(1523 Stanislawowo, 1565 Stanisławow) miasto 12 km na N od Mińska, przedtem cz. dóbr → Cisek.

1. 1523 n. miasto, z. warsz. (MK 32, 160); 1525 par. S. (Ep. 12, odpis przyw.).

2. 1525 stare włóki wsi Cisek, które weszły w skład miasta, graniczą z nowo założoną wsią Złota [Rządza] (Ep. 12, → p. 5); 1538 rozgraniczenie dóbr król. S. od dóbr szlach. Ręczaje i Retkowo (MS 4 nr 19182, 19534); 1565 S. graniczy z Mlęcinem pana Szczawińskiego, z panami Ręczajskimi i z dobrami król. (LM 1565 II, 193); 1565 m. ma grunt dobry, w 3 polach (LM 1565 II, 189); 1565 ku S. jest borów dosyć i puszcza Sulejów [Sulejowska]; bartnicy dają 29 rączek miodu (LM 1565 II, 191); 1565 8 młynów na rz. Rządzy, Czarna i na Osownicy, karczma na gościńcu niedaleko Pustelnika (LM 1565 II, 191-193).

3. Włas. książ., potem król. 1523 książęta Stanisław i Janusz III lokują m. S. na gruntach wsi Cisek i nadają mu prawo miejskie, łaźnię, wagę i postrzygalnię oraz dają mu targ w poniedziałek i 3 jarmarki rocznie; ustalają czynsz z 1 wł. os. po 30 gr posp. i 7 korców owsa (MK 32, 160-160v); 1524 książęta Stanisław i Janusz III sprzedają braciom Janowi i Maciejowi Wielgim, mieszczanom z S. 3 wł. wójtostwa we wsi Złota Rządza lokowanej na surowym korzeniu obok nowego m. S. (MK 32, 238); 1526 w S. z 8 1/2 wł. os. czynsz po 30 gr, 1 wł. wolna kościoła (ASK I 27, 449v); 1526 miasto daje owies (ASK I 27, 671v); 1565 w S. 52 1/2 wł. w 3 polach, w tym 47 1/2 wł. mieszczan; płacą po 30 gr od wł.; ponadto było 690 1/2 mr. roli, z tego 98 mr. odjęto na folw.; 132 ogrody, 416 siedlisk, w tym niezabudowane; dzień targowy w poniedziałek (LM 1565 II, 189-190); XIX w. S. ma 2976 mr. ziemi mieszczan, tj. 99 wł. (SG 11, 189).

4. 1523 lokacja miasta → p. 3; 1533 dok. ks. Janusza I z 1418 na 4 wł. wójtostwa w Cisku potwierdzony na prośbę braci Mikołaja, Pawła, Wojciecha i Marcina wójtów w S. (MS 4 nr 16940); 1565 w m. S. były 4 wł. wójtowskie, ale je skupiono na folw. (LM 1565 II, 189; → p. 3).

5. 1524 książęta Stanisław i Janusz III dają kościołowi par. w mieście S. 5 wł. jako poświętne 3 wł. wykarczowane i 2 wł. w lesie książ. (MK 32, 236; MS 4 nr 6598); 1525 Rafał bp płoc. na prośbę ks. Janusza III eryguje w S. kościół par. NMP, ŚŚ. Jana Chrzciciela, Stanisława i Wszystkich ŚŚ., któremu książęta Stanisław i Janusz III dali 5 wł. w S. wolnych od wszelkich obciążeń.; pleb. zostaje Jan Majewski albo z Majewic, który na prośbę ks. Janusza III otrzymuje od bpa dzies. z 80 wł. chełm. w mieście S. i wsiach Głęboczyce, Brzozowica, Retkowo, Czarna i Złota [Rządza], które biskup przyłącza także do par. S.; biskup zastrzega dzies. bpią od wł. kmiecych poza 80 wł. objętymi nadaniem i potwierdza dzies. dla altarysty w kaplicy Ś. Stanisława [w koleg.] warsz. z nadania Piotra bpa płoc. od kmieci dawnej wsi Cisek (Ep. 12, odpis przyw.; MK 122, 522v-525); 1527 król nadaje kościołowi w S. dzies. snopowe z ról miejskich w S. (MS 4 nr 14984); 1530 Jan pleb. w S. nie ma dochodów z dzies., gdyż wolnizna wygaśnie dopiero za 3 lata i będzie wtedy miał dzies. z 30 wł. miasta S.; ma wikariusza i rektora [szkoły par.] (AECPolt. 389); 1539 wypis dok. z 1524 na prośbę Stanisława Szemborskiego kanonika warsz. i pleb. w S. (MS 4 nr 6598); 1542 król zamienia z plebanem w S. 10 wł. roli we wsi król. Choiny czyli Czarna na 5 wł. [kośc.] we wsi S., którą książęta maz. przekształcili w miasto (MS 4 nr 20862); 1565 kośc. mur., pr. patronatu należy do króla; ma wieś Choiny z 10 wł. os. i dziesięciny z cz. miasta S. (LM 1565 II, 193); 1775 kośc. ŚŚ. Stanisława i Jana Chrzciciela, mur. z pułapem i dachem drewn., ma 5 ołtarzy; pleb. i 1 wikariusz; uposażenie: folw. z sadzawką we wsi Zawiennichy [Zawiesiuchy], 7 chłopów poddanych w tej wsi i 9 w Choinach, przy wsiach bór i łąki, razem 10 wł. (Mat. 8, 196-207).

7. Miasta pol. 2, 515.

8. Murowany kośc. par. ŚŚ. Jana Chrzciciela i Stanisława z ok. 1530 (Kunkel 331-333).