najbardziej typowe i charakterystyczne),

b) drugie człony nazw złożonych (np. Nowy Ceradz → Ceradz Nowy),

c) dzisiejsze nazwy urzędowe miejscowości oraz rzek i jezior (informują one, pod jaką nazwą historyczną należy szukać właściwego hasła). Dla odróżnienia ich od poprzednich odsyłaczy oznaczono je gwiazdką.

W ciągu alfabetycznym Słownika pomija się jedynie te źródłowe formy nazw, które znalazłyby się w bezpośrednim sąsiedztwie hasła, do którego się odnoszą. Z przyczyn technicznych nie znajdą się, niestety, w tymże ciągu alfabetycznym odsyłacze od nazw obiektów fizjograficznych, które nie zostały omówione w osobnych hasłach, a figurują jedynie w treści poszczególnych haseł, przede wszystkim w rozdziale 2. Zestawienie tych nazw ukaże się w ostatnim zeszycie Słownika.

W tekstach haseł (regesty źródeł) użyto nazw historycznych, takich, jakie zostały przyjęte jako nazwy haseł. Natomiast w komentarzu lokalizacyjnym w nagłówku oraz w uwagach i w przypisach używa się nazw dzisiejszych. Przy znacznych rozbieżnościach podaje się obie formy nazwy. Także występujące w regestach formy nazwisk, których powiązanie z odpowiednią miejscowością nastręczyć by mogło czytelnikowi trudności, objaśniono przez podanie w nawiasie kwadratowym nazwy historycznej właściwej osady.

 

1. Charakter miejscowości; przynależność administracyjna miejscowości (polityczna i kościelna)

 

Informacje o charakterze osady podano jedynie w odniesieniu do miast oraz tych wsi, które z czasem otrzymały prawa miejskie. Brak informacji na ten temat świadczy o tym, że hasło dotyczy osady wiejskiej. Podano przynależność osad do opoli, kasztelanii, średniowiecznych dystryktów prowincjonalnych, powiatów sądowych i parafii. W razie braku informacji źródłowych o przynależności powiatowej obiektu uzupełniono te dane w nawiasie kwadratowym na podstawie posiadanych wiadomości o położeniu obiektu oraz o zasięgu powiatów sądowych z XIV-XVI w. W niektórych przypadkach, określenie przynależności powiatowej osad i obiektów fizjograficznych znanych tylko ze źródeł z XII, XIII i początków XIV w., jest określeniem anachronicznym. Stosowano je jednak, gdyż dostarcza ono czytelnikowi pierwszej, ogólnej informacji o położeniu obiektu.

W hasłach dotyczących wsi parafialnych podaje się również przynależność ich do archidiakonatu (według niepełnych danych dokumentu z 1298 r., Wp. 2 nr 770) oraz przynależność do dekanatu w r. 1510 (LBP).

O trwałości przynależności terytorialnej osady świadczy skrót „n.” umieszczony po dacie; oznacza on, że i późniejsze przekazy, pominięte w haśle, zawierały tę samą informację.

Wszystkie określenia przynależności terytorialnej cytowane w tekstach haseł Słownika (powiat, województwo ewentualnie ziemia) odnoszą się do historycznych podziałów terytorialnych, aktualnych od schyłku XIV do XVI w., a nawet później. W miarę potrzeby i posiadanych możliwości określano położenie wymienianych w hasłach osad postronnych. Miejscowości leżące w woj. poznańskim i objęte zasięgiem niniejszego Słownika objaśniono jedynie wyjątkowo, przede wszystkim wtedy, gdy ich nazwy należały do częściej występujących i należało jasno sprecyzować, której osady tekst dotyczy. Do objaśnienia służyła nazwa najbliższego miasta średniowiecznego (tego samego, które zostało wymienione w nagłówku hasła poświęconego danej osadzie), np. Bielawy k. Poznania, Bukowiec k. Grodziska, Bukowiec k. Międzyrzecza itd. Położenia osad z terenu woj. kaliskiego określano, podając ich przynależność powiatową (powiaty: gnieźnieński, kaliski, kcyński, koniński, nakielski, pyzdrski). Wszystkie określenia przynależności terytorialnej obiektów położonych w województwach poznańskim i kaliskim czerpano z kartoteki naszego Słownika. Osady położone poza Wielkopolską właściwą objaśniano za pomocą danych zawartych w samych źródłach lub na podstawie innych dostępnych pomocy (wydane drukiem rejestry poborowe, dotychczas wydane słowniki historyczno-geograficzne, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego... (SG) i in.).

 

2. Topografia i granice miejscowości; obiekty fizjograficzne i komunikacyjne, sprawy celne

 

Do przekazów najczęściej wykorzystywanych w tym rozdziale należą opisy granic sporządzone w związku z nadaniami i rozgraniczeniami oraz opisy dóbr sporządzone przy okazji transakcji kupna i sprzedaży lub działów majątkowych. Opisy granic, które dotyczą kilku miejscowości, podano zazwyczaj tylko raz w pełnym brzmieniu (w haśle dotyczącym tej osady, którego ten opis najbardziej dotyczy lub w tym haśle, które jako pierwsze znalazło się w szeregu alfabetycznym), a w pozostałych hasłach opis skrócony opatrzony jest odsyłaczem (strzałką) do hasła z pełnym opisem. Rozdział ten zawiera też przekazy o drogach, szlakach handlowych, związane z tym informacje o komorach celnych, cłach drogowych. W miarę możności powinien zawierać też informacje (często tylko w formie odsyłacza) o obiektach fizjograficznych leżących na terenie osady, a opisanych w osobnych hasłach oraz o zrębach, młynach, obiektach przemysłowych, które do niej należały.

Nazwy obiektów fizjograficznych, które nie stanowią osobnych haseł w Słowniku, występujące w tym rozdziale podaje się najczęściej w pisowni współczesnej, a obok w nawiasie okrągłym w formie źródłowej. Nazwy niejasne i zniekształcone podajemy tylko w formie występującej w źródle. Natomiast jeżeli zapis nazwy w źródle jest identyczny z pisownią dzisiejszą, podajemy wówczas również tylko formę źródłową, aby uniknąć niepotrzebnych powtórzeń.

 

3. Stosunki społeczno-gospodarcze, demograficzne i własnościowe, obciążenia, przywileje ekonomiczne

 

Rozdział ten informuje o strukturze gospodarczej i społecznej osady. Zawiera przede wszystkim przekazy o charakterze własności oraz o jej zmianach. Ponadto zbiera się tu dane o areale kmiecym, folwarkach, ciężarach feudalnych, pozarolniczych gałęziach produkcji, stosunkach demograficznych itp., a hasła dotyczące miast zawierają informacje o rozwoju rzemiosła i handlu oraz o rolniczych podstawach egzystencji mieszczan. Stosunkowo najpełniejsze materiały znajdują się w hasłach dotyczących posiadłości drobnej i średniej szlachty. Przekazy o wsiach wchodzących w skład wielkich dóbr, i to zarówno szlacheckich, jak duchownych i królewskich, rzadko informują o indywidualnych cechach osady i są, zwłaszcza w XV w., bardzo lakoniczne. Uderza również ubóstwo materiałów dotyczących życia mniejszych miast, zwłaszcza szlacheckich.

Charakter informacji o własności, zwłaszcza w odniesieniu do dóbr szlacheckich, uzależniony jest od rodzaju źródła, z którego one pochodzą. Do schyłku XIV w. znamy niewielu właścicieli wsi; najczęściej są to imiona występujące na listach świadków w dokumentach: do wyjątków należą osady, w których udało się wymienić kilku kolejnych posiadaczy i wskazać na łączące ich związki rodzinne. Schyłek XIV i początek XV w. (do ok. 1430 r.) – okres, dla którego rozporządzamy licznymi wydawnictwami zapisek i rot sądowych – to okres, w którym na ogół własność wsi szlacheckich udokumentowana jest dość dobrze. Zapiski sądowe z tego czasu nie zawierają wprawdzie pełnych danych o wszystkich transakcjach prowadzących do zmian własności, są one jednak liczne i bardzo różnorodne w treści, toteż dla tego okresu udaje się na ogół zestawić prawie kompletne listy posiadaczy (dziedziców). W wielu wypadkach treść zapisek sądowych wyjaśnia rzeczywiste powody przechodzenia własności ziemskiej w inne ręce (często powodem były zobowiązania finansowe przekraczające możliwości finansowe płatników). Większość informacji o własności z lat 1434-1508 pochodzi z ksiąg rezygnacji, które służyły do rejestrowania transakcji kupna i sprzedaży, zastawów oraz zapisów sum i czynszów. Informacje zaczerpnięte z tego źródła pozwalają ustalić w ogólnych zarysach dzieje większości wsi w omawianym okresie, mimo że zdarzają się w tym materiale pewne lukl. W porównaniu jednak z okresem poprzednim posiadamy z tych lat mniej informacji o rzeczywistych powodach przewłaszczenia dóbr. Jako jedno ze źródeł o własności potraktowano w Słowniku nazwiska szlacheckie urobione od nazw miejscowych, czyniono to jednak z dużą ostrożnością, gdyż już w XV w. zdarzało się sporadycznie, że szlachta wyzbywając się swojej wsi zachowywała nadal pochodzące od niej nazwisko.

Rozdział 3, często najobszerniejszy w haśle, poprzedzamy krótką informacją o charakterze własności, np. własność królewska, własność szlachecka, własność kościelna itp. Schemat tego rozdziału uzależniony jest od zachowanego i zebranego dla danej osady materiału źródłowego. Aby uzyskać przejrzysty obraz stosunków panujących w osadzie, stosuje się tu często osobne podrozdziały, np. dla poszczególnych działów własnościowych we wsi, dla właścicieli z jednej rodziny lub dla poszczególnych osób. W przypadku, gdy we wsi występowało bardzo wielu właścicieli cząstkowych, jeden podrozdział stanowić może zestawienie występujących osób, a drugi zawiera chronologiczny przegląd ważniejszych, zawieranych przez te osoby transakcji. Nieraz zachodzi konieczność zastosowania w omawianym rozdziale kilku z omawianych wyżej układów.

Stosowany często w tym rozdziale układ drobnych podrozdziałów, poświęconych poszczególnym osobom właścicieli, zawiera często dwie grupy informacji. Bezpośrednio za imieniem i nazwiskiem podaje się dane o powiązaniach rodzinnych właściciela oraz o piastowanych przez niego urzędach, a następnie wymienia się dokumentację źródłową, czyli kilka lub kilkanaście sygnatur takich zapisek, których treść odnosi się, co prawda, do jego osoby, ale jest w gruncie rzeczy błaha. W tej liczbie zdarzają się też sygnatury zapisek wyekscerpowanych w ramach kwerendy uzupełniającej i wyjaśniającej z ksiąg grodzkich i ziemskich. Zdajemy sobie sprawę, że jest to materiał często zupełnie przypadkowy i że w tych samych księgach mogą być inne, dużo cenniejsze materiały, do których nie mieliśmy okazji dotrzeć. Cytujemy sygnatury zapisek o piastowanych urzędach i godnościach wtedy, gdy jest ich niewiele. Jeżeli jednak zapisek jest bardzo dużo, a osobom tym poświęcono osobne opracowania (np. w PSB, GUrz.), rezygnuje się z cytowania pełnego wykazu sygnatur tych zapisek i zastępuje go informacją zbiorczą, np. KP passim.

Po informacjach zbiorczych i sumarycznych o właścicielu następują szersze regesty informujące o zawieranych przez niego transakcjach, które charakteryzują jego stan majątkowy oraz o poważniejszych sporach (do nich zaliczamy spory z członkami rodziny, spory o wysokie sumy oraz ewentualne spory z takimi osobami, które po kilku lub kilkunastu latach, może właśnie w wyniku tego sporu, wyparły go z jego dóbr).

W wielu hasłach w osobnym podpunkcie zebrano informacje pochodzące ze źródeł podatkowych oraz różnego rodzaju wizytacji i lustracji (LBP, LWK, ASK, ŹD, ewent. CP). Obrazują one stan gospodarczy wsi (liczba łanów, liczba kmieci oraz in. mieszkańców wsi, dane o młynach, wiatrakach, browarach, karczmach itp.). Korzystając z tych źródeł, trzeba pamiętać, że dane w rejestrach poborowych mogą być czasem mylące, gdyż nie każdy płatnik poboru był właścicielem, a ponadto dane zawarte w rejestrach poborowych często bywały zaniżane.

Również wzmianki wymieniające imiennie kmieci oraz innych wieśniaków zebrane zostały w niektórych hasłach w osobnym ustępie.

W hasłach dotyczących miast, zwłaszcza miast większych i bogaciej udokumentowanych, przewiduje się także wprowadzenie podrozdziałów rzeczowych, a niekiedy w razie posiadania bardzo licznych przekazów zastosowana będzie daleko idąca kondensacja, a nawet selekcja materiału źródłowego.

 

4. Lokacja i związane z nią urządzenia i osoby

 

Rozdział zawiera wzmianki o przeniesieniu osady na tzw. prawo niemieckie zwane też magdeburskim, chełmińskim lub średzkim. Przywileje lokacyjne zachowały się dla niewielkiej liczby wsi (przeważnie należących do instytucji kościelnych) oraz dla niektórych miast. Obok wiadomości o samej lokacji dokumenty takie zawierają średniowieczny program rozwoju społeczno-gospodarczego osady. Dlatego treść takich dokumentów, zwłaszcza jeżeli są dotąd nie opublikowane, przedstawiono w hasłach dość dokładnie, a w szczególności zwracano uwagę na wymieniane w nich elementy środowiska geograficznego oraz na istniejące lub mające powstać urządzenia gospodarcze.

Dla wielu miejscowości brak jakichkolwiek przekazów o instytucjach związanych z wprowadzeniem prawa niemieckiego, w innych jedynym ewentualnym śladem przeprowadzonej lokacji jest wiadomość o istnieniu sołtysa we wsi9Kartoteka Słownika została wzbogacona materiałami dotyczącymi sołectw w Wielkopolsce w XV i XVI w. dzięki udostępnieniu przez J. Lucińskiego wypisów źródłowych z prowadzonej przez niego kwerendy do własnych studiów nad tym tematem. Krystyna Górska-Gołaska, a burmistrza i rajców oraz wójta i ławników w mieście. Ponieważ wiadomości o sołtysach nie są częste w źródłach wielkopolskich, nie pomijamy treści zachowanych zapisek nawet wtedy, gdy dotyczą one spraw pozornie błahych.

 

5. Instytucje kościelne i opiekuńcze oraz szkoły i ich uposażenie

 

W hasłach dotyczących wsi, nie będących siedzibą parafii, znajdują się w tym rozdziale przede wszystkim informacje o ciężarach na rzecz Kościoła. W hasłach dotyczących miast i wsi, które były siedzibą parafii, informacje dotyczą uposażenia plebana oraz innych instytucji kościelnych (altarie, mansjonarie, bractwa, szkoły, szpitale itp.). Podano tu również zasięg parafii w postaci wykazu wsi należących do parafii, o ile to tylko możliwe na podstawie źródeł kościelnych (LBP), albo na podstawie rejestrów poborowych (ASK, ŹD). W miarę potrzeby uzupełniano informacje zawarte w źródłach drukowanych i w opracowaniach przez kwerendę uzupełniającą w archiwach kościelnych.

Dziesięciny kmiece z niektórych wsi oddawano biskupowi poznańskiemu i kapitule katedralnej. Do prebend kanonicznych należały dziesięciny z kilku lub kilkunastu wsi, a nazwa tej wsi, która figurowała jako pierwsza w wykazie dziesięcin, stawała się nazwą prebendy. Nazwy wsi użyte w takim znaczeniu ujmujemy, w cudzysłów.

 

6. Zdarzenia historyczne, klęski elementarne, osoby pochodzące z miejscowości

 

Wybrane ze źródeł i przedstawione w tym rozdziale informacje nie obrazują w pełni wymienionych w tytule zagadnień. Dzieje się tak z dwóch powodów: informacje o wydarzeniach politycznych, związanych z konkretnymi miejscowościami, występują w źródłach rzadko i mają raczej charakter przypadkowy, a ponadto nie zawsze dostatecznie zwracano uwagę w czasie kwerendy na wszystkie te sprawy, gdyż koncepcja tego rozdziału w haśle wykształciła się dopiero w trakcie ekscerpowania źródeł.

 

7. Literatura i nie wykorzystane wzmianki

 

W rozdziale cytujemy tylko ważniejsze publikacje odnoszące się bezpośrednio do opisanej w haśle miejscowości. Ponadto podajemy tu również sygnatury przekazów źródłowych, które z powodu swej błahej treści nie weszły w skład żadnego z poprzednich rozdziałów.

 

8. Zabytki archeologiczne i architektoniczne

 

Informacje o znajdujących się na terenie osady zabytkach kultury materialnej, zaczerpnięte zostały z podstawowych dla Wielkopolski wydawnictw informacyjnych z zakresu archeologii (Hensel) i historii sztuki (KZSz). W uzasadnionych przypadkach cytuje się również inne prace z tego zakresu. Nadmienić tu należy, że istnieją duże trudności z powiązaniem zabytków archeologicznych z konkretnymi osadami, są one bowiem często oddalone od zabudowań wiejskich. Powiązanie grodziska nawet późnośredniowiecznego z właściwą dla niego osadą średniowieczną ma nieraz charakter hipotetyczny. Trudności zachodzą zwłaszcza wtedy, gdy grodzisko znajduje się obecnie na terenie osady powstałej jako osobna jednostka osadnicza dopiero w czasach nowożytnych, np. w XVIII lub XIX w.

Wiele haseł zaopatrzono w uwagi rejestrujące ogólne spostrzeżenia autora na temat osady lub obiektu prezentowanych w haśle, oraz w przypisy, które zawierają dodatkowe objaśnienia dotyczące poszczególnych faktów, zwracają uwagę na niezgodność danych pochodzących z różnych źródeł i czasem zawierają próbę jej wyjaśnienia. Sporadycznie cytuje się opinie literatury, choć autorzy nie biorą odpowiedzialności za pełne jej wyczerpanie, gdyż zebranie kompletnej literatury nie było przewidziane programem kwerendy słownikowej.

Każde hasło zostało opatrzone inicjałami autora, który opracował redakcyjnie materiał źródłowy przygotowany w wyniku przeprowadzonych zespołowo poszukiwań źródłowych oraz wspólnej pracy nad usystematyzowaniem kartotekl. Dlatego można powiedzieć, że niemal każde z tych haseł jest w swej publikowanej postaci efektem pracy nie tylko indywidualnej, lecz także całego zespołu.

 

***

 

Kolejność haseł i odsyłaczy w Słowniku jest ściśle alfabetyczna. Stosunkowo często spotyka się jednak hasła i odsyłacze jednobrzmiące; kolejność ich ustalono na podstawie następujących zasad:

- odsyłacze umieszczono przed hasłami,

- hasła dotyczące obiektów fizjograficznych umieszczono przed hasłami dotyczącymi osad,

- jednobrzmiące hasła dotyczące rzek ustawiono w kolejności alfabetycznej rzek, do których one uchodzą, np.: Biała dopływ Czarnej Wody, Biała dopływ Noteci, Biała dopływ Warty,

- wśród haseł osadniczych na czoło wysunięto hasła zawierające materiał nie zidentyfikowany (hasła oznaczone kursywą),

- hasła dotyczące osad zidentyfikowanych ustawiono w kolejności alfabetycznej nazw parafii, do których należały, a w razie braku danych o przynależności parafialnej te hasła według kolejności alfabetycznej ich punktów odniesienia (zob. układ haseł Borowy Młyn).

Zamieszczamy niżej wykaz skrótów rzeczowych używanych w Słowniku. Nieraz jednak, gdy zachodzi obawa, że brak końcówki świadczącej o przypadku i liczbie skróconego wyrazu utrudniłby czytelnikowi zrozumienie tekstu, rezygnuje się ze skrótu. Z tego samego powodu unika się też stosowania kilku skrótów w następujących po sobie wyrazach.

Wykaz symboli dokumentacyjnych wstępnie informuje o wykorzystanych źródłach i opracowaniach. Do zeszytu dołączono też mapę województwa poznańskiego informującą o ważniejszych podziałach terytorialnych oraz zawierającą punkty odniesienia przytaczane w hasłach.

Pełna bibliografia źródeł i opracowań ukaże się w ostatnim tomie Słownika. Znajdą się tam również: indeks nazw obiektów fizjograficznych, które nie otrzymały w Słowniku własnych haseł, indeks nazw osad spoza granic województwa poznańskiego oraz indeks rzeczowy.

 

IV

 

Według założeń sformułowanych przez K. Buczka, Słownik historyczno-geograficzny miał obejmować wszystkie średniowieczne punkty osadnicze na ziemiach polskich. Wydaje się, że kartoteka wielkopolska, a tym samym i opracowywany na jej podstawie Słownik województwa poznańskiego powinny ten postulat spełniać, zwłaszcza dlatego, że wskazówki zawarte w opracowaniach S. Kozierowskiego (K, KR) oraz skonfrontowanie jego informacji z ich podstawą źródłową pozwoliły zebrać wiele nowych wiadomości o osadach zaginionych jeszcze w średniowieczu lub w wiekach następnych. Dzięki temu możemy pełniej i dokładniej odtworzyć wielkopolską sieć osadniczą, niż to czyniono dotychczas, oraz wskazać na kierunki jej rozwoju (trwałe lub przejściowe pustoszenie osad, powstawanie osad nowych). W wielu wypadkach zdołano przesunąć wstecz datę pierwszej wzmianki o osadzie, odkryć nie znane dotąd losy wielu osad w XV i XVI w., przybliżyć ich ówczesną strukturę społeczno-gospodarczą oraz stosunki prawne. Ponadto badaniom Kozierowskiego poznańska pracownia Słownika zawdzięcza bogatszy niż w innych słownikach regionalnych zestaw nazw obiektów fizjograficznych. Poszerzona baza źródłowa pozwoliła odkryć nowe formy nazewnictwa osad i obiektów fizjograficznych, umożliwiła nową próbę ich poprawnej lokalizacji, zebrać rozproszone informacje o średniowiecznej sieci komunikacyjnej i o środowisku geograficznym, w którym tkwiło średniowieczne osadnictwo wielkopolskie.

Zaczerpnięte z nie wykorzystanych dotąd źródeł nowe, jednostkowe fakty historyczne, wchodząc po raz pierwszy za pośrednictwem kartoteki wielkopolskiej i Słownika do obiegu naukowego, powinny umożliwić dalszy rozwój badań monograficznych i syntetycznych dziejów Wielkopolskl. Słownik bowiem, porządkując zebrany w kartotece materiał według kryteriów geograficznych i rzeczowych, nie tylko wzbogaca zasób jednostkowych faktów o poszczególnych obiektach, ale przede wszystkim dostarcza tworzywa do badań przekrojowych i syntetycznych, jak np. struktura własności ziemskiej w Wielkopolsce (pełne dane do podziału własności ziemskiej na szlachecką, królewską i kościelną), struktura własności szlacheckiej, podziały terytorialne, organizacja kościelna i wiele, wiele innych.

Materiały zebrane w kartotece Słownika jeszcze przed jego publikacją służyły wielokrotnie do badań nad wieloma zagadnieniami z zakresu historii regionalnej i onomastyki. W miarę ukazywania się w druku kolejnych zeszytów Słownika znajdą się one w bezpośredniej dyspozycji badacza. Należy tu wspomnieć, że niezależnie od dużej roli, jaką będzie miał do spełnienia Słownik w środowisku naukowym, nawet po jego publikacji duże znaczenie jako źródło stanowić będzie nadal kartoteka Słownika.

Autorzy Słownika w swej trudnej i żmudnej pracy spotkali się wielokrotnie z dużą życzliwością i daleko idącą pomocą nie tylko środowiska naukowego w Poznaniu, ale i osób spoza Wielkopolskl. W szczególności serdeczne wyrazy podziękowania składamy prof. dr. Włodzimierzowi Dworzaczkowi za udostępnienie nam wspomnianych już wyżej regestów z ksiąg rezygnacji poznańskich. Wyrażamy również szczere słowa wdzięczności za udostępnione nam wypisy źródłowe i nie opublikowane opracowania oraz konsultacje udzielone przez prof. dr. hab. Antoniego Gąsiorowskiego, dr. Marka Kornaszewskiego, prof. dr. hab. Henryka Kowalewicza, doc. dr. hab. Zbigniewa Perzanowskiego, dr. Franciszka Sikorę, dr. Ryszarda Walczaka i doc. dr. hab. Andrzeja Wędzkiego. Pozwoliły one nam w istotny sposób wzbogacić zawartość kartoteki Słownika oraz uściślić wiele zagadnień w trakcie redakcji haseł.

Osobne podziękowanie winniśmy złożyć Dyrekcji i pracownikom Archiwum Państwowego w Poznaniu za życzliwe ułatwienia w korzystaniu z archiwaliów, zwłaszcza w czasie kwerend uzupełniających, gdy niejednokrotnie byliśmy zmuszeni korzystać z bardzo wielu jednostek archiwalnych. Dziękujemy również za sprawne i życzliwe udostępnienie materiałów źródłowych Dyrekcji i pracownikom Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu.

Ponadto prof. dr. hab. Antoniemu Gąsiorowskiemu dziękujemy za wnikliwe uwagi recenzyjne, a pisząca te słowa składa serdeczne podziękowanie kolegom, współautorom Słownika za ich wkład w sformułowanie niniejszego wstępu.

1 Pierwsze zasady postępowania sprecyzował K. Buczek w Instrukcji do prac nad Słownikiem historyczno-geograficznym Polski średniowiecznej, IHPAN, Zakład Atlasu Historycznego, Warszawa 1958 (tekst powielony). Nad rozszerzeniem i uzupełnieniem instrukcji obradowała ogólnopolska konferencja pracowników Słownika pod kierunkiem J. Wiśniewskiego w dniach 29-30 IV 1975 r. W druku ogólne zasady i metody pracy nad Słownikiem przedstawił K. Buczek we wstępach do Słownika historyczno-geograficznego ziemi wieluńskiej w średniowieczu, opracowanego przez R. Rosina, Warszawa 1953, s. 5-38, i Słownika historyczno-geograficznego ziemi chełmińskiej w średniowieczu, opracowanego przez K. Porębską przy współudziale M. Grzegorza, pod red. M. Biskupa, Wrocław 1971, s. V-XIV.

Trudności oraz szczegółowe problemy metodyczne słowników wielkopolskich omówiła K. Górska-Gołaska w artykule Słownik historyczno-geograficzny Wielkopolski w średniowieczu. Metody pracy i problematyka badawcza, „Studia Źródłoznawcze”, XXIII, 1978 s. 117-142.

2 Wp. 2 nr 297; tekst poprawniejszy PU 1 nr 544. Wszystkie źródła dotyczące granic Wielkopolski zachodniej przedstawione zostaną szczegółowo w Słowniku województwa poznańskiego w haśle „Wielkopolska – granice”.

3 Stosownie do pierwotnej koncepcji Słownika osady te pomijane były w kwerendzie słownikowej. W skład Słownika wejdą jednak hasła „Santok gród” i „Santok kasztelania”. Resztki grodu Santok znajdowały się na południe od Noteci, na terenie wsi Polichno i zostały opisane w lustracji z łat 1564/65 (LWK 1, 169). Fragmentaryczne wiadomości o Drezdenku znajdują się w haśle → Bierzwiennik.

4 Informacje o zmianach przynależności terytorialnej znajdują się w hasłach dotyczących tych wsi (p. 1).

5 Wp. 2 nr 1284; Now. 2, 386 n.

6 Niektórych materiałów źródłowych cytowanych np. przez Kozierowskiego lub Nowackiego z różnych powodów nie udało się odnaleźć; spowodować to mogła np. zmiana układu wewnętrznego ksiąg w archiwach, błąd w foliacji zawiniony przez autora lub drukarza itp. W takich wypadkach powołujemy się tylko na informację drukowaną i zaznaczamy, że do cytowanej podstawy źródłowej nie udało się dotrzeć.

7 Problemy związane z identyfikacją przekazów źródłowych i lokalizacją obiektów osadniczych i fizjograficznych omawia szczegółowo K. Górska-Gołaska, op. cit., s. 121, 126-128.

8 Znajdujące się w kartotece wielkopolskiej materiały nie zidentyfikowane udało się częściowo podzielić na materiał odnoszący się raczej do terenu województwa poznańskiego oraz materiał dotyczący raczej województwa kaliskiego. Te fiszki, których nie udało się zakwalifikować do jednej z tych grup, publikuje się w hasłach kursywnych w Słowniku województwa poznańskiego, ponieważ ten ukazuje się jako pierwszy.

9 Kartoteka Słownika została wzbogacona materiałami dotyczącymi sołectw w Wielkopolsce w XV i XVI w. dzięki udostępnieniu przez J. Lucińskiego wypisów źródłowych z prowadzonej przez niego kwerendy do własnych studiów nad tym tematem.

Krystyna Górska-Gołaska