1438 kop. 1537 Srzathuss, Strzathusch [zapewne recte: Scrzatusch] (Wp. 10 nr 1456), 1524 or. Skrzethusch (PG 71, 616), 1563 Skrzethusz (ASK I 5, 200), 1944 Schrotz, 12 km na SE od Wałcza.

1. 1563 pow. wał. (ASK I 5, 200); 1572 (wzm. 1663) par. własna (AV 14, 31v).

2. 1438 jeziora Okunko i → Skrzatusz¹Oba jeziora niezident.; w okolicy S. znajduje się wiele „oczek” wodnych → p. 4.

1586 starcy przedstawieni przez stwo wał. pokazują gran. [idąc z S na N] między wsią S. a stwem ujskim, począwszy od mostku na rz. → Łomnicy (przez ten mostek prowadzi droga z Wałcza i droga z S. do Czarnkowa); zaliczają oni do stwa wał. młyn i niedawno lokowaną wieś Pokrzywnicę [→ Pokrzywnica, rzeka], które oddawały swe opłaty (wymiar) do Wałcza; S. graniczy z lasem → Kotonia w stwie ujskim, a role leżące k. tego lasu, dawniej należące do S., obecnie nal. do Pokrzywnicy; starcy ukazują drogi z S.: do lasu Kotonia, do → Rudnego Zdroju, do mł. → Kosiczek, do [m.] → Piła, do → Łubianki; starcy pokazują uroczysko Krogulczy Kierz [na E od S.?] i zeznają, że z barci znajdujących się w lasach ciągnących się [od S.] do tego uroczyska płacili zawsze czynsz (pacht) do Wałcza; również [kmieć] Jakub Krąmka z S. zeznaje, że ze swoich barci płaci pacht do Wałcza, jednak z barci znajdujących się k. drogi do mł. Kosiczek i k. drogi do Piły płacą pacht częściowo do Wałcza, a częściowo do Ujścia – stan taki powstał wtedy, gdy oba stwa były w ręku tej samej osoby [tzn. za czasów Andrzeja z Górki zm. w 1551 oraz jego syna Andrzeja z Górki zm. 1583]; przy drodze do Piły znajduje się [dębowy] Lasek Pieniężny, z którego za czasów star. Andrzeja z Górki [zm. 1583] oddawano żołędzie do stwa wał.; przy drodze do Łubianki znajdują się jazy: Wielkie Czeladzinówko nal. do stwa wał. i Małe Czeladzinówko [w in. miejscu nazwano Czeladzinówko Małe błotem, → niżej] nal. do stwa ujskiego oraz wądół zw. Smolny Dół; mieszkańcy S. zawsze mieli pr. siec trawę na dąbrowie położonej k. tego dołu; sołtys z S. [brak imienia i nazwiska] powołując się na swój przyw. soł. [w którym nie podano dokładnie położenia łąk, → niżej] zeznaje, że jedna z jego łąk leży przy wspomn. wyżej mostku na rz. Łomnicy, druga jego łąka natomiast leżała przy wspomn. wyżej dąbrowie, ale „zatonęła i brzeziną zarosła”²Z późniejszych zeznań wynika, że za czasów star. wał. Andrzeja z Górki (zm. 1583) spiętrzono wodę k. Nowego Dworu i zrobiono stawek; spiętrzona woda w strudze zalała łąkę sołtysa z S. (WG 12, 287v; PG 160, 632v-633); inni starcy poświadczają zeznanie sołtysa; opisywana wschodnia gran. wsi S. kończy się na wysokim wzgórzu zw. Wysoka Góra, gdzie schodzą się granice wsi S., [Łubianki], Tarnowa i Witkowa [obecnie Witankowo] (WG 12, 281-284; PG 160, 628v-630v).

1586 zeznania starców ze stwa wał. wywołują sprzeciw pełnomocników [Stan. Górki] wdy pozn. i star. ujskiego oraz świadków ze stwa ujskiego, którzy dowodzą, że świadkowie strony wał. [posunęli się w swych zeznaniach za daleko na E] i grunty, które nal. obecnie do wsi Biała Góra, nowo osadzonej w lesie Szydłowo, ukazali jako swoje; wieś Pokrzywnicę i mł. → Gędek [obecnie Kłoda] nal. od dawna do stwa ujskiego; starcy ze starostwa ujskiego zaprzeczają, że przy Wysokiej Górze znajduje się narożnik S., Łubianki oraz Witkowa i Tarnowa, gdyż od tego wzgórza w kierunku Witkowa ciągną się grunty [kmieci] z Łubianki i folw. nal. do tej wsi; komisarze król. nie wierzą zeznaniom sołtysa z S. dot. obu jego łąk, gdyż ich położenie nie było dokładnie opisane w przyw. soł., na który sołtys się powoływał; swoje odrębne stanowisko w tych sprawach potwierdzają [ponownie] świadkowie ze starostwa wał., gdzie starostą jest kaszt. nak. [Stefan Grudziński]: odjęcie wsi S. lasów i łąk, których dotąd używali, a które rzekomo nal. do stwa ujskiego, spowodować może spustoszenie wsi S.; również lokowanie wsi Biała Góra oraz [odnowienie] lokacji wsi Wiesiółka szkodzi interesom mieszkańców S. (WG 12 k. 291, 292v, 299v-301v, 310v, 312-313v; PG 160 k. 634v, 636, 639v-641, 645, 646-646v).

1586 komisarze król. po 2 tygodniach postępowania na gran. starostw wał. i ujskiego, wziąwszy ponownie świadków ze wsi granicznych do pomocy, ustanawiają nowy dukt gran. i oznaczają go krzyżami na ziemi i naciosami na drzewach: [narożnik Tarnowa, Witkowa, Łubianki i S. ma się znajdować] ok. 5-6 staj od Wysokiej Góry, która leży na gruncie wsi Łubianka; gran. wsi S. z Łubianką ma przebiegać między polami obu tych wsi, k. Smolnego Dołu; błoto Czeladzinówko Małe ma zostać po stronie ujskiej i tu zaczyna się gran. S. z m. Piła, która ma biec k. Pieniężnego Lasku należącego do S., ma przecinać drogę z S. do Białej Góry i do Ujścia, następnie przebiega między S. a Pokrzywnicą (WG 12, 315v-316v; PG 160, 647v-648).

3. Własn. król., stwo Wałcz. 1438 Piotr [Polak] z Lichwina tenut. wał. lokuje wieś S. „na surowym korzeniu” → p. 4.

1524 starosta skazuje zaocznie sołtysa Łukasza i kmiecia J. z S., u których żołnierze (stipendarii) król. znaleźli sól saską (sal extraneus Saxonicus), na kary po 14 grz. z powodu odbicia ciąży (repercussio pignoris) [tj. niedopuszczenia zajęcia nieruchomości], przy czym należy stosować przelicznik 1 grz. za 1 konia i 1/2 grz. za 1 wołu³Odnosimy tę informację do S. k. Wałcza, ponieważ w drobnoszlacheckiej wsi Skrzetusz k. Ryczywołu nie było sołtysa (PG 71, 616).

1563-79 pobór z S.: 1563 od 34 półł., 4 zagr., 2 karczem oraz od kowala i szewca (ASK I 5, 200); 1577 S. zalega z podatkiem od 27 półśl. (ASK I 5, 764v); 1579 pobór od 29 półśl., od 6 zagr., od 4 podsadek [komornic?], od 2 karczmarzy, a także od kowala i zduna (ASK I 5, 690v).

Mieszkańcy: 1586 starcy z S.: Wojc. Goczek, Jakub Trzeciak, Grzegorz Jament, Jakub Plebanek, Jan Krąmka [w tekście zostawiono puste miejsca na wpisanie ich wieku] oraz Jakub Krąmka składają zeznania w sprawie granicy między stwem wał. a stwem ujskim → p. 2.

4. 1438 (trans. 1537) Piotr [Polak] z Lichwina tenut. wał. oraz drahimski lokuje wieś S. na surowym korzeniu i nadaje Stan. Ćwiekliczowi i Marcinowi Oszczepnikowiczowi 4 ł. sołectwa, nadaje im również 200 drzew na założenie barci (mellificia); sołtysi mają pr. trzymać 2 zagr. i posiadać karczmę, mają wolne rybołówstwo z użyciem sieci (z wyjątkiem niewodu) w jeziorach Okunko i → Skrzatusz na potrzeby własne, a także na potrzeby wszystkich ludzi osadzonych w S.; sołtysi otrzymują pr. do wolnego wypasu koni i owiec, 2 ostrowy i 2 łąki na utrzymanie konia wartości 2 kóp [gr], na którym mają służyć tenutariuszowi; wieś podlega takiemu prawu, jakim rządzi się [m.] Wałcz; sołtysi mają pr. do 1/3 opłat sąd., mają pr. do polowania na różne zwierzęta przy pomocy pułapek podziemnych [dołów?] i in. sieci⁴Stwierdzenie to zostało uzupełnione zastrzeżeniem, że niektóre pułapki nie mogą być używane (laqueis et powyc demptis), jednakże trudno określić, jakiego rodzaju sideł określenia te dotyczą; każdy karczmarz otrzymuje 2 morgi (stadia alias morgy) na ostrowie; mieszkańcy wsi otrzymują wolniznę na 15 l., a potem będą zobowiązani do dawania co roku czynszu w dniu ś. Marcina [11 XI] po 8 sk. monety krak., na Wielkanoc po 20 jaj, a w dniu Narodzenia NMP [8 IX] po 2 kurczaki; kmiecie mają ponadto 3 dni orać (arare), jeden dzień kosić (falcare) siano, jeden dzień bronować (rastrare), jeden dzień zbierać (cumulare) [pracować przy żniwach]⁵Można rozumieć, że kmiecie po ustaniu wolnizny mają pracować po 6 dni w roku – 3 dni orać oraz po 1 dniu kosić, bronować i pracować przy żniwach, jednak można też przyjąć, że kmiecie będą musieli pracować tylko przez 3 dni, jeżeli uznamy, że słowo „arare” ma tu znaczenie szersze i obejmuje różne prace rolne szczegółowo wymienione w drugim członie zdania (Wp. 10 nr 1456; MS 4 supl. nr 716, reg. z błędami).

1524 Łukasz sołtys → p. 3; 1532 król Zygmunt potwierdza Pawłowi i Sokółkowi sołtysom z S. przyw. sołecki z 1438 (MS 4 nr 16334); 1586 sołtys z S. → p. 2.

5. 1572 (wzm. 1663) konsekracja nowego, drewnianego kościoła w S.⁶Kościół w S. w 1608 został włączony jako filialny do par. Wałcz, co potwierdzają wizytacje z 1628 i 1641, a od 1660 był ośrodkiem samodzielnej parafii (Now. 2, 387; AV 7, 9v; AV 10, 334v) pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP przez bpa [Stan.] Szedzińskiego sufragana pozn. (AV 14, 31v); 1597 Wawrz. Słupski zarządca (commendarius) w S. (ACC 131, 124v).

Uwaga: Wzm. z 1337, w której wymieniono wieś Strutz, dot. zapewne wsi Strączno pod Wałczem, a nie S., jak to przyjął Raumer (Golmert 28; Raumer 105).