1389 or. Solacz (WR 1 nr 64), 1390 Szolacz (Lek. 1 nr 838), 1413 kop. XVIII w. Sołacz (Wp. 7 nr 717), 1434 Zolacz (Wp. 9 nr 1344), 1416 Solbacz! (Wp. 5 nr 259), 3,5 km na NE od Starego Rynku w Poznaniu, obecnie w granicach miasta.

1. 1563 n. pow. pozn., par. Ś. Wojciech pod Poznaniem (ASK I 5, 241).

2. 1395 mł. w S. zw. → Sołacki Młyn → p. 3A: Jan Kazirola; 1400 młynarz w S. → p. 3A: Bodzęta; 1413 mł. w S. → p. 3A: Dobrogost i Wincenty; 1434 przy [drodze z Poznania] do Z. znajduje się mł. dominikanek pozn. i staw należący do dominikanów [→ Przepadek Młyn] (Wp. 9 nr 1344); 1402 rozgraniczenie części w S. → p. 3A: Jan Kazirola.

1454 gran. S. z Jeżycami → p. 3B; 1456 gran. S. z Winiarami (AR nr 689); 1463 granica S. i Winiar → p. 3B; 1465, 1482 mł. zw. Wierzbny [Wierzbny Młyn] położony obok wsi S. (M Poznań I 296, 73v); 1482, 1499 mł. zw. Wierzbny położony między S. a Winiarami [→ Wierzbny Młyn]¹Wierzbny Młyn znajdował się na granicy wsi S. i Winiary w okolicy skrzyżowania dzisiejszych Al. Wielkopolskiej i ul. Nad Wierzbakiem w Poznaniu (M Poznań I 297, 130v; I 299, 52v).

1559 mł. [zw.] Wierzbak [→ Wierzbny Młyn] przy gran. S. (DK, 73-75).

1598 rozgraniczenie S., Gonięcina, Jeżyc i Sytkowa: narożnik znajduje się przy rz. Flisie, która płynie od Strzeszyna do m. Poznania; od południa leżą Jeżyce (wieś m. Poznania) i opust. Sytkowo, od północy leży S. os. i Niestachów opust. (obie wsie Piotra Czarnkowskiego), Gonięcino jest tenutą król.; jeden z kopców na gran. S. i Niestachowa z Gonięcinem i Sytkowem leży na roli Niewitkówki (PG 189, 579-591v); 1598 Piotr Czarnkowski podkom. pozn. pozwany przez Jana Mrowińskiego plebana Ś. Wojciecha pod Poznaniem o zagarnięcie płós roli i przyłączenie ich do wsi S.; role te od dawna należały do plebanów Ś. Wojciecha; opis: płosa Niewitkowa, płosa Sewaczewa, in. płosa obok drogi łączącej się z wielką drogą do S. [i do Obornik], 3 płosy zw. krócicze [= krótkie płosy na obrzeżach wsi] (PG 658, 758-759).

3A. Własn. szlach., przejściowo klaszt. i mieszczańska (→ Uwaga). 1389-1404 Jasiek z S., brat Bodzęty [łatwy do pomylenia z Janem Kazirolą] (WR 1 nr 64, 163, 327, 412, 482, 527, 823, 824; WR 3 nr 226; Lek. 1 nr 537, 838): 1390 tenże [z bratem] Bodzętą Sołackim winni są 10 1/2 grz. mieszcz. pozn. Andrzejowi Ponieckiemu za owce; spłatę długu zabezpieczają na wszelkich swych dobrach ruchomych i na nieruchomościach, które mają z matką Bogusławą [w S.] (Lek. 1 nr 851); 1394 tenże → niżej: Bodzęta; 1394 tenże w sporze z Jakuszem Rogalińskim i jego ż. Małgorzatą o 4 grz. (Lek. 1 nr 1898); 1394 tenże wygrywa proces ze Stan. Rudzkim [z Rudek k. Ostroroga] o niesłuszne naganienie szlachectwa tegoż Jaśka (Lek. 1 nr 1930); 1395 tenże przedstawia dok., że posiada 2 części w S. od 3 l. (Lek. 1 nr 2055); 1396 tenże w procesie Zofii [z S.?] z jej pasierbami dowodzi przy pomocy świadków, że wspomn. Zofia nie zabrała po śmierci swego męża 20 grz. (WR 1 nr 192; też → niżej: Bodzęta); 1402 tenże ze swymi dziećmi, [bratem] Bodzętą, jego dziećmi i matką, 1402 [tenże?] → niżej: Jan Kazirola; 1402-03 tenże nagania cześć [wicepodsędka] Henryka Olszyckiego [Rogalińskiego], bo nie osądził on tegoż Jaśka „po prawie”; tenże przegrywa proces (KP nr 1089, 1091, 1262; WR 1 nr 554); 1403 tenże z ż. → niżej: Jan Kazirola; 1403 tenże → niżej: Bodzęta; 1416 [tenże?] → niżej: Iwan.

1390-1407 Bodzęta Sołacki, brat Jaśka (WR 1 nr 163, 497, 527, 540, 816): 1390 tenże → wyżej: Jasiek; 1394 tenże toczy proces z Jakuszem Gajewskim [z Gaju k. Poznania?] i jego ż. Przecławą o 8 grz. (Lek. 1 nr 1802); 1394 tenże i jego brat rodz. Jasiek [dziedzice] z S. przegrywają proces z ich siostrą [wspomn.?] Przechną [Przecławą] mieszczką z Buku o 4 grz. (Lek. 1 nr 1818, 1920); 1394-99 tenże w sporze z Janem Janowskim [z Janowca, obecnie Janowiec Wielkopolski] o zboże, bydło i trzodę wartości 15 grz. (Lek. 1 nr 3105; Lek. 2 nr 1012); 1396 tenże śwd. Zofii [z S.?] (WR 1 nr 192); 1400 tenże wraz z Janem Kazirolą [z S.] odpierają roszczenia Janusza niegdyś zagr., obecnie młynarza w S., do 3 zagród (KP nr 286, 352); 1402 tenże ze swymi dziećmi, [bratem] Jaśkiem, jego dziećmi i matką; 1402-03 tenże → niżej: Jan Kazirola; 1403 tenże ręczy za swego brata Jaśka, a Jasiek za tegoż Bodzętę [w procesie z Janem Kazirolą?] (KP nr 1444); 1405 tenże toczy proces z Elżbietą Hanuszową [zagrodniczką, mieszczką pozn.?] o zastawioną zagrodę w S. (KP nr 2245, 2256; WR 1 nr 766); 1406 tenże sprzedaje Dobrogostowi i Winc. [Świdwie] braciom z Szamotuł części wsi S. i Dalekie [k. Szamotuł] za 100 grz. szer. gr pras. (Wp. 7 nr 567); 1406-07 tenże z S. w sporze z Jarochną i [jej bratem] Ramszem ze wsi Przetoczno o dobra po matce tegoż Bodzęty w S. i dobra po [Jadwidze?] babce tegoż Bodzęty w → Przetocznie: 1406 mieszcz. pozn. Piotr syn Szymona wyjaśnia, że Bodzęta nie stanął w sądzie, bo ma sprawę „o większe” w Kaliszu (KP nr 2726, 2764); 1406 tenże przegrywa spór o dobra we wsi Przetoczno (WR 1 nr 605); 1407 sąd nakazuje Bodzęcie przyprowadzić świadków w sprawie o 1/9 S., jednak żaden świadek nie chce złożyć przysięgi; Jarochna i Ramsz płacą przysądne (ZSW nr 1120; w haśle Przetoczno omyłkowo: 1/3 S.).

1390 Bogusława → wyżej: Jasiek; 1402 taż Boguszka z S. → niżej: Jan Kazirola.

1392-1405 Stanisława (Stronisława) z S.: 1392 taż Stanisława przegrywa proces z Katarzyną „de Jafnievicz” o 6 grz. i 1 wiard. posagu Katarzyny (Lek. 1 nr 1208); 1402 taż Stronisława [z S.] → niżej: Jan Kazirola; 1405 taż Stronisława ze swymi dziećmi toczy proces z mieszcz. pozn. Wojtkiem [Bogatym] o 2 grz. 8 sk. (KP nr 2453).

1393 Jakusz Sołacki, śwd. (WR 1 nr 159).

1395-1403 Jan Kazirola, Slapirola z S. [łatwy do pomylenia z Jaśkiem z S.] (WR 1 nr 527): 1395 tenże w sporze z Januszem Linde z Poznania o mł. w S. zw. → Sołacki Młyn (Lek. 1 nr 1967); 1400 tenże → wyżej: Bodzęta; 1402 tenże toczy proces z Bodzętą i Jaśkiem z S., którzy dowodzą przy pomocy świadków, że [ich matka] Boguszka spokojnie posiadała łąkę [w S.?] od 3 l. (WR 1 nr 528; KP nr 837); 1402 tenże Kazirola wójt ze Stobnicy pozywa Bodzętę z S. o wysieczenie łąki [w S.?] (KP nr 843, 1055, 1059, 1066, 1102); 1402 tenże z dziećmi rozgranicza swoją cz. S. od części Janusza, Bodzęty, ich dzieci oraz ich matki (KP nr 839); 1402 [tenże?] toczy proces ze Stronisławą o 10 zagonów w S. (KP nr 953); 1402-03 tenże Slapirola toczy proces z Bodzętą z S. (KP nr 1040, 1203); 1403 tenże wygrywa proces z Jaśkiem z S. i jego ż. o łąkę w S. (KP nr 1281); 1403 tenże w sporze z Jaśkiem i Bodzętą z S. (KP nr 1440; też → wyżej: Bodzęta); 1403 tenże toczy proces z Agnieszką z Taczał, która dowodzi przy pomocy świadków, że dała Janowi 16 grz. swego posagu (WR 1 nr 731); 1416 [tenże?] → niżej: Iwan.

1397 Jadwiga [z S. i Przetoczna?] toczy proces ze swą matką z S. (Lek. 1 nr 2306).

1406 Dobrogost i Winc. [Świdwa] bracia z Szamotuł → wyżej: Bodzęta; 1413 ciż bracia dają wieś S. wraz z młynem dominikanom w Poznaniu, zobowiązują się też wykupić ciążący na wsi czynsz 4 grz. i przekazać go konwentowi; 1 ćw. (mensura) żyta z [dochodów] znajdującego się w S. młyna ma być co tydzień przeznaczona dla szpitala pod Szamotułami za zbawienie duszy panów z Szamotuł; w zamian dominikanie zobowiązują się dokończyć (consumare) w ciągu roku budowę kaplicy przy klasztorze, w której ma być odprawiana msza za zm.; po zakończeniu budowy kaplicy 1/4 dochodów czynszowych wsi S. ma być przeznaczona na pokrycie kosztów nauki 2 braci z konwentu, a reszta na odzienie dla braci; dochody z łąk i zwierząt [tj. w naturaliach?] przeznaczone mają być na wspólny użytek konwentu (Wp. 7 nr 717).

1406-07 Jarochna i Ramsz rodzeństwo z Przetoczna → wyżej: Bodzęta.

1413 konwent dominikanów w Poznaniu → wyżej.

1416 Iwan [może ident. z Jaśkiem lub Janem z S.] z S. asesor sąd. (Wp. 5 nr 259).

1419 Szczepan z S. i jego trzej ss. [nie wymienieni z imienia] wspomn. jako świadkowie (WR 3 nr 738).

1496 Andrzej Szamotulski kaszt. kal. daje swej c. Katarzynie 1/2 dóbr Szamotuły, w tym S., do czasu, gdy za jego zgodą wyjdzie za mąż; wówczas zwróci temuż Andrzejowi wspomn. dobra i otrzyma w zamian sumę 2000 grz. (PG 7, 102v-103; PG 11, 125v); 1511 taż Katarzyna daje swemu mężowi Łukaszowi z Górki 1/2 dóbr Szamotuły, w tym S. (MS 4 nr 10171), a 1512 otrzymuje w zamian te same dobra, w tym S., w dożywocie (MS 4 nr 10209).

1557 Łukasz, Andrzej i Stanisław bracia z Górki dzielą się dobrami; Łukasz z Górki otrzymuje m. Szamotuły m. in. z S. (PG 101, 860); 1576 ciż Łukasz i Stanisław, 1580 [tenże Stanisław] wda pozn. → niżej.

1576 szl. Jerzy i Stanisław bracia Wisławscy, spadkobiercy zm. Jana Wisławskiego, sprzedają [z zastrz. pr. wykupu] Stan. Górce wieś S. i mł. wodny zw. Niestachów; Wisławscy uprzednio nabyli z zastrz. pr. wykupu S. od Łukasza Górki (PG 21, 676v-677).

[Po 1588] konwent dominikanów pozn. toczy proces z m. Poznaniem o S., którego dominikanie nie posiadają (APP Dominikanie Poznań, dawniej Diss. III nr 33 – nowej sygnatury nie udało się ustalić).

1598 Piotr Czarnkowski właśc. w S. → p. 2; ok. 1598/99 tenże sprzedaje S. miastu Poznaniowi (J. Wiesiołowski, Sołacz średniowieczny i staropolski, „Kronika Miasta Poznania” 1999 nr 3, s. 31-32).

1475 S. nie zapłacił królewskiego podatku²Nazwa wsi S. została następnie przekreślona, co sugeruje, że podatek zapłacono (PZ 20, 26v); 1563, 1577 pobór z S. (ASK I 5 k. 241, 731); 1580 pobór z S. wdy pozn. [Stan. Górki] od 15 zagr. po 6 gr, od 4 [zagr.] po 8 gr, od 1 komor., od 2 kół mł. [Wierzbnego Młyna?] (ŹD 43).

Mieszkańcy: 1400 Janusz niegdyś zagrodnik, obecnie młynarz w S., → wyżej: Bodzęta; 1405 Elżbieta Hanuszowa [zagrodniczka, mieszczka pozn.?] → wyżej: Bodzęta; 1413 sołtys Michał Cziros → p. 4; 1417 Nela z S. wraz z synem Maciejem zw. Węglowiec kwituje Stan. Mądrego (Stanczil Mandri), Piotra Muldnera, Hanosza i Wawrzyńca [z odszkodowania] za zabójstwo swego męża Mik. Węgla ojca Macieja (SBP nr 270); 1438 Elżbieta z S. pozywa Michała Motylewicza o zgwałcenie; Michał uczynił to zeszłego roku przed Zesłaniem Ducha Ś. na polu między S. a Kokundorfem, gdy szła z Poznania [do S.]; Michał porwał ją, zawlókł w zboże i tam zniewolił; kobieta wnosi, by Michał ożenił się z nią albo wypłacił jej posag (ACC 22, 103); 1443 rajcy pozn. zaświadczają, że Michał sołtys (Sawlcz) w S. wraz z ławnikami dokonał podziału majątku między Michała, Marcina i Hanusza ss. zm. Motyla; rajcy zaświadczają też, że Michał Motyl sprzedał swoją cz. [w S.] Hanuszowi czyli Janowi Hanslewiczowi; Motylowie nie mają żadnego pr. do tej części (AR nr 247); 1445 Paweł z S., 1445-77 Michał z S. → p. 6; 1452 Jan z S. jako opiekun swej c. Barbary sprzedaje Maciejowi [skąd?] swe dobra w Winiarach (M Poznań I 294, 61v); 1454 prac. Jan syn sołtysa z S. wraz z ż. Elżbietą zrzeka się pr. bliższości do 3 zagród w Jeżycach, które Jan Fafko sprzedał Michałowi Krystkowi z Jeżyc (AR nr 598); 1459 Jan z S. oraz Piotr krawiec z Winiar skwitowani przez uczciwą Katarzynę c. zm. Turka (filia Tvrkonis) z Plewisk z dóbr po jej ojcu, z wyjątkiem 12 grz., które Jan uiści na ś. Bartłomieja [24 VIII] (AR nr 825); 1456 Jan z S. wspomn. jako wuj Piotra zagrodnika [z zagrody] k. Młyna Wysokie Koło (M Poznań I 294, 112v); 1457 Mac. Węgiel [z S.] → p. 3B; 1464 prac. Marcin Trzeczak skwitowany przez mieszczkę pozn. Barbarę Piórową z zapłaty 1 grz. czynszu i sumy głównej 10 grz. na ogrodzie tegoż Marcina w Winiarach (AR nr 1001); 1465 Michał z S. (M Poznań I 296, 74); 1466 Małgorzata niegdyś sołtyska w S. kupuje od Mikołaja z Nowych Ogrodów zagrodę na Nowych Ogrodach (M Poznań I 296, 90); 1466 Marcin z S. → p. 6; 1483 Marcin z S. spłaca [Mac. Spławskiemu?] sumę główną 10 grz. bez 1 wiard. z 3 ł. w Winiarach³W 1481 Mac. Roszwar sprzedał Mac. Spławskiemu 1 1/2 grz. czynszu na swych 3 ł. w Winiarach za sumę 18 grz. (M Poznań I 297, 118). Nota dotycząca Marcina z S. została dopisana w 1483 do tej zapiski jako adnotacja o wykupie cz. zobowiązań(M Poznań I 297, 118); 1484 prac. Jan Trzeszka z S. [syn Szczepana Trzeszki] kupuje od [mieszcz. pozn.] Kaspra Welczela zw. Rączka czynsz 1 grz. na domu Kaspra przy ul. Wodnej w Poznaniu za sumę 12 fl. i 6 1/2 grz.; po śmierci Jana czynsz ma być płacony Mac. Trzeszce [z S.] (M Poznań I 298, 21v – tamże notka o wykupie czynszu w 1486); 1484 Mac. Trzeszka z S. wraz z Elżbietą Szczepanową z Poznania wspomniani jako krewni i opiekunowie Jana syna zm. Jana Słupskiego sołtysa w Górczynie (AR 2 nr 1413); 1486-89 prac. Jan Trzeszka syn zm. Szczepana Trzeszki z S. kupuje czynsze: 1486 1 grz. od [mieszczanina pozn.] Mikołaja zw. Mały Miś na 2 ł. w Jeżycach od sumy 12 grz.; 1486 1 grz. od Mik. Aqueductor [= Rurmistrz?] na jego domu przy ul. Sukienniczej w Poznaniu od sumy 12 grz.; 1489 1 grz. od Pawła Łagody na jego zagrodzie [w Winiarach] od sumy 12 grz. (M Poznań I 298 k. 62, 66, 113v); 1510 Mac. Kozieł z S. pozwany przez Małg. Dzierżkową [z S.] o 2 korce (chorus) jabłek i 1 korzec gruszek wartości 16 gr; Maciej zobowiązał się do dostarczenia tych owoców, gdy nabył [od Małgorzaty] ogród w S. wraz z sadem; pozwany wyjaśnia, że uczynił takie zobowiązanie pod warunkiem, że drzewa obrodzą, a w tym roku nic nie zebrał (ACC 87, 147v).

3B. Zagrody i gospodarstwa przy wsi S.: 1446 Baltazar Saśniowicz i Jan Grzywa zapisują Katarzynie wd. po [mieszcz. pozn.] Janie Ponieckim 1/2 kopy gr czynszu rocznego na 2 częściach ogrodu tegoż Jana Grzywy położonego obok S., na tyłach wsi Jeżyce i Wierzbnego Młyna, przy jego grobli (AR nr 307, 326); 1450 [mieszcz. pozn.] Jakub Polski sprzedaje z zastrz pr. wykupu szpitalowi Ś. Ducha pod Poznaniem czynsz 1 wiard. od sumy 2 kóp [gr] na swym ogrodzie obok S. (M Poznań I 293, 115v); 1454 [mieszcz. pozn.] Baltazar czyli Balczer sprzedaje Andrzejowi zw. Hermych swój ogród obok granicy S. i Jeżyc, obciążony czynszem 1/2 kopy (M Poznań I 294, 96v); 1455 Barbara c. Jakuba Polskiego i jej brat Jan sprzedają [za ile?] Stan. Simochowi ogród obok gran. S., położony za Wierzbnym Młynem; wspomn. mąż tej Barbary Jan Gidzik opiekun jej brata Jana (M Poznań I 294, 103); 1457 Mac. Węgiel [z. S.] kupuje od Balczera syna Michała zagrodę obok gran. S. [ciągnącą się] aż do Jeżyc; zagroda obciążona jest czynszem 1/2 kopy [gr] dla [mieszczki pozn.] Ponieckiej (M Poznań I 294, 126v); 1461 Marcin Kralus sprzedaje prac. Andrzejowi zw. Wenzel zagrodę położoną na polu w kierunku S. między ogrodami wójta [pozn.] i Niczka (M Poznań I 295, 34); 1463 Mik. Jurgowicz sprzedaje Barbarze ż. Piotra Slanki zagrodę położoną między granicami S. i Winiar (M Poznań I 296, 21); 1559 mł. Wierzbak [→ Wierzbny Młyn] przy gran. S. (DK 73-75).

4. 1413 sołectwo w S.⁴Wzmianka o sołectwie w S. użyta jest tu najpewniej w charakterze zwrotu formularzowego (Wp. 7 nr 717); 1413 Michał Cziros sołtys w S. skwitowany przez Piotrka, Pchenkę i Wojc. Grycza [z Poznania?] (SBP nr 208); 1443 sołtys Michał, 1454 sołtys w S., 1466 Małgorzata niegdyś sołtyska w S. → p. 3A: Mieszkańcy.

6. 1445-77 Michał syn Pawła z S.: 1445 tenże notariusz publiczny w diec. pozn., 1467 czynny w Poznaniu (Not. nr 413); 1460-74 tenże adwokat w konsystorzu pozn. (ACC 40, 87; AC 2 nr 1324, 1374, 1376; APP Dominikanie Poznań D 2, dawniej Zbiór akt klasztornych Og. Duch. A 10); 1471-77 tenże [zw.] Sołacz pisarz sądu ziemskiego w Poznaniu (GUrz. nr C 1073).

1466 prac. Marcin z S. mieszcz. w Ryczywole zapisuje z zastrz. pr. wykupu wikariuszom kat. pozn. 1 fl. węg. czynszu rocznego od sumy 20 fl. na swym domu, 1 ł. i 2 zagrodach pod tym miastem (ACC 45, 108v).

7. A. Gałęzowska, Sołacz w okresie wpływów rzymskich. Odkrycia archeologiczne z końca XIX i początku XX wieku, „Kronika Miasta Poznania” 1999 nr 3, s. 7-26; J. Wiesiołowski, Sołacz średniowieczny i staropolski, tamże, s. 27-52; Z rachunków folwarku sołackiego, wyd. Z. Wojciechowska, tamże, s. 53-69.

8. Na gruntach S. odkryto cmentarzysko z X-XII w. (przy ul. Góralskiej 7); osady z XI-XII w. (położone przy dawnej Al. Sołackiej, obecnie Al. Wojska Polskiego, i ul. Mazowieckiej 43); osada z XII-XIII w. (położona przy dzisiejszej ul. Mazowieckiej); w lesie na wzniesieniu nad Bogdanką 300 m na NE od toru kolejowego Poznań – Oborniki znaleziono fragmenty grzebienia z XI-XII w. (Hensel 5, 233-242).

Powtórna analiza znalezisk z cmentarza przy ul. Góralskiej (biżuteria z X w.), której dokonali Z. Kurnatowska i M. Kara, dała im podstawę do wysunięcia hipotezy o „fizycznej obecności (...) grupy ludności (...) z okolic Nitry, w X w., w okolicach Poznania”, grupy o wysokim standardzie społecznym, kultywującej tradycje swej kultury. Zdaniem autorów byli to domniemani twórcy grodu w Poznaniu (Z. Kurnatowska, M. Kara, Na tropie Poznana eponima naszego miasta, w: Civitas Posnaniensis. Studia z dziejów średniowiecznego Poznania, Poznań 2005, s. 9-26, zwłaszcza 10-14, 23-24).

Uwaga: Sytuacja własnościowa wsi S. w XV w. jest niejasna. Wśród właścicieli obok szlachty znajduje się konwent pozn. dominikanów (1413), który chyba jednak szybko pozbył się wsi S., bo brak danych o właścicielach klaszt. Dopiero u schyłku XVI w. zakonnicy zaczęli starać się o odzyskanie tej wsi. Zapiska z 1443 sugeruje, że właścicielem cz. S. było m. Poznań, bowiem rajcy pozn. poświadczali czynności sądowe dokonywane przez sołtysa w S. Późniejsze informacje o S. wskazują jednak na szlacheckich właścicieli, którzy posiadali S. do końca XVI w., gdy wieś została sprzedana m. Poznaniowi. Nie jest wykluczone jednak, że wspomniane zapiski z 1413 i 1443 dotyczą cz. S. położonej obok mł. zwanego następnie → Wierzbnym Młynem, wokół którego najpewniej powstała osada (między S. a Winiarami, → wyżej: p. 2, pod 1482), pierwotnie szlachecka, następnie klaszt., wreszcie miejska.