1388 or. Stopnicz (Lek. 1 nr 340), 1400 Stobnicza (KP nr 127), 1447 Stobnycza (ACC 29, 211), miasto 10 km na N od Szamotuł.

1. 1402 n. miasto: 1402 wójt (KP nr 1102), 1458 miasto – opidum („Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 28, 1980, s. 396); 1404 n. par. własna (AAG, ACons. A1, 149); 1508 n. pow. pozn. (ASK I 3, 18v).

2. 1400 [Sędziwój Świdwa z Szamotuł] wda pozn. w sporze z Trojanem ze wsi Żdzary i Niemierzą z Bliżyc [obie wsie w pow. gnieźn.] w sprawie rozgraniczenia S. i →Kiszewa¹Pisarz zapisał w księdze: Kyszkowo (PZ 2, 19); Kiszkowo oddalone jest jednak od Stobnicy o ponad 20 km w linii prostej; rozgraniczenie dot. zapewne gran. między S. a →Kiszewem, należącym do Niemierzy, a położonym 2,5 km na E od S (KP nr 127).

1461 zamek [?] →p. 3A.

1465 Piotr z Szamotuł [wnuk Sędziwoja Świdwy] na sejmie w Piotrkowie ma złożyć zeznanie, że wieś →Brączewo powstała na gruncie dóbr oraz lasów S. i od 50 lat lasy należące do tych osad były użytkowane przez jego zm. ojca Dobrogosta oraz przez tegoż Piotra; warunkiem dalszego użytkowania tych lasów przez Szamotulskich ma być zadośćuczynienie pretensjom [sióstr] Heleny i Katarzyny [dziedziczek w S. →p. 3] (PZ 18, 90).

Młyny k. S.:

Hamer w S.: 1476 Jan młynarz w S. żonaty z Małgorzatą²Prawdop. tej samej Małgorzaty dot. wzmianka z 1499 o rozwiązaniu nieważnego małżeństwa zawartego w Wieleniu (nad Notecią) między Marcinem Szochem a Małgorzatą, która wcześniej zawarła ważne małżeństwo z Janem hamernikiem w S. (ACC 76, 31v) ze →Skrzetusza [k. Ryczywołu] (PG 9, 56v); a. 1523 [tenże?] Jan hamernik w S. trzyma w zastawie łąkę i ogród [należące do wójtostwa stobnickiego w Brączewie] →p. 4.

1493-1527 wzmianki o [młynie] Hamer w transakcjach dot. S. →p. 3: Ostrorogowie i Danaborscy; 1508, 1510 pobór z [kuźnicy] Hamer (Hamer ferri) w par. S. (ASK I 3 k. 18v, 261); 1510 ruda (minera) alias Hamer w S. →p. 5; 1565 stawek przy Hamrze w S. na wodzie żywej [bieżącej] wymieniony wśród jezior nal. do stwa Ujście, z których nie ma żadnego pożytku (LWK 1, 155)

→Kaszuba³W haśle →Kaszuba szczegółowe dane o losach czynszu z tego młyna należnego plebanowi w S.; sprawy tej dot. też spór ss. Andrzeja Kobylnickiego z Janem Kąsinowskim z Kąsinowa, który w 1508 wbrew zobowiązaniu nie wyclił tego obciążenia (PG 66, 25) młyn [na rz. zw. obecnie Kończak (Gilly, Gaul)]: 1508-27 z tegoż młyna należy się czynsz 1 grz. plebanowi w S. →Kaszuba; 1508-10, 1563-80 pobór od tegoż młyna: 1508 i 1509 od 2 kół, 1510 [liczby kół brak], 1563 od 2 kół (ASK I 3 k. 18v, 58v, 261; ASK I 5, 234); 1580 [formularz nie wypełniony] (ŹD 32).

Mianka (Myanka, Myanthka): 1508 pobór od 2 kół, 1510 [liczby kół brak] (ASK I 3 k. 18v, 261).

Nadolnik: 1508 i 1510 pobór od 2 kół (ASK I 3 k. 18v, 261).

Górny młyn [na rz. zw. obecnie Kończak (Perthées, Gaul)]: 1563 pobór od 2 kół, 1580 [formularz nie wypełniony] (ASK I 5, 234; ŹD 32).

Młyn [który?]: 1501 młyn wodny →p. 3: Danaborscy; 1520 król Zygmunt odnawia Wacławowi Ostrorogowi kaszt. kal. przywilej na młyn na rz. Warcie w S.; poprzednio król dał taki przyw. jego zm. bratu Stan. Ostrorogowi kaszt. kal. (MS 4 nr 12593); 1530 młynarz w S. poddany Mac. Tuczyńskiego →p. 3A.

3A. Własn. szlach. 1388 Janusz z S. wraz ze swym siostrzeńcem (filiaster) Adamem z →Gorzkowa przegrywa spór z Ofemią [czyli Eufemią? ze wsi Sady?] (Lek. 1 nr 340).

1400 Wawrzyniec z S.; Trojan ze Żdżar [→p. 2 i →Kiszewo] dowodzi, że tenże nie zniszczył („nie kazał” [może w znaczeniu „skaził”?]) mu wsi (WR 1 nr 483; ZSW nr 102).

1400 [Sędziwój Świdwa z Szamotuł] wda pozn. posiada S. →p. 2; 1403 tenże pozywa Wincentego z Obrzycka o to, że Wincenty zranił jego człowieka [poddanego] z S. (KP nr 1187; też →niżej: mieszkańcy).

[Wnuczką Sędziwoja Świdwy po synu Wincentym była Małgorzata wydana za Wacława ks. raciborskiego, z którym miała cc. Helenę i Katarzynę (→Szamotuły). W S. dziedziczyły potem rodziny ich mężów: Ostrorogowie i Danaborscy, zatem S. wraz z sąsiednimi wsiami⁴Były to wsie Brączewo, Gąsawy, Popówko, Piotrkowo (obecnie Piotrówko), Sycyn, Jaryszewo, Podlesie, a także części Bądlina i Baborowa wchodziła w skład dóbr posagowych Małgorzaty, a następnie również jej cc.]

1461 Anna wd. po Wincentym z →Szamotuł [synu Sędziwoja], [jej c.] Małgorzata ks. raciborska i Włodek z Danaborza [zięć Małgorzaty, mąż jej c. Katarzyny] zawierają ugodę z Piotrem z Szamotuł [bratankiem Wincentego]; zawieszony zostaje m. in. ich spór o dobra ziemskie i o zniszczenie domu w S.; Piotr ma przerwać budowę zamku w dobrach Anny [w S. czy w →Szamotułach?] (GG 2, 1o-2).

1465-69 Helena ż. Jana Ostroroga kaszt. międz. zw. doktorem i 1465-93 Katarzyna ż. Włodka z Danaborza kaszt. i star. nak. →niżej.

Ostrorogowie w S.: 1465-69 wspomn. wyżej Helena: 1465 taż →p. 2; 1469 taż Helena z S., Brączewa, Podlesia i Bądlina toczy spory z mieszczanami z Szamotuł (PZ 18, 231; PZ 19, 8v).

1502-10 Wacław i Stanisław z Ostroroga, ss. Jana [i Heleny]: 1497 ciż w sporze [z Janem starszym z Danaborza] o 1/2 m. S. z Hamrem oraz połowy wsi Brączewo i Podlesie pozywają poręczycieli Jana [ponieważ Jan nie wywiązał się ze swych zobowiązań] (PZ 23, 33v); 1503 ciż kupują z zastrz. pr. wykupu od Jana starszego z Danaborza 1/2 m. S. oraz połowy wsi Brączewo i Podlesie, a także [1/2] rudy (minera) alias Hamru za 100 kóp gr (PG 12, 275; PZ 18, 275); 1510 tenże Stanisław w działach z bratem Wacławem otrzymuje m. in. m. S. oraz Hamer, Podlesie, Brączewo i 1/2 Bądlina (PG 14, 181; →Ostroróg).

Danaborscy w S.: 1461 Włodek →wyżej.

1465-93 wspomn. Katarzyna: 1465 taż →p. 2; 1469 Mik. Czymynsky dziekan w Środzie [pow. pyzdr.] sprzedaje z zastrz. pr. wykupu Pawłowi [z Zakroczymia?, →niżej] wicekustoszowi kat. pozn. 5 grz. czynszu z m. S. i wsi Brączewo za 70 grz. w celu erygowania altarii w koleg. NMP [k. kat. pozn.]; wspomn. dobra dziekan posiada z zastrz. pr. odkupu od zm. [w 1467] Włodka z Danaborza kaszt. nak. [męża Katarzyny] (PG 8, 25v); 1471, 1483 taż Katarzyna wd. po Włodku z Danaborza zapisuje kolejnym egzekutorom testamentu zm. Pawła z Zakroczymia syndyka gnieźn., w 1471 Janowi Łukowskiemu kan. kat. pozn., a w 1483 Piotrowi Kobylnickiemu kustoszowi koleg. NMP [k. kat. pozn.], czynsz 6 grz. z zastrz. pr. wykupu za 82 (wg późniejszej zapiski za 60) grz. z m. S. i ze wsi Brączewo (PG 8, 106; CP 435, 43); 1478 taż z ss. Janem starszym i Janem młodszym z Danaborza zapisuje Pawłowi penitencjarzowi w kat. pozn. i prebendarzowi w koleg. NPM [k. kat. pozn.] czynsz 5 grz. z zastrz. pr. wykupu za 60 grz. na 1/2 m. S. i na wsi Popówko [k. Szamotuł]⁵Zakończenie tej sprawy nastąpiło w 1532, gdy kan. Zaliwski (nie zna go LutKap) za pośrednictwem swego pełnomocnika pokwitował odbiór od Janusza Latalskiego kaszt. gnieźn. wspomn. w tej zapisce sumy i czynszu zapisanych na S. i na wsi Popówko (PG 76, 155). Nie wiemy, w jaki sposób zobowiązanie do spłacenia tych pieniędzy przeszło na Latalskiego (PG 9, 100); 1493 taż daje wspomn. ss. Janowi starszemu i Janowi młodszemu z Danaborza 1/2 m. S. z młynem Hamer (molendinum ferrifodinis) oraz połowy wsi Gąsawy, Popówko, Piotrkowo, Sycyn, Jaryszewo, Brączewo, Podlesie oraz 1/4 Bądlina (PG 10, 186v).

1497 Jan starszy kaszt. rogoz. i star. nak. oraz Jan młodszy bracia niedz. z Danaborza [ss. Włodka i Katarzyny] sprzedają z zastrz. pr. odkupu Andrzejowi Kobylnickiemu [z →Kobylnik k. Szamotuł] 1/4 wsi Bądlino, mł. Kaszuba i sadzawkę, znajdującą się k. ich m. S., za 150 fl. (MS 2 nr 793); 1501 Andrzej Kobylnicki na 1/2 wsi Kobylniki oraz na 1/2 wyżej wspomn. dóbr trzymanych z zastrz. pr. odkupu [od Danaborskich] (w tym na 1/2 mł. wodnego w S.) zapisuje po 150 grz. posagu i wiana swej ż. Annie, c. Dziersława Rozwarowskiego (PG 12, 142); 1502-03 tenże Jan starszy →wyżej: Ostrorogowie.

1527 Andrzej z Danaborza [syn Jana starszego] sprzedaje z zastrz pr. odkupu [swemu szwagrowi] Mac. Tuczyńskiemu 1/2 m. S. z mł. Hamer oraz wsiami Gąsawy, Popówko, Jaryszewo, Piotrkowo, Sycyn, 1/2 Brączewa i 1/2 →Podlesia k. Obornik za 1200 fl. (PG 16, 191v).

1527-32 Mac. Tuczyński posiadacz z zastrz. pr. odkupu S. z wsiami: 1527 tenże wchodzi w posiadanie tych dóbr →wyżej; 1530 tenże ręczy Benedyktowi Zajączkowskiemu za młynarza w S.; star. gen. Wlkp. wyznaczył wadium 120 grz., aby młynarz w S. żył w spokoju z Zajączkowskim (PG 74, 651); 1532 tenże →niżej.

1531 małol. Gertruda c. zm. Andrzeja z Danaborza ma pr. do dóbr gąsawskich, tzn. do wsi Gąsawy, Sycyn, Popowo, Jaryszewo, Piotrkowo oraz połowy m. S. i wsi Podlesie; jej opiekun Jan z Kościelca wzywa Mac. Tuczyńskiego, aby ustąpił z tych dóbr (PG 75 k. 170-173, 677v-679); 1531-32 wspomn. Jan z Kościelca [jako opiekun Gertrudy] sprzedaje te dobra z zastrz. pr. odkupu Łukaszowi z Górki kaszt. pozn. i staroście gen. Wlkp., a 1532 Mac. Tuczyński ustępuje z wspomn. dóbr (PG 16, 528v); 1541 taż Gertruda, ż. Janusza z Kościelca [syna wspomn. wyżej Jana], sprzedaje wspomn. Łukaszowi z Górki, obecnie bpowi włocł., 1/2 m. S. z wsiami Podlesie i Bądlino, a także całe wsie Gąsawy, Sycyn, Popowo, Jaryszewo, Piotrkowo i Brączewo za 6000 zł (PG 17, 430).

Mieszkańcy: 1403 Piotr [kmieć?] z S. pozywa Winc. Obrzyckiego o zabrane zboże wartości 12 grz. (KP nr 1180, 1271); Świąch [kmieć?] z S. w sporze z Mik. [Czarnkowskim] sędzią pozn. o zabrane mu 2 konie, 9 siekier, wozy i noże (cutella; KP nr 1188, 1447).

1445 Maciej kowal z S. [może ident. z hamernikiem, →p. 2: Hamer] pozwany przez Mikołaja pleb. z Kiszewa o to, że nie dotrzymuje warunków umowy, na mocy której miał dostarczać plebanowi żelaza płużne oraz inne żelaza do użytku domowego; kowal dowodzi, że żelaza dostarczył, a pleb. oddał je swojej ciotce (amita; ACC 28, 67v).

1447 Maciej młynarz z S. →p. 5.

3B. Miasto S.: 1458 m. S. ma dostarczyć 3 pieszych na wyprawę do Malborka („Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 28, 1980, s. 396).

1462-65 m. S. płaci podatek zw. cyza w 11 ratach; raty 2-12: 1/2 grz., 3 wiard., 1/2 grz. bez 1 gr, 28 gr, 1/2 grz., 27 gr, 1/2 grz. i 1 1/2 gr, 21 gr, 20 gr, 18 gr, 15 gr (Cyza 545-549; M Poznań I 1854).

1507 m. S. płaci 2 1/2 grz. szosu (ASK I 5, 2).

4. 1402 Jan [zw. Kazirola lub Slapirola →Sołacz] wójt z S. w sporze z Bodzętą z Sołacza o łąkę (KP nr 1102; ZSW nr 299); 1419 Dobiesław wójt w S., śwd. (WR 1 nr 971); 1460 szl. Stanisław syn Dobiesława wójta w S. kwituje swego brata Jana, altarystę w Krerowie [o nim →p. 6], z należnej mu po ojcu cz. wójtostwa w S. (ACC 40, 3).

1523 Kat. Uzarzewska wd. po Janie Brączewskim z synem Łukaszem za pośrednictwem swego pełnomocnika Jana Wielżyńskiego zobowiązuje się uwolnić od roszczeń in. osób wójtostwo [miasta S.] w Brączewie; wójtostwo to nabył Piotr Bielejewski za 80 grz.; ze sprzedaży wyłączono łąkę w S. oraz ogród „obok promu” (penes prom) [tzn. w pobliżu miejsca, w którym znajdował się prom służący do przeprawy przez rz. Wartę?]; te 2 obiekty zostały [wcześniej] zastawione Janowi hamernikowi [w S.] (PG 71, 513).

5. 1404 Szczepan (Stephanus) pleb. w S. (AAG, ACons. A1, 149).

1431 Andrzej wikariusz z S. toczy spór z Grzegorzem z Golcza o należne mu 3 1/2 kopy gr (ACC 15 k. 59, 79).

1445 Andrzej z Bnina bp pozn. oddaje dzies. snop. z Podlesia kościołowi par. w S. (CP 29, 56v⁶M. Mastyńska (RH 10, 24), błędnie cytuje CP 29 (dawniej ACap. II) k. 141).

1447 Jan pleb. w S. otrzymuje od Macieja młynarza z S. 1/2 grz. tytułem mesznego (ACC 29, 211); 1463 [tenże?] Jan pleb. w S. śwd. (ACC 43, 87).

1502 Jakub pleb. w S. jest pełnomocnikiem sąd. Wacława i Stan. Ostrorogów (AC 2 nr 1569).

1508-27 pleb. w S. ma otrzymywać czynsz 1 grz. z mł. →Kaszuba.

1510 par. S. obejmuje wsie Brączewo, Jaryszewo i Podlesie oraz młyny Hamer i Kaszuba; pleb. w S. pobiera tylko stołowe (mensalia) i świętopietrze ze wsi par., a dzies. po 8 gr z 12 ł. tylko z Podlesia; z Hamru otrzymuje 6 pługów żelaznych [rocznie], a z mł. Kaszuba 1 grz. od dziedzica i 1 grz. od młynarza rocznie⁷Z późniejszych zapisek zdaje się wynikać, że na młynie Kaszuba ciążyły 2 czynsze po 1 grz. od sumy 12 grz., które następnie zostały przejęte przez innych płatników →niżej: 1512, 1527 (LBP 79).

1512 Jan Wielżyński dz. Wielżyna zapisuje plebanowi w S. czynsz 1 grz. z zastrz. pr. wykupu za 12 grz.; poprzednio czynsz ten płacono z mł. Kaszuba w S. (ACC 88, 259v).

1514 Marcin wikariusz w S. (AC 2 nr 1688).

1527 Stan. Skrzetuski ze Skrzetusza zapisuje Jakubowi pleb. w S. czynsz 1 grz. od 12 grz.; poprzednio (od 1489) czynsz ten płacono z mł. Kaszuba w S. (PG 16, 163v-164).

1564 wiardunki dzies. ze wsi Brączewo (z 10 ł.) i Jaryszewo (z 8,5 ł.) w par. S. należą do dochodów klucza Buk bpa pozn. (IBP 304).

1628 par. w S. opuszczona, obowiązki plebana w S. pełni prep. bened. z Kiszewa; do par. S. należą wsie Podlesie i Jaryszewo [nie wymieniono Brączewa] (AV 7, 45-46); 1641 kościół Ś. Wojciecha, prezbiterium (chorus maior) murowane, [reszta kościoła drewniana]; uposażenie kościoła: 1 łan roli, 2 ogrody oraz łąki (z nich zbierają 15 wozów siana); mieszczanie dają po 9 gr z domu, może (forte) tytułem praw patronackich (racione patronalium); o dziesięcinie pozostało tylko słabe wspomnienie (memoria parva extat); z folw. w Brączewie dają beczkę (tunna) piwa, a wcześniej dawali 30 zł tytułem dzies. snopowej; obecnie jest w Brączewie 1 kmieć; z opust. ról kmiecych nic nie dają; w Jaryszewie jest 4 kmieci, folw. zlikwidowany, a role oddane kmieciom; w Podlesiu jest sołectwo i 8 kmieci (AV 10, 238).

6. 1423 Piotr kleryk z S. pozwany przez Marka pleb. ze wsi Psarskie [k. Pniew] o zwrot przedmiotów (w tym m. in. pergaminowego przywileju na sołectwo w Białokoszu) zabranych po śmierci poprzedniego plebana ze wsi Psarskie (AC 2 nr 1847).

1440 Szczepan (Stephanus) syn Wawrzyńca z S. ma być instytuowany na altarię NMP, ŚŚ Szczepana, Fabiana, Sebastiana i Barbary w [kościele par.] w Kościanie [altaria patronatu Hermanów, →Kościan, p. 5 Bn] (AAP, D perg. 33).

1447 Jan kleryk z S. (ACC 29, 212v).

1458 Kasper z S. mieszcz. w Czarnkowie (AC 2 nr 1281).

1458 Jan kapłan z S. altarysta altarii Zwiastowania NMP w Krerowie [pow. pyzdr.] (ACC 38, 155); 1460 tenże syn Dobiesława wójta z S. →p. 4; 1467 potwierdzenie testamentu [tegoż] Jana zw. Piłat (Pylath; ACC 66, 57, 57v); 1472 [tenże?] Jan z S. altarysta w Święciechowie (AE II 346); 1488 [tenże] Jan Piłat z S. zmarł i wakuje po nim altaria w Krerowie⁸Altaria ta w 1498 została przeniesiona do kat. pozn. (Now. 1, 267-268) (ACC 66, 57).

1493 Błażej syn Stanisława z S. student w Krakowie (Metryka 1/1 nr 93e/198).

8. Naczynie wczśr., dzbanek gliniany z pełnego średniowiecza, cmentarzyska i ślady osadnictwa kultury łużyckiej oraz pomorskiej (Hensel 6, 251-252; E. Wielgosz-Skorupka, w: ArchObor 228).

Uwaga: W sąsiedniej wsi →Brączewo, która powstała na terenie lasów nal. do m. Stobnica (→p. 2 pod 1465), w 1510 były 3 ł. zw. Wójtostwem (LBP 79). Było to zapewne uposażenie wójtostwa w S.

Ostrorogowie w końcu XV i w I ćwierci XVI w. posiadali również dobra król. Stobnica (obecnie Stopnica) k. Buska w Kieleckiem (M. Ludwig, Besteurung und Verpfändung königlicher Städte im spätmittelalterlichen Polen, Giessen 1984, s. 328).