WSTĘP
Nazwa Ziemi Sanockiej jako jednostki administracyjnej pojawia się w II połowie XIV w., tj. po przyłączeniu jej do Polski przez króla Kazimierza Wielkiego. Stało się to po r. 1340 tzn. po śmierci Jerzego II (Bolesława Trojdenowicza) księcia halickiego, w wyniku kilku wypraw króla.
Czy wcześniej pod panowaniem ruskim, była już jakaś jednostka administracyjna, której ośrodkiem był Sanok? Zapewne tak i to znacznie wcześniej przed XIV wiekiem. Pomijając sprawy kilku grodzisk w najbliższej okolicy (Sanok, Trepcza, Biała Góra), o których archeologia dopiero po dokładniejszych badaniach da nam ocenę o czasie funkcjonowania tych grodów i ich roli, posiadamy w źródłach pisanych pewne informacje wskazujące na rolę Sanoka jako ośrodka dla jakiegoś obszaru. Latopis hipacki wspomina pod r. 1150, że król węgierski Gejza II wyprawiając się przeciw księciu ruskiemu Włodzimierzowi „korol že proszed horu [czyli Karpaty] i wzia Sanok horod i posadnika jeko Jasza i sela u Peremiszla mnoho wzia”. Wymienienie nazwy utraconego grodu między Karpatami a Przemyślem oraz imienia urzędnika, sprawującego w ówczesnej Rusi władzę nad jakimś obszarem, wskazuje na rolę Sanoka jako ośrodka tego bliżej nam nieznanego obszaru. Inne wzmianki tegoż latopisu hipackiego, mianowicie z r. 1202 o spotkaniu król węgierskiego z księżną ruską w Sanoku, oraz z r. 1231 o udaniu się Włodzisława Juriewicza „do Sanoka worot uhorskich” świadczą o znaczniejszej roli tego grodu w stosunkach rusko-węgierskich. Że było to znaczniejsze osiedle na tym terenie, świadczy lokacja miasta Sanoka na prawie magdeburskim przez księcia Jerzego II w r. 1339. Również wzmianki o źródłach z około połowy XIV w. świadczą o większym znaczeniu Sanoka wśród osiedli w tej części dorzecza Sanu. Rocznik hustyński, opisując wyprawy Kazimierza Wielkiego na Ruś w r. 1340, wspomina o zajęciu przez tegoż króla między innymi grodami także Sanoka (Połnoje sobranije russkich letopisej, t. II, Petersburg 1843 s. 349). W dokumencie króla Kazimierza dla kupców sądeckich z r. 1345 wyznaczona im droga na Ruś prowadziła przez Biecz, Żmigród i Sanok (KDM I 218), zaś król węgierski Ludwik podążał z wyprawą z Budy pod Bełz w marcu 1352 przez Sanok (Chronicon Dubnicense). Był więc Sanok ważniejszym osiedlem, grodem obronnym i miastem, przed i w okresie przyłączenia go do Polski przez Kazimierza Wielkiego. Jako takie pełnił rolę ośrodka obronnego, administracyjnego i gospodarczego na jakimś obszarze, pokrywającym się może z jednostką zwaną później ziemią sanocką.
Dokładniejsze wzmianki o tej jednostce administracyjno-sądowej i jej zasięgu posiadamy dopiero z II połowy XIV w. Położenie poszczególnych miejscowości określano wówczas terminami łacińskimi, mówiącymi o istnieniu takiej jednostki, zwanej districtus, terra, territorium, castellania. Brzozów (Stara Wieś) in castellania Sanocensi 1359, Jurowce, oba Srogówy, Dydnia, Temeszów, Zboiska, Wisłok, Radoszyce położone były in districtu Sanocensi 1361, górna część rz. Jasiołki należała ad castrum nostrum Sanok 1363, wsie Nadolany i Nagórzany in terra Sanocensi 1366, miasto Tyczyn in districtu Sanocensi 1368, wieś Strachocina in terra Sanocensi 1369. Wymieniani są również urzędnicy, jak starosta 1352, burgrabiowie (wojewodowie) 1359, 1369/70.
Po śmierci Kazimierza Wielkiego, na mocy jego wcześniejszych układów z królem węgierskim, ziemia sanocka wraz z innymi ziemiami Rusi Czerwonej przechodzi pod panowanie króla węgierskiego. Z jego ramienia rządy na Rusi sprawuje Władysław książę opolski w l. 1372-79. Ziemia sanocka jako jednostka administracyjna istnieje nadal, co stwierdzają dokumenty Władysława Opolczyka mówiące np., że wieś Dudyńce położona jest in districtu Sanocensi 1372-78, wsie Lutoryż i Jabłonica Ruska in districtu Sanocensi 1373, miasto Rymanów in territorio Sanocensi 1376, wsie Sielnica i Pisarowce in districtu Sanocensi 1377. Podobnie po odejściu Władysława Opolczyka z wym. stanowiska, a jeszcze w okresie przynależności do Węgier istnieje nadal sanocka jednostka administracyjna, bo np. królowa Maria nadając w 1384 r. biskupstwu przemyskiemu wsie Brzozów [Stara Wieś], Domaradz, Równe i Cergową stwierdza, że należą one do castrum Sanocense 1384.
W r. 1387 królowa Jadwiga przyłącza z powrotem Ruś Czerwoną do Polski, do której należała odtąd aż do pierwszego rozbioru. W dalszym ciągu dokumenty stwierdzają przynależność poszczególnych miejscowości do powiatu lub ziemi sanockiej, jak np. wsi Pielni 1387, wsi Dubiecka [Ruskiej Wsi], Iskani, Stupnicy i Ruszelczyc 1389, wsi Jaćmierz 1390. Wymieniani są urzędnicy, jak kasztelan, starosta, sędzia, podkomorzy i inni związani z tą ziemią, a coraz liczniejsze dokumenty oraz akta grodzkie i ziemskie (zachowane od 1423 r.) pozwalają na dokładniejsze poznanie życia ludności oraz dziejów poszczególnych miejscowości w tej jednostce admnistracyjno-sądowej, znanej pod nazwą ziemi sanockiej.
Ziemia sanocka jako odrębna jednostka administracyjno-sądowa ze starostą na czele była jedną z ziem województwa ruskiego, do którego należały również ziemie przemyska, lwowska i halicka oraz odrębnie położona ziemia chełmska, oddzielona od województwa obszarem województwa bełskiego. Na zachodzie graniczyła ona z powiatem bieckim woj. krakowskiego oraz z powiatem pilzneńskim woj. sandomierskiego, od północy i wschodu z ziemią przemyską, natomiast na południu granicę jej stanowiła granica państwowa z ówczesnymi Węgrami, biegnąca głównym grzbietem Karpat i zarazem wododziałem między dorzeczami Wisły i Dunaju. Granice ziemi biegły na wielu odcinkach ważniejszymi i mniej znacznymi działami wodnymi, na mniejszych odcinkach opierały się o brzegi rzek Jasiołki i Wisłoka, w kilku zaś miejscach przecinały w poprzek doliny rzek Jasiołki, Wisłoka, Stobnicy, Mleczki czy Sanu, stwarzając, zwłaszcza na zachodzie, dogodne połączenia z Małopolską.
Obszar ziemi sanockiej i jej granice nie odznaczały się stabilnością w interesującym nas okresie. W kilku miejscach zaszły bowiem zmiany, spowodowane różnymi przyczynami. (Sprawom granic ziemi sanockiej autor poświęcił osobny rozdział w swej pracy Osadnictwo ziemi sanockiej w l. 1340-1650, Wrocław 1962 s. 13-33. W załączonej do pracy mapie należy wprowadzić jedno uzupełnienie, mianowicie włączyć w granice ziemi sanockiej (włości tyczyńskiej) obszar później powstałej wsi Zabratówki, położonej nad tym samym potokiem co wieś Błędowa. Jedna z nich to przynależność Jaślisk, stanowiących jakby wyspę w obrębie granic ziemi sanockiej, należącą do woj. krakowskiego. Wynikło to zapewne stąd, że rzeka Jasiołka aż po swe źródła stanowiła pierwotnie wschodnią granicę powiatu bieckiego i założone na jej lewym brzegu miasto Jaśliska należało do tego powiatu. Przejście później tego obszaru nad Jasiołką na własność biskupstwa przemyskiego i założenie nowych wsi na lewym brzegu spowodowało zaliczanie ich do zierni sanockiej, gdzie znajdowały się i inne dobra biskupie. Siłą tradycji jednak najwcześniej powstałe miasto zaliczano nadal do pow. bieckiego. Inną nie całkiem wyjaśnioną sprawą jest pierwotna przynależność Krosna do Małopolski czy do Rusi. Choć wzmianka o Krośnie z okolicą, położonym „versus Russiam” w dokumencie Leszka Czarnego z r. 1282 została uznana za interpolację z XIV w., to jednak przynależność tej miejscowości do biskupstwa lubuskiego nie ulega wątpliwości, a tym samym wcześniejsze (przed 1340) istnienie Krosna (wsi) i zapewne przynależność jego do Małopolski a nie do Rusi. Większym obszarem, należącym początkowo do ziemi sanockiej, później jednak w ciągu XV w. przyłączonym do ziemi przemyskiej, był Tyczyn z około 20 wsiami. Ta włość tyczyńska, zwana we wcześniejszych zapisach włością Zalesie, districtus Zalese, od wsi starszej, niewątpliwie od założonego w r. 1368 Tyczyna, należała w XV w. do rodziny Pileckich, którzy posiadali inne znaczne dobra w ziemi przemyskiej. To było przyczyną, że właściciel włości tyczyńskiej Jan Pilecki dążył do tego, aby i te dobra zaliczane były do ziemi przemyskiej. Nie odbyło się to na mocy jakiegoś znanego nam aktu i jeszcze w latach 1457 i 1458 stwierdzano przynależność włości tyczyńskiej do ziemi sanockiej, później jednak włość ta zmieniła ziemię i podlegała Przemyślowi a nie Sanokowi. W niniejszym Słowniku ziemi sanockiej uwzględniamy miejscowości tej włości, ponieważ we wcześniejszej i większej części omawianego okresu średniowiecza Tyczyn z okolicą należał do ziemi sanockiej.
Podobne przykłady wpływu stosunków własnościowych na zmiany granicy ziemi sanockiej i przemyskiej znamy i w innych miejscach. Osobliwą i niezgodną z warunkami geograficznymi wydaje się przynależność Birczy i sąsiednich wsi do ziemi przemyskiej, choć wsie położone poniżej i powyżej tej miejscowości nad strumieniem Stupnicą zaliczano do ziemi sanockiej. Zgodnie z obserwowanym najczęściej wpływem warunków geograficznych na układ granic poszczególnych dóbr należałoby sądzić, że wschodnia granica dorzecza Stupnicy stanowiła kiedyś granicę dóbr a tu zarazem i granicę między obiema ziemiami. Zwłaszcza że obszar Birczy jest jakby wciśnięty w ziemię sanocką. Brak jednak wcześniejszych źródeł wyjaśniających ten domniemany stan pierwotny. Mało tego, już w ciągu XV w., dla którego mamy więcej źródeł, możemy obserwować powiększenie tego klina granicznego przez przejście wsi Lipy i Malawy z ziemi sanockiej do przemyskiej. Podobny wpływ stosunków własnościowych na zmianę granic obu ziem możemy obserwować jeszcze w dwóch innych miejscach bardziej na południe. U źródeł Strwiąża pierwotnie granica między ziemiami przebiegała działem wodnym między dorzeczami Sanu i Strwiąża, należącego już do dorzecza Dniestru. Po stronie sanockiej dobra tamtejsze należały do znacznych posiadłości sobieńsko-leskich rodu Kmitów, po drugiej stronie natomiast, u źródeł Strwiąża, do królewszczyzn starostwa przemyskiego. Kiedy jednak Piotr Kmita, wysoki dygnitarz państwowy, był równocześnie starostą przemyskim, to ułatwiło mu po prostu powiększenie swych dóbr prywatnych o cztery wsie założone tuż przy granicy tych dóbr, ale w lasach należących już do starostwa przemyskiego. W ten sposób na źródłami Strwiąża ziemia sanocka przesunęła swą granicę na wschód, a poddani król. włości strwięskiej zeznawali wobec lustratorów w r. 1565 „iż siła lasów od tych tam wsi granicami odjęto J[ego] K[rólewskiej] M[ości]” oraz „a teraz wiele rzeki Strwiąża i potoków i gruntu przywłaszczono do państwa sobieńskiego” (Fastnacht, Osadnictwo s. 28-29).
U źródeł Sanu pierwotna granica między ziemiami nie biegła działem wodnym między dorzeczami Sanu a Dniestru i Stryja, lecz przekroczywszy San powyżej wsi Żurawin prowadziła wysokimi wzniesieniami połonin między strumieniem Stuposian (dziś Wołosatka) a najwyższą częścią doliny Sanu aż do głównego grzbietu Karpat czyli do granicy węgierskiej. Najbardziej górny odcinek rzeki San aż po źródła zaliczany był w XV w., a nawet jeszcze w r. 1529, do powiatu Samborskiego ziemi przemyskiej. Dopiero kiedy w I poł. XVI w. Piotr Kmita nabył tamtejsze miejscowości, przylegające zresztą do dóbr sobieńsko-leskich, wsie tamtejsze starsze i nowo zakładane zaliczane były do ziemi sanockiej i w ten sposób granica tej ostatniej oparła się o dział wodny między dorzeczami Sanu a Dniestru i Stryja. Jest to więc kolejny przykład wpływu stosunków własnościowych na przebieg granic między ziemiami.
Ziemia sanocka jako stosunkowo niewielka nie dzieliła się na powiaty. To, w czym P. Dąbkowski dopatrywał się odrębnych powiatów denowskiego, tyczyńskiego, a może i leskiego (P. Dąbkowski, Ziemia sanocka w XV stuleciu, I s. 1-3, II s. 130-134. Zob. A. Fastnacht, Osadnictwo s. 21-26) nie mówi o powiatach administracyjno-sądowych lecz o większych zespołach dóbr, włościach, określanych również terminem districtus, które miały swoje sądy leńskie oraz wojewodów-burgrabiów, czyli urzędników prywatnych zarządzających tymi dobrami.
Obszar ten odznaczał się znaczną różnorodnością pod względem warunków geograficznych. Od połonin, położonych powyżej niskiej tu górnej granicy lasów, sięgających 1348 m n.p.m. aż po kraj Pogórza i dolinę Sanu, obejmował różnorodne tereny pod względem przydatności dla osiedlania się, bytowania i działalności gospodarczej człowieka. Od dobrych lessowych gleb na północnym kraju Pogórza, przez urodzajne Doły Sanockie i doliny rzek, po strome zalesione grzbiety górskie na południu. Miało to duży wpływ na wcześniejsze tworzenie osiedli ludzkich w miejscach bardziej sprzyjających rolnictwu oraz na późniejsze zajmowanie dolin górskich rzek i potoków i pastersko-hodowlaną eksploatację stoków górskich, połonin i lasów. Te różnice oraz otwarte na zachód, w kierunku Małopolski, doliny niektórych rzek miały wpływ również na etniczny i wyznaniowy skład osiedlającej się ludności. W rezultacie obserwujemy tu w średniowieczu i później różnorodność elementów etnicznych: polskich, ruskich, niemieckich i wołoskich, nie mówiąc o pojedynczych węgierskich czy słowacko-czeskich. To skłoniło autora do podawania imion i nazwisk mieszkańców poszczególnych miejscowości w osobnej rubryce Mieszkańcy na końcu p. 3.
Podstawę źródłową Słownika ziemi sanockiej stanowią wszystkie wydane drukiem źródła do r. 1530 oraz częściowo rękopiśmienne. Można stwierdzić, że źródła drukowane stanowią bogaty zasób materiału, obejmujący dokumenty, akta ziemskie, grodzkie i sądu wyższego prawa niemieckiego na zamku sanockim, akta podkomorskie, kilka ksiąg sądowych wiejskich, metrykę koronną, rejestry podatkowe, lustrację królewszczyzn, inwentarze i rachunki królewszczyzn, księgi miejskie innych miast, źródła historiograficzne i inne. Zasadnicze znaczenie ze względu na treść i czas pochodzenia mają dokumenty opublikowane w różnych wydawnictwach jak Akta grodzkie i ziemskie (szczególnie tomy III, IV, VII i VIII), Kodeks dyplomatyczny Małopolski, Zbiór dokumentów małopolskich, Materiały suspilno-politycznych, ekonomicznych widnosyn, wydane przez M. Hruszewskiego oraz mniejsze ilości a nawet pojedyncze pozycje w innych publikacjach.
Olbrzymi zasób wiadomości do poszczególnych punktów haseł zawierają zapiski akt ziemskich i grodzkich sanockich z lat 1423-1506, wydrukowane w t. XI i XVI wydawnictwa Akta grodzkie i ziemskie, gdzie znajdują się również zapiski sądu wyższego prawa niemieckiego na zamku sanockim z lat 1457-1553 oraz akta podkomorskie z lat 1511-1546 opublikowane w t. XIX tegoż wydawnictwa. Wykorzystane zostały również zapiski tego rodzaju z innych ziem, zwłaszcza z przemyskiej, wydane w innych tomach Akt grodzkich i ziemskich. Z terenu ziemi sanockiej zachowało się również sporo ksiąg sądowych wiejskich, z których kilka zostało opublikowanych. Dwie z nich posiadają nawet zapiski starsze od akt ziemskich i grodzkich. Wydrukowane zostały księgi: Krościenka Wyżnego 1408-1535, Woli Komborskiej 1457-1683, Woli Jasienickiej 1485-1754 (a nie 1463-1767 jak podano w druku) oraz późniejsza Golcowej 1618-1774, wszystkie w t. XI Starodawnych prawa polskiego pomników. Osobno została wydana Najstarsza księga sądowa wsi Trześniowa 1419-1609 przez H. PoLaczkownę oraz Księga sądowa wsi Wary 1449-1623 przez L. Łysiaka. Inne zasługujące również na wydanie pozostają w rękopisach, o czym niżej. Mniej szczęścia do zachowania i opublikowania swych najstarszych ksiąg ławniczych i radzieckich miały miasta ziemi sanockiej, o czym niżej. W pracy nad Słownikiem zostały natomiast wykorzystane opublikowane księgi miast Przemyśla, Krakowa i Kazimierza, Lwowa, Biecza oraz inne wydawnictwa źródłowe (zestawione w wykazie skrótów).
Istnieje jeszcze poważny zasób źródeł nie opublikowanych, pozostających w rękopisach. Z nich na pierwszym miejscu można wymienić księgi grodzkie i ziemskie sanockie z lat 1507-1530 pozostające w Archiwum Państwowym we Lwowie. Podobnie jak wcześniejsze, opublikowane już w AGZ, mogłyby one dostarczyć dodatkowych wiadomości o osadach i ludziach, o stosunkach majątkowych oraz wielu innych cennych szczegółów. Kwerenda sporządzona przed II wojną światową przez autora do pracy o osadnictwie ziemi sanockiej, dokonana nie w samych zapiskach sądowych, ale na podstawie kartoteki wpisanych aktów, dała odpisy licznych z nich, jak akty podkomorskie, dokumenty lokacyjne i fundacyjne, które w niniejszej pracy zostały licznie wykorzystane dając np. dużo wiadomości do haseł fizjograficznych.
Księgi miejskie z XV w. zachowały się tylko w 2 wypadkach, dla Leska od r. 1472 oraz dla Jawornika Polskiego od tego samego roku. Pierwsza z nich została tu całkowicie wykorzystana, druga częściowo. Miastem, które zachowało większy zasób swych ksiąg miejskich, jest Krosno (WAP Przemyśl), ale dopiero od 1512 r. Zostały one tu wykorzystane ale w sposób pośredni poprzez opracowania w publikacji Krosno. Studia z dziejów miasta i regionu. Z ksiąg wiejskich pozostających w rękopisach wymienić można następujące: Brzezówka od r. 1429, Futoma 1446, Lubatowa 1473, Klimkówka 1485, Barycz 1525 oraz późniejsze. Księga Futomy nie znajduje się obecnie w zbiorach polskich, autor zdołał przed wojną przepisać jedną z pierwszych zapisek (w Archiwum Diecezjalnym w Przemyślu), księga Brzezówki została częściowo wykorzystana, a Baryczy w części objętej ramami chronologicznymi Słownika. Nie było natomiast możliwości wykorzystania ksiąg wsi Lubatowej i Klimkówki.
Licznych wiadomości, zwłaszcza dotyczących spraw kościelnych, dostarczyły też zasoby Archiwum Diecezjalnego w Przemyślu (ADP).
Zasady opracowania Słownika sanockiego opierają się na wytycznych sformułowanych przez Karola Buczka w Słowniku historyczno-geograficznym ziemi chełmińskiej w średniowieczu (Wrocław 1971 s. V-XIV) oraz na wstępie Jerzego Wiśniewskiego do Słownika krakowskiego (Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, Cz. I, zesz. 1, Wrocław 1980 s. VI-XVIII).
[Zgodnie z przyjętą tam zasadą, materiał źródłowy prezentowany jest w Słowniku w ośmiu punktach, poprzedzonych nagłówkiem zawierającym historyczną nazwę obiektu (z wszystkimi jej źródłowymi odmiankami) oraz informację o jego położeniu (w stosunku do najbliższego miasta). W nagłówku podaje się także współczesną nazwę obiektu, wówczas, gdy różni się od nazwy historycznej.
Punkt 1 podaje charakter osady oraz jej przynależność administracyjną i kościelną.
Punkt 2 przynosi informacje o granicach osady, osadach z nią sąsiadujących oraz znajdujących się na obszarze osady i wokół niej obiektach komunikacyjnych i fizjograficznych.
Punkt 3 zestawia informacje o właścicielach obiektu (wsi, miasta), także o jego mieszkańcach.
Punkt 4 to informacja o ewentualnych lokacjach na tzw. prawie niemieckim oraz o związanych z nimi urządzeniach i osobach (sołtysi, wójtowie itp.)
Punkt 5 traktuje o organizacji kościelnej: o kościołach, plebanach, ich uposażeniu itp.
Punkt 6 gromadzi różne informacje historyczne o obiekcie, nie mieszczące się w poprzednich punktach.
Punkt 7 zestawia ewentualną literaturę traktującą o obiekcie oraz - niekiedy - sygnatury źródeł, nie wykorzystanych w poprzednich punktach.
Punkt 8 mówi o ewentualnych zabytkach archeologicznych i takichż badaniach na obszarze danej osady]. [Uzupełnienie redakcji].
Do pracy nad Słownikiem sanockim został początkowo zaangażowany dr Aleksy Gilewicz z Przemyśla, a po jego śmierci niżej podpisany. Sporządzona przez A. Gilewicza kartoteka miejscowości po dokładnym zbadaniu okazała się niewystarczająca i mało precyzyjna, wskutek czego podjąłem decyzję w porozumieniu z prof. K. Buczkiem sporządzenia nowej kartoteki opartej na własnej kwerendzie. Kartoteka ta objęła tylko ziemię sanocką lecz w pełnych dawnych granicach tej ziemi. Wcześniejsza moja praca nad osadnictwem ziemi sanockiej dała nie tylko lepszą orientację w położeniu i nazewnictwie miejscowości i obiektów fizjograficznych, ale też w granicach i ich zmianach, a co bardzo istotne, liczne odpisy dokumentów, w tym pochodzących z Archiwum Państwowego we Lwowie, czyli obecnie trudno dostępnych.
Adam Fastnacht