SKWIERZYNA

1312 or. Zqueryn, Zwerin (Wp. 2 nr 958), 1313 Squerin, Squerim, Nova Squerin (Wp. 2 nr 961), 1316 Zweryn (Wp. 2 nr 987), 1328 Swerin (Wp. 2 nr 1092), 1390 Swyryn (Kodeks dyplomatyczny miasta Krakowa, cz. 1, Kraków 1877, nr 75), 1401 [nazwisko utworzone od naszej S.?:] Squirzinski, Skwirzinczski (KP nr 612, 620), 1406 Skwirzyno (Wp. 7 nr 572), 1421 Squirzyna (Wp. 5 nr 333), 1425 Squirzina (Wp. 8 nr 1040), 1466 Sqwyrzyna (AG perg. 607), 1493 Szkwyrzyna (MS 2 nr 271; CMP nr 135), 1499 Sqyrzyna (PG 62, 41), 1501 Quyrzyna (PG 62, 175v), 1508 Squerzina (ACC 86, 39v), 1510 Squyrzyna (LBP 211), 1513 Swyrzyna (MS 4 nr 2044), ok. 1514-27 fals. datowany na 1251 Schweren¹We wcześniejszych wydaniach znajdujemy formę: Schwerin (PU 1 nr 544, Wp. 1 nr 297) (Syska 165), 1522 Swirzina (MS 4 nr 13099), 1944 Schwerin, m. nad Wartą, 18 km na N od Międzyrzecza.

1. 1508 n. pow. pozn. (ASK I 3, 20); 1328 n. par. własna (Wp. 2 nr 1092); 1510 dek. Międzyrzecz (LBP 174).

1313 n. miasto²Miasto musiało zostać lokowane już przed 1296, bowiem 1312 i 1315 wspomniano o granicy wytyczonej przez Przemysła II (zm. 1296) i mieszczan z S., → p. 2. Wymienienie tam króla Przemysła może oznaczać, że rozgraniczenie miało miejsce w czasie jego król. rządów 1295-96; możliwe jednak, że użyto tytułu królewskiego, jaki Przemysł nosił przed śmiercią, ale wspomniana czynność miała miejsce jeszcze za jego rządów książęcych (1272-95) (1313 civitas, 1421 n. opidum; Wp. 2 nr 961; Wp. 5 nr 333).

2. 1312, 1315 gran. Z. i Popowa przebiega przez źródło → Studzieniec, tak jak ją wytyczył król Przemysł II [1295-96] z mieszczanami z Z., → przyp. 2 (Wp. 2 nr 958, 978).

1313 sąd polubowny rozgranicza posiadłości m. S. i klasztoru w Ząbrsku [obecnie Zemsko, później kl. ten przeniesiono do → Bledzewa]: kl. otrzymuje rz. Obrę aż do rz. Warty z pr. łowienia ryb i stawiania młynów, łąkę → Mniska Łąka, 1 ł. w obrębie dóbr m. S. w kierunku osady → Drahim oraz teren na W od Obry, do którego dojazd prowadzi przez dobra m. S., → Bledzew – opactwo (Wp. 2 nr 961).

1390 król Władysław Jag. zapewnia na swych ziemiach opiekę kupcom, poddanym książąt pom., i wyznacza im drogę przez Santok oraz S. do Poznania, a dalej do Krakowa; z S. można płynąć Wartą lub jechać drogą lądową; król ustanawia komorę celną w S.³W tej okolicy znajdowała się także komora celna w → Santoku, p. 2 i podaje szczegółowy wykaz ceł na drewno, zboże, miód, wełnę, rzadkie i ozdobne przedmioty, przyprawy, rodzynki, wina, owoce, ryby itp. (Kodeks dyplomatyczny m. Krakowa, cz. 1, Kraków 1879, nr 75; Wp. 3 nr 1901 – tekst skrócony i zmieniony).

1421 Sędziwój z Ostroroga star. gen. Wlkp. rozgranicza dobra kl. w Ząbrsku [→ Bledzew – opactwo] i m. król. S.: [anuluje się ustalenia z 1313] nowo ustalona gran. biegnie od starego kopca przy drodze z Ząbrska do S., przecina rz. Obrę, a następnie idzie kolejno wzdłuż → Mniskiej Łąki, k. dębu granicznego, przez wzgórze k. Bukowego Lasu, koło rz. → Krowicz i k. → Brzozowej Łąki, a następnie przez wzgórze Dwie Zprząsszy do narożnika [z wsią Trzebiszewo] bpa pozn. (Wp. 5 nr 333).

1436, 1564/65 w opisach gran. Wlkp. z Nową Marchią określono [nieściśle], że S. leży u ujścia rz. Noteci do rz. Warty (Raczyński 2, dodatek s. VIII; LWK 1, 210).

1448 droga do S. biegnie przez rolę Mała Dąbrówka nal. do wsi → Rokitno (Bledz. 125, dawniej B 9).

[A. 1480] ujście rz. Obry do rz. Warty znajduje się koło m. S. (DA lib. I-II 82).

[Ok. 1514-27] (fals. datowany na 1251) gran. Wlkp. z Nową Marchią [na terenie → Noteckiej Puszczy] przechodzi k. sosny oznaczonej żelaznym gwoździem, przy której schodzą się granice → Murzynowa i Polichna, a rozpoczyna się gran. między Murzynowem a S.; w dalszym ciągu wspomn. gran. Wlkp. z Nową Marchią przechodzi przez kopiec gran. przy drodze skwierzyńskiej⁴Prawdop. była to droga z S. w kierunku na NE (do Drezdenka?) w okolicy jezior → Łąkie i → Jezierce na terenie Noteckiej Puszczy (Syska 165; PU 1 nr 544; Wp. 1 nr 297).

1524 cło w S.; król Zygmunt wyznacza Andrzeja Jankowskiego vel Jaktorowskiego poborcą ceł wlkp., m. in. cła w S. (CMP nr 151).

1539 8 VI list m. Szczecina do ks. pom. Barnima IX z prośbą o interwencję u króla pol. Zygmunta [St.] i margrabiów brand. w sprawie nadużyć w poborze cła w komorach celnych w Obornikach, Międzychodzie, Wronkach, Sierakowie i w S., popełnianych przez szlachtę i Żydów [jako dzierżawców] wobec kupców, przewożących towary rz. Wartą (K. Chojnacka, Walka o wolny handel i żeglugę na Warcie i Odrze w pierwszej połowie XVI wieku, „Przegląd Zachodni” 8, 1951, nr 1, s. 641 i przyp. 107).

1564 jeziora, łąki, role oraz Chełmska Góra⁵Określenie to dot. wzgórz morenowych między S. a Chełmskiem i występuje w źródłach w liczbie pojedynczej lub mnogiej: Góra Chełmska (jedno ze wzgórz) lub Góry Chełmskie (pasmo wzgórz), → niżej: pod 1616 k. S., cło mostowe → p. 4.

1564/65 Stan. Ostroróg kaszt. międz. przywłaszcza sobie bory i lasy skwierzyńskie od strony swej wsi Świniary; jez. Szosne i → Niwica w dziedzinie skwierzyńskiej nal. do stwa międz. (LWK 1 s. 169, 177).

1574 w okolicy Dłuska [obecnie Krasne Dłusko] biegną drogi: droga z Chełmska, która dochodzi do drogi z Herstopu do S., oraz stara droga z Krobielewa do S. (PG 126 k. 137, 137v); 1592 wzm. o drodze z małego mł. w Herstopie do S. (PG 159, 353v-354v).

1600 mieszczanie z S. protestują przeciwko naruszeniu gran. między S. a wsiami Ząbrsko i Popowo należącymi do opata bledz.; Fabian Kierstyn sołtys ze wsi Popowo zniszczył 2 kopce [na tej] gran., nad jez. → Drahim (PG 659, 611v).

1616 S. graniczy z wsiami Dłusko i Herstop: gran. z Chełmskiem biegnie wzdłuż ról plebańskich zw. Kawle, przez Góry Chełmskie do parowu jez. → Żabno; w tym jez. znajduje się narożnik S. z Chełmskiem i Twierdzielewem; dalej gran. idzie przez bór do ról wsi Popowo, do wielkiego kamienia przy drodze z S. do Popowa i Międzyrzecza, potem mija „błocisko” albo jez. → Drahim i k. ról nal. do pleb. w S. dochodzi do drogi z S. do Ząbrska, a następnie [za Obrą] idzie aż do granic wsi Trzebiszewo, tak jak rozgraniczył pan [Sędziwój] Ostroróg [w 1421] (PG 668, 614).

Młyny w S. [w pobliżu znajdował się też → Oberski Młyn]:

1499 młyny w S. zalegają z podatkiem od 4 kół (PG 62, 41); 1508 pobór od mł. [miej.] o 2 kołach (ASK I 3, 20); 1513 król Zygmunt na prośbę Łukasza Górki kaszt. pozn. [tenut. międz.] nadaje prac. Szymonowi Brzozie młyn miej. w S. z pr. do pobierania dla siebie trzeciej miary; na młynie ciąży zapis [król.?] 60 grz., a sam mł. dzierżą mieszczanie z S. na mocy kupna (Pot. 304, 46v; MS 4 nr 10387 reg. – tu nazwisko młynarza: Brzossek); 1564/65 mieszczanie z S. dzierżą mł. w mieście na rz. Warcie oraz mały mł. (młynik), w którym mielą słody, na rz. Zgubiona [może to niezn. dopływ Warty?]; dają 72 ćw. żyta oraz trzecią miarę słodu jęczmiennego, czyli 120 ćw. rocznie; w S. jest też nowy mł. o 3 kołach na Obrze [zapewne chodzi o → Oberski Młyn] (LWK 1, 168); 1581 pobór z mł. o 1 kole oraz z → Oberskiego Młyna o 3 kołach (ŹD 55); 1607 mł. miejski (molendinum civium) na rz. Warcie; → Oberski Młyn daje plebanowi w S. 2 miary (metretae) żyta (AV 3, 145).

3A. Własn. król., → Międzyrzecz – starostwo. 1313 Pronest star. (capitaneus) [z ramienia margrabiów brand.] w S., śwd. wymieniony w wyroku sądu polubownego w sprawie granic S. → p. 2. (Wp. 2 nr 961).

1316 Jan margr. brand., dając w zastaw rycerzowi Arnoldowi von Uchtenhagen zamek, m. i kasztelanię Międzyrzecz, wyłącza z nadania m. Z. z wsiami → Murzynowo i → Osiecko oraz z wsiami Ulim i Deszczno [położonymi pod m. Landsberg (obecnie Gorzów Wlkp.)] (Wp. 2 nr 987).

A. 1401 Jarosław Skwirzynski (Skwirzyncki) [szlachcic? z naszej S.?] i Szczedrzyk ze Szczodrzykowa ręczą podsędkowi pozn. Mroczkowi [z → Kleszczewa k. Kostrzyna, pow. pyzdr.] za Domarata [z Pierzchna i z Iwna, star. międz. w 1384] na sumę 30 grz. (KP nr 612, 620).

1452-64 Niemierza z Lubosza [młodszy] posiada sumy zastawne zapisane na zamku Międzyrzecz, na S. i na wsiach [przyległych] (PZ 17 k. 9, 18, 147, 267v; PZ 18, 23v).

1466-67 król Kazimierz Jag. zapisuje Piotrowi z Szamotuł: 1466 200 zł węg. na zamku Międzyrzecz i na m. S. (Rykaczewski 287; AG perg. nr 607), a 1467 300 grz. na stwie międz., w tym na m. S. (AG perg. nr 699).

1493 król Jan Olbracht kwituje odbiór od kaszt. kal. Andrzeja z Szamotuł zamku Międzyrzecz i m. S. z przyległościami oraz wszelkich dokumentów dot. zapisów [sum] (AG perg. nr 948; MS 2 nr 289 – reg.).

1509 król Zygmunt zezwala Łukaszowi z Górki kaszt. lądz. i star. gen. Wlkp. na wykup zamku Międzyrzecz, [m. S.] i wsi przyległych za 4267 1/2 fl. węg. z rąk Karnkowskich: Jana kan. krak., prep. sądeckiego i sekretarza król., jego brata Stanisława, ich stryja Stanisława oraz ich brata stryj. Dadźboga (MS 4 nr 8933); 1513 król Zygmunt sprzedaje z zastrz. pr. odkupu Łukaszowi z Górki zamek i m. Międzyrzecz, m. S. oraz wsie przyległe za 4267 1/2 fl. i 16 sk. (MS 4 nr 2044).

1522 Łukasz z Górki kaszt. pozn. i star. gen. Wlkp. odstępuje swemu bratu przyrodniemu Stan. Myszkowskiemu z Mirowa miasta Międzyrzecz i S. z wsiami (MS 4 nr 13099).

[W latach następnych m. S. nadal pozostawało w stwie międz. i dzieliło jego losy → Międzyrzecz – starostwo.]

3B. Miasto i mieszczanie. [Przed 1296] (wzm. z 1312) mieszczanie z Z. → p. 2 i przyp. 2; 1313 n. miasto → p. 1.

1452 burm. z rajcami i wójtem oraz cała gmina m. S. pozwani przez Dobrogosta z Ostroroga⁶Dobrogost Ostroróg mógł tu występować jako niedz. współposiadacz lasów w dobrach → Międzychód, położonych w pobliżu S., nie miał on natomiast żadnych praw do otaczających S. lasów w stwie międz. Zapewne mieszczanie z S. założyli barcie w jego lasach o 400 kóp gr za [użytkowanie?] 400 barci oraz o 200000 [!] gr (ducenta milia grossorum) za [użytkowanie?] 100000 [!] (centum milia) drzew; pozwani się nie stawili, więc sąd ma wyznaczyć nowy termin w celu wydania wyroku w tej sprawie (PZ 17, 65v).

1458 m. S. ma dostarczyć 6 pieszych na wyprawę do Malborka (CMP nr 129; „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 28, 1980, s. 396).

1460 Katarzyna [mieszczka] (mulier) z S. toczy spór z Zawartem wójtem ze Świebodzina⁷W zapisce Zawart określony został jako „religiosus”, czyli zakonnik [w Ks. Głog.] (ACC 40, 81v).

1462-65 m. S. płaci podatek zw. cyza w 5 ratach: 5 grz., 6 grz. bez 1 wiard., 2 fl. 31 gr, 1 grz. 8 gr, 2 grz. (Cyza 545-549; M Poznań I 1854).

1470, 1499 mieszczanie z S. nie zapłacili wiardunków król. [podatku] (PG 57, 90v; PG 62, 12v).

1479 Mac. Czeflar i Błażej [mieszczanie] z S. opiekunowie altarii strzelców (altare sagittariorum) w S. [jest to dowód na istnienie w S. bractwa strzeleckiego, zobowiązanego do obrony miasta]; Andrzej z S. [altarysta?, → p. 5] jest ich pełnomocnikiem [sąd.] (ACC 57, 148).

1493 21 XI król Jan Olbracht uchyla zakaz starostów międz. i zezwala kupcom ze Świebodzina sprzedawać na jarmarkach w Międzyrzeczu i w S. sukno w różnych kolorach, cięte na łokcie, oraz kupować wełnę; zalecenie to skierowane jest przede wszystkim do star. międz. Stan. Imbira z Objezierza (CMP nr 135; SLP 79 przyp. 1; MS 2 nr 271 reg.).

1493 zm. Mac. Mostowy [nazwisko czy funkcja pełniona w mieście?] mieszcz. z S. → p. 4.

1498 [?] Benedykt i Jerzy Suło mieszczanie z S. (AE III 221v).

1499 zaległy pobór od 4 kół [młyńskich] → p. 2; 1507 m. S. płaci [tylko] 5 grz. szosu, ponieważ 1/2 m. S. została spalona (ASK I 5, 1v).

1507 podatek od Żydów → p. 3C.

1513 Jan Gross, Mac. Riczers i Jerzy Suło mieszczanie w S. → p. 5.

1513 król Zygmunt zwalnia m. S. z powodu pożaru na 8 lat od podatków (exactiones), od nowego cła od bydła oraz od czopowego (MS 4 nr 10374).

1513 8 II król Zygmunt na prośby sukienników miasta król. Międzyrzecz odnawia spalony przyw. (wystawiony przez poprzednich królów) i postanawia, aby ludzie [kupcy] z zewnątrz nie sprzedawali w Międzyrzeczu i w S. sukna szarego ciętego na łokcie drożej niż po 3 gr pol. [za łokieć] pod karą 10 grz. dla zamku i kamienia wosku dla sukienników, a także nie kupowali wełny przywiezionej do miasta na sprzedaż (ad forum) w ilości kamienia lub 1/2 kamienia [ponieważ wełna ta przeznaczona jest dla miejscowych sukienników] pod tą samą karą, mogą natomiast kupować większe ilości wełny, aż do odwołania [zakazu] przez króla (CMP nr 140; SLP nr 83 s. 79-80; MS 4 nr 1899; BR rps 85, 47).

1520 król Zygmunt zwalnia m. S., zniszczone przez wrogów, na 4 l. od czynszów z ról, na 1 rok od czopowego i na 12 l. od in. ciężarów (exactiones); zwolnienie nie obejmuje daniny sep⁸Nazwa jest myląca, gdyż sep oznacza zazwyczaj daninę w ziarnie. Ściąganie jej od rzeźników wyraźnie wskazuje jednak na pochodzenie tej nazwy od łac. rzeczownika sepum = łój, którą płacą rzeźnicy, oraz ceł starych i nowych (MS 4 nr 12797, → nr 12796); 1520 (transumpt XVII w., obl. XVIII w.) tenże król na prośbę mieszczan z S., biorąc pod uwagę spalenie i zniszczenie m. S. przez posiłki niem. ciągnące na pomoc Krzyżakom, zezwala na usunięcie z m. S. Żydów, którzy mieszczanom przeszkadzają, pod warunkiem, że mieszczanie po upływie 12 l. wolnizny przejmą na siebie płacenie 10 grz. czynszu [płaconego dotąd przez Żydów?] (PG 1197, 201v; Pot. 304, 47).

1521, 1524 m. S. wymienione wśród miast wlkp. zobowiązanych do wystawienia wozów wojennych [formularz nie wypełniony] (RejWozów 478; CMP nr 150).

1522 Jadwiga z S. i jej syn Szymon uczeń szkoły w Poznaniu → p. 6.

1526 opatrzny Jerzy krawiec z S.; jego ż. szl. Anna Lutolska c. Tomasza sprzedaje Łukaszowi Polickiemu swą cz. w Gorzycy za 50 grz. (PG 16, 129).

1525-27 mieszczanie z S. biorą udział w procesach o wzajemne najazdy między kaszt. kal. Wacławem Ostrorogiem, posiadaczem wsi Świniary, a Stan. Myszkowskim star. międz. i jego zarządcą (factor) Andrzejem Staruchowskim⁹Z zapisek tych wynika, że poszkodowanych było również 11 kmieci ze wsi Świniary oraz mieszczanie z Międzyrzecza; niektóre pozwy dot. poszkodowanych ze stwa międz. wystawiono w imieniu star. Myszkowskiego; 11 mieszczan z S.; poddani Myszkowskiego pozywają Ostroroga oraz poszczególnych kmieci ze wsi Świniary z powodu zabrania im przemocą bydła przez określoną liczbę szlachty i osób niższego stanu (ignobiles) [liczby te w poszczególnych skargach wahają się między 20-30 szlachciców i między 10-20 osób niższego stanu]; poszkodowani z S. oraz poniesione przez nich straty (w nawiasach wartość utraconego bydła): Marcin sługa miej. – 2 woły (4 grz.), Michał Boruta – krowa (7 wiard.), Andrzej Hano 3 krowy i wół (każda sztuka po 7 wiard.), Benedykt Smyczek – 1 wół i krowa (4 grz.), Jan (Anusz, Hannus) Szabla – krowa (7 wiard.), Mac. Rachterek (Rachertek, Raczert) – krowa (2 grz. lub 7 wiard.), Tomasz Wartermacher (Vratermacher) – cielę (1 grz.), Grzegorz Gregier – krowa (2 grz.), Piotr Lamwgarth (Langart, Largerth) – krowa (2 grz), Bolesław Hanusz – krowa (7 wiard.), Błażej Opala – 2 krowy (4 grz.) [razem mieszczanie stracili 11 krów, 4 woły i 1 cielę, wartości ok. 19 grz.] (PZ 29 k. 472- 477v, 496v-501, 504-506, 512-515v, 537).

1549 krawcy w Bledzewie otrzymują wilkierz wzorowany na wilkierzu krawców z S. (Hertel Blesen 136).

1564/65 dochody zamku w Międzyrzeczu z m. S.: z 19 ról miej. po 1 zł węg. w złocie, z 1 śl. opust. 1 zł 2 gr, szosu 20 zł węg. w złocie, z 17 domów żydowskich po 30 gr i po 2 funty pieprzu wartości 48 gr, od 5 Żydów „komorą mieszkających” po 15 gr czynszu i po 1 funcie pieprzu, od wszystkich domów żydowskich ponadto 1 kamień oliwy i 1/2 funta szafranu, od 22 rybaków, którzy mają okupne i zamierzone [tzn. wymierzone?] pr. łowienia na rz. Warcie, po 14 gr czynszu (starszy rybaków nie płaci czynszu), od 3 kołodziejów za pr. wrębu [w lasy miej.?, król.?] po 2 zł, od 7 barci w borach miej. 2 kłody śledziówki miodu, targowe jarmarczne i targowe cotygodniowe; ponadto mieszczanie koszą trawę i zwożą siano z łąki w S. do zamku [w Międzyrzeczu]; jarmarki odbywają się na ś. Bartłomieja [24 VIII], śś. Szymona i Judę [28 X] i ś. Mikołaja [6 XII], ale dochód z targowego jest niewielki, bo jarmarki są „błahe”; pełny dochód z miasta (włączając w to dochód z → Oberskiego Młyna) wynosi 433 zł 7 gr (LWK 1, 167-168).

1563 pobór z wójtostwa → p. 4; 1577 pobór z S. (ASK I 5, 715v); 1581 pobór z m. S.: 10 grz. szosu, z 22 ł. po 30 gr, od 18 rzem. po 15 gr, od 12 komor. po 6 gr, od pastucha i 150 [jego] owiec po 2 gr, od 5 kotłów gorzałki po 24 gr, od 6 beczek śledzi po 6 gr, czopowe od 157 warów (coctura) piwa po 53 gr 6 den.; ogółem dochód wynosi 337 zł 27 gr 6 den. – łącznie z dochodem z młynów (→ p. 2: Młyny; ŹD 55).

3C. Żydzi w S.

1507 Żydzi z S. płacą 8 fl. podatku [koronacyjnego]¹⁰O tym podatku → Międzyrzecz miasto, przyp. 19 („Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1974, nr 3 [91], s. 12; AGAD Rachunki królewskie 31, 131v); 1519 król Zygmunt powołuje m. in. Samsona Żyda z S. do komisji, która ma ocenić dobra żydowskie w związku z czynszem rocznym należnym królowi od Żydów wlkp. (nie obejmowało to Żydów pozn.; MS 4 nr 12019); 1520 król pozwala usunąć Żydów z S. → p. 3B; 1532 Joachim I margr. brand. nadaje przyw. Żydom z S. i Międzyrzecza i zezwala im na udział w jarmarkach w Marchii (S. Zajchowska, Skwierzyna, w: Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą (województwo zielonogórskie), t. 1, Zielona Góra 1967, s. 299); 1539 Żydzi dzierżawią cło w S. → p. 2; 1564/65 w S. 17 domów żydowskich, 5 Żydów „komorą mieszkających” → p. 3B.

4. 1406 król Władysław Jag. odnawia przywileje m. S. zniszczone przez pożar i chcąc przywrócić miastu pierwotne prawa, przenosi m. S. z pr. pol. na pr. magd. i zrównuje w prawach z in. miastami (Wp. 7 nr 572).

1425 władze m. S.: wójt Henryk, burm. Henryk Thewtich oraz rajcy Piotr Swab, Jakub Sachcze, Jan Branth → p. 6.

1429 wzm. o wójcie z S. [brak imienia] → p. 6.

1450 król Kazimierz potwierdza przyw. swego ojca dla m. S. z 1406 (MK 209, 572v-573v).

1452 burm. z rajcami i wójt → p. 3B.

1493 Mac. Będlewski burm., Szczepan (Stephanus) wójt i Filip rajca z S. pozwani przez Wojciecha sołtysa z → Kłosowic o to, że po śmierci jego rodz. stryja Mik. Mostowego mieszcz. z S. przejęli jego dobytek, tzn. dom, rzekę [prawdop. pr. do użytkowania cz. rzeki], barcie, sprzęty domowe i sumy pieniężne; dobytek ten należał się prawem dziedz. Wojciechowi; Uriel [Górka] bp pozn., aby pogodzić zwaśnione strony, postanawia, że z uzyskanych ze sprzedaży wspomn. dóbr 28 grz. mają dać 18 grz. kościołowi par. w S., a 10 grz. Wojciechowi (AE III 180).

1506 Wawrzyniec burm., który przywiesza pieczęć, rajcy Piotr i Michał Kowal oraz ławnicy przysięgli potwierdzają testament Mikołaja altarysty w S. → p. 5: Altarie.

1552 król Zygmunt August zezwala Wojciechowi Chełmskiemu na wykup wójtostwa w S. (MS 5 nr 5725).

1555 król Zygmunt August zatwierdza nadanie w dożywocie Bartłomiejowi Kleszczyńskiemu wójtostwa w S. przez [star. międz.] Mikołaja z Mirowa Myszkowskiego (MS 5/2 nr 7114).

1563 Bartłomiej Kleszczyński wójt m. S. płaci pobór z 3 ł. [wójtostwa] (ASK I 5, 235v).

1564 król Zygmunt August odnawia zaginiony przyw. króla Kazimierza [Jag.] i potwierdza mieszczanom z S. posiadanie różnych obiektów, które (wg zeznania mieszczan) były wymienione w poprzednim przyw.: jeziora: → Pławno, → Okółko, → Kamień, Ziem, Werzmanek, → Strzeleckie, 1/2 Żabna; łąki: → Krowicz, → Kijawice, → Mniska Łąka, → Okrągła Łąka, Kiska Łąka (→ Kijewice); role Kawle k. Chełmskiej Góry; mieszczanie mają pr. również do cła mostowego w wysokości 1 ternara od konia, do borów i lasów nal. od dawna do stwa międz., do wyłącznego wyszynku piwa wyprodukowanego w S. w promieniu 1 mili od miasta; król ustala wymiar podatków: 20 zł węg. szosu, 19 zł węg. z 19 ł. nal. do mieszczan (Pot. 304, 45-46; BR 85, 26v-27v, PG 1197, 199-200 – późna kopia ze zniekształconymi nazwami; MS 5/2 nr 9310 – reg.).

[1564/65 wójtostwo w S. pominięte w lustracji]; ciążą na nim sumy zapisane przez króla Zygmunta [Augusta] Andrzejowi Krzyckiemu i Wojc. Chełmskiemu [→ wyżej: 1552] (LWK 1 s. XXXIII na podstawie MK 82 k. 67, 68, 212, 213).

1569 władze m. S. kupują od Bartłomieja Kleszczyńskiego wójtostwo w S. za 420 grz. (MS 5 nr 10007; SG 10, 750).

5. 1328 Mateusz pleban i prep.¹¹Nie wiadomo, na jakiej podstawie pleb. Mateusz, a także jego następca z 1373, nazwani zostali prepozytami. W S. nie było ani mansjonarzy, ani kolegiaty. Może jest to najstarszy ślad istniejącego później szpitala Ś. Ducha? Być może prepozyci z S. kontynuowali tradycje prepozytury w Santoku, zlikwidowanej w początku XIV w. po zajęciu tego grodu przez Brandenburgię (→ Santok, p. 5) w S. (Wp. 2 nr 1092); 1373 Jan Zinthen pleb. i prep. w S. (Poczdam, Brandenburgisches Landeshauptarchiv, Preuss. Rep. 8, Pfarrei Landsberg¹²Informację przekazała nam dr Ewa Syska); 1404 Piotr pleb. w S. (Now. 2, 480 – bez podania źródła).

1412 bulla pap. z 1411 przeciwko grabieżcom dóbr kościelnych ma być ogłoszona m. in. w par. S. (APP Dok. og. duch. A 9; nowej sygnatury nie udało się ustalić).

1417-43 plebani w S.: 1417-32 Mikołaj, 1434 Maciej, 1437-38 Tomasz, 1443 Przybysław (Now. 2, 480 – bez podania źródeł).

1446 Wawrzyniec wikariusz w S. (AC 2 nr 1211).

1452-65 plebani w S.: 1452 Niklin Kotwicz z Kościana, 1456-58 Andrzej, później pleb. w Babimoście, 1460, 1465 Dziersław [jedna osoba czy dwie?], 1463 Niklin [ident. z poprzednim Niklinem?] później pleb. w Babimoście, 1464-65 mistrz Jan syn Jaśka z Poznania¹³Przed 1464 stopień mistrza osiągnęło w Krakowie kilku Janów z Poznania (KProm. 56/17, 63/3 – Jan Wels, 59/17, 62/17) (Now. 2, 480 – bez podania źródeł); 1460 Mikołaj [ident. z wspomn. wyżej Niklinem?] pleb. z S. wyznacza Michała [z] → Sołacza na swego zastępcę w sądzie (ACC 40, 87).

1466 Piotr (raz nazwany wikariuszem, a w in. miejscu kapłanem) z S. toczy spór z Pawłem [z Sierakowa] penitencjarzem w kat. pozn. i Małg. Sierakowską [mieszczką?] z Poznania (ACC 45 k. 67v, 131v, 163v, 165v).

1467-68 mistrz Maciej altarysta w Poznaniu¹⁴Prawdop. ident. z Maciejem z Poznania, który osiągnął w Krakowie stopień bakałarza w 1458, a mistrza w 1462 (KProm. 58/33B, 62/20M), pleb. w S. (Now. 2, 480 – bez podania źródła).

1468-86 Stan. Witkowski pleb. w S. (altarysta w Poznaniu 1472-88, Now. 1, 247): 1472 tenże zeznaje, że jest winien Mik. Roszkowskiemu pleb. w Szamotułach Starych 1 fl. węg. i 6 gr (ACC 53, 94); 1475 temuż oficjał pozn. przyznaje dzies. ze wsi → Karsówki [obecnie Karczewo] – 2 ćw. (mensura) owsa i 2 ćw. żyta, [nieprawnie] zabraną przez Filipa pleb. w Przetocznie i postanawia, że dzies. ta ma należeć do pleb. w S. (ACC 55, 86); 1486 temuż na mocy zawartej ugody Małg. Lubikowska ma zwrócić dług 6 grz. w 2 ratach (ACC 64, 29v; także Now. 2, 480).

1489 Jakub pleb. w S. (Now. 2, 480, bez podania źródła).

1493 darowizna 18 grz. na rzecz kościoła par. w S. → p. 4.

1498-1503 Jan z Rawy pleb. w S. (Now. 2, 480 – bez podania źródła).

1506 kościół par. Ś. Mikołaja w S. → niżej: Altarie (ACC 85, 18).

1508 witrycy kościoła par. w S. toczą spór z Małg. Skrzypczewą oraz jej synem Bartłomiejem¹⁵Tak na k. 39v; w następnych zapiskach obok Małgorzaty występuje jej syn Jan ze wsi Chocim [obecnie Gościm k. Drezdenka, → Notecka Puszcza, p. E: Dodatek] o barcie w borach nal. do wsi Świniary; barcie te przypadły kościołowi na mocy testamentu zm. Małg. Żórawek [z Chocimia] ciotki powodów; sąd kościelny chce odesłać sprawę do sądu świeckiego, natomiast pełnomocnik powodów dowodzi, że jest to sprawa dot. testamentu i legatu [na rzecz kościoła] i jako taka powinna być rozpatrywana przez sąd kościelny (ACC 86 k. 39v, 43, 45, 48v).

1509 Mik. Mizgała z Poznania, pleb. w S. (Now. 2, 480, bez podania źródła).

1510 par. S. [formularz nie wypełniony] (LBP 174).

1510-20 Piotr pleb. w S.: 1513 tenże Gorzeński → niżej: Szpital Ś. Ducha; 1519-20 tenże Piotr Gorzeński pleb. w S. (altarysta w kat. pozn. 1518-31): 1519 tenże z matką pozwany przez Jana [Lisa] pleb. w Luboszu i lektora [altarystę] we → Lwówku o czynsz (ACC 94, 38); 1519 tenże koadiutorem kanonika kat. pozn. Zygmunta z Kamieńca (AAP, DK perg. 234).

1513 Błażej wikariusz z S. pozywa Marcina sołtysa z Łuniewa w imieniu pana [duchownego?] Wojc. Strobiszewskiego (ACC 89, 67v).

1533-37 Mik. Gruszczyński pleb. w S., 1538 Augustyn z Nowej Wsi pleb. w S.; po 1538 kościół zajęli innowiercy (Now. 2, 480, bez podania źródeł).

1540 kontrybucję z par. S. [mają] płacić: pleban 1 grz., wikariusz i lektor po 3 gr, rektor szkoły 2 gr (CP 404, 51).

1540-1605 kościół w S. w ręku innowierców (ŁOp. 2, 376); 1603 kościół par. w S. zniszczony przez innowierców; zwolennikami arianizmu byli pan Mierski [może to zniekształcone nazwisko jednego Myszkowskich z Mirowa starostów międz. w l. 1522-57?], szl. Kryski [Krzycki?] oraz Tobiasz mieszcz. z S. (AV 3, 32v); 1607 kościół murowany Ś. Mikołaja patronatu król.; pleb. w S. ma 1 ł. roli i 2 ogrody, kąt roli pod Chełmską Górą, kąt roli zw. Kawle nad Obrą, łąkę k. łąki wójtowskiej; do par. S. należą: Murzynowo z kaplicą drewnianą niezn. wezwania, Świniary, Oberski Młyn i Trzebiszewo, gdzie znajduje się kościół filialny (AV 3, 143-145v).

Altarie w S.:

[Altaria NMP oraz ŚŚ. Piotra i Pawła, erygowana ok. 1461 w kościele par. Ś. Mikołaja w S., w XVI w. z powodu zajęcia kościoła przez innowierców przeniesiona do koleg. Ś. Marii Magdaleny w Poznaniu, a w 1562 do kat. pozn. (Now. 1, 240-241)].

1479 Mac. Czeflar i Błażej [mieszczanie] z S. jako opiekunowie altarii [bractwa?] strzeleckiego w S. mianują Andrzeja z S. [prawdop. ident. z Andrzejem Ptakiem, → niżej] swoim pełnomocnikiem sąd. (ACC 57, 148).

1479 Andrzej Ptak syn Klemensa Ptaka altarysta w S. (ACC 57, 152).

1485-86 Mac. Żelazko¹⁶Prawdop. ten sam Mac. Żelazko był w 1491 altarystą altarii Zmartwychwstania Pańskiego w koleg. NMP in Summo w Poznaniu (AR 2 nr 1538). Nie wiadomo, czy jego krewnym był Andrzej Żelazko kapłan z Czarnkowa, który w l. 1447-52 dzierżawił dochody plebanii w → Rogoźnie (tamże, p. 5A), a w l. 1454-55 dochody plebanii w → Radzimiu altarysta w S.: 1485 tenże ma zapłacić 1/2 kopy [gr] albo ma dać wołu tej wartości Jakubowi pleb. w Policku za odprawienie trycezymy [30 mszy] za duszę zm. Stefana karczmarza w Policku (ACC 63, 13); 1486 tenże toczy spór z Mik. Polickim [dz. w Policku] (ACC 64 k. 20, 25).

1498-1503 Jan altarysta w S. w sporach z Piotrem i Andrzejem z Lubikowa o zaległe czynsze (ACC 75, 101; PG 62 k. 175, 177, 308, 322v, 325b; PG 64, 9v).

1506 zm. kapłan Mikołaj altarysta w S. zapisał w testamencie 3 grz. dla kościoła par. Ś. Mikołaja w S.; testament został potwierdzony przez władze miasta: Wawrzyniec burm. przywiesił pieczęć, wzm. o rajcach, Piotrze i Michale Kowalu oraz o ławnikach przysięgłych (ACC 85,18v).

1510 Jan Strithel [ident. z poprzednim Janem?] i Szymon z Lwówka altaryści w S. (ACC 66, 77; LBP 211).

1522 Mikołaj altarysta, śwd. (ACC 97, 141).

Szpital Ś. Ducha [o prepozytach w S. w XIV w. → przyp. 11].

1513 bp pozn. [Jan Lubrański], dowiedziawszy się o sporze plebana w S. Piotra Gorzeńskiego z Janem Grossem, Mac. Riczersem i Jerzym Suło mieszczanami z S. w związku z zaniedbaniem odprawiania mszy dla bractwa ubogich w kaplicy szpitala Ś. Ducha w S., poleca, aby pleban lub in. kapłan 3 razy w tygodniu odprawiał mszę w tej kaplicy wg dawnego zwyczaju (AE V 75v).

1607 szpital Ś. Ducha pod miastem uposażony dostatecznie, ma kąty roli w stronę Ząbrska i Dłuska, a w stronę Herstopu pod Chełmską Górą są role zw. Kawły (AV 3, 145).

6. [1402-08] notatka z archiwum krzyżackiego: S. wymieniono wśród miast, które niegdyś należały do Nowej Marchii (Wrede 119).

1425 władze m. S. (→ p. 4) oraz cała gmina miej. (communitas) z S. składają przysięgę wierności królowi Władysławowi Jag. i jego następcom oraz Witoldowi ks. litewskiemu i [królewnie] Jadwidze (Wp. 8 nr 1040).

1429 król Władysław donosi ks. Witoldowi, że wójt z S., jadąc z Nowej Marchii [do Polski], za miastem Landsberg [obecnie Gorzów Wielkopolski] widział 1400 uzbrojonych ludzi, ale nie wyjaśnił, dlaczego tu przybyli i przeciw komu wyruszyli z Prus; król stwierdza, że to wojsko może Polsce sprawić kłopoty (CE 3 s. 501-503 nr 4).

1432 wójt Nowej Marchii wymienia S. wśród miast, które niegdyś należały do Nowej Marchii (Neumark nr 693; Reg. 1 nr 5920).

1432 husyci z Czech doszli nad Odrę i ciągną w kierunku S. i Santoka [w rzeczywistości uderzyli na Brandenburgię]; nadleśny (Waldmeister) [urzędnik krzyżacki] z Schivelbein [obecnie Świdwin] prosi wielkiego mistrza krzyżackiego o posiłki (Neumark nr 711)¹⁷Przebiegiem tej wyprawy zajął się E. Rymar, Polsko-czeska wyprawa zbrojna do Nowej Marchii w 1433 r., „Przegląd Zachodniopomorski” 8 (37), 1993 z. 1, s. 31-56. Wyprawa ta ominęła S.

1433 wojska wójta Nowej Marchii, po zniszczeniu i spaleniu Bledzewa, w dniu 6 V nie mogły skierować się do S. i do Międzyrzecza z powodu wysokiego stanu wody [na Obrze?, na Warcie?] (Neumark nr 733); 1433 25 V wójt Nowej Marchii obawia się najazdu polsko-husyckiego w okolicach S. i Santoka albo Wielenia (Neumark nr 734)¹⁸O tejże wyprawie husyckiej → Santok, p. 3A.

1507 pożar niszczy 1/2 m. S. → p. 3B.

Osoby pochodzące z S.:

1464-1514 studenci w Krakowie: 1464 Andrzej i Wojciech ss. Wacława [mogli też pochodzić z miejscowości Skviřín w Czechach] (Metryka Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1400-1508, wyd. A. Gąsiorowski [i inni], Kraków 2004, nr 64h/171, 64h/173); 1505 Mikołaj syn Macieja, 1507 bakałarz [później altarysta pozn., zm. 1525] (ib., nr 1505e/104; Lprom. 145); 1514 Walenty syn Wawrzyńca (AS 2, 154).

1487-1506 Błażej z S. mieszcz. pozn., wójt pozn. 1495-96, rajca 1498-99, ławnik pozn. 1501-02, 1505-06 [może ident. z Błażejem z 1479 → p. 5: Altarie?] (MS 3 suppl. nr 247, 256; MS 4 suppl. nr 1197; AR 2 i 3 passim; SBP s. 31-33).

1522 duchowny (discretus) Walenty z S. w imieniu uczc. Jadwigi z S. pozywa Andrzeja z Psar rektora szkoły Ś. Marii Magdaleny [w Poznaniu] o pobicie Szymona, ucznia tej szkoły, lat 24, syna wspomn. Jadwigi, i spowodowanie jego śmierci (AC 2 nr 1766, 1768).

8. W S. pojedyncze znaleziska datowane na VIII oraz IX-XIII w.: naczynia, grot oszczepu (Hensel 6, 131-132).

Pieczęcie miej. z XVI-XVIII w. przedstawiające lwa nad kluczem; najstarsza użyta w 1635 ma w otoku datę 1523 (1525?), inna, użyta w 1679, ma datę 1538 (M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2000, s. 428, nr B 609 – B 612).

Rozplanowanie miasta: reprodukcja planu miasta z 1780 u S. Zajchowskiej, Skwierzyna, w: Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą (województwo zielonogórskie), t. 1, Zielona Góra 1967, s. 299 (brak informacji skąd autorka zaczerpnęła tę reprodukcję); odrys tego samego planu (Münch, tabl. 55).

Uwaga: Informacja o spaleniu fortalicjum S. w 1442 przez panów wlkp. (SLP 449) oparta jest na błędnej interpretacji tekstu DA lib. XI-XII 279, gdzie mowa o spaleniu fortalicjów w Gorzowie (Śląskim) i w Ciecierzynie (k. Kluczborka na Śląsku).