(1198 sal de Bochegna, ok. 1234 Bocheno, 1242 hereditas Vincencij, que nunc Bochyna dicitur, Bochna, 1253 villa Bochna, 1253 locus salisfodinarum, qui Polonice Bochnija et Saltzberk Theutonice nuncupatur, 1273 Bohena, Bohina, Boche, Bogna) wieś, następnie od 1253 miasto.

1. A. 1253 wieś (ZDM 4, 873; Mp. 2, 442); 1253 n. miasto (Mp. 2, 439); a. 1490 n., 1581 pow. szczyrz. (ŹD s. 59, 445); 1428, 1432 dystrykt bocheński (ZDM 4, 2017; Mp. 4, 1292); 1253 n. par. własna (Mp. 2, 439); 1325-8 dek. Niegowić, dawniej Szczyrzyc; 1335-52 dek. Szczyrzyc; 1353-8 dek. Niegowić (MV 1 s. 124, 194, 369; 2 s. 176, 256); 1373-4 dek. Kosocice (Rejestr świątop. k. 2, 26); 1470-80 dek. Dobczyce alias Szczyrzyc (DLb. 2 s. 126); 1529 dek. Lipnica [Murowana] (LR s. 191).

2. Położenie, granice, rozgraniczenia. 1262 Bolesław Wstydl. nadaje komesowi Dzierżykrajowi i jego br. Wyszowi kan. krak., dziedzicom → Niegowici lasy i gaje położone między Krasicami [Strzeszyce?], B. i Szczyrzycem. Granica nadanego terenu dochodzi m. in. do Nieprześni „supra montem ad dexteram partem”, do drogi bocheńskiej (KK 1, 63); 1287 wieś Krzyżanowice leży „in confinio Bochnensi” (Mp. 2, 504; MS 4 S 69); 1399 wieś wójtostwa bocheńskiego Chodynice leży na granicy B. (KSN 872); 1470-80 pole Ujazd (Uyazd, Vgyasd) w Kurowie zostało odjęte m. B. przy okazji rozgraniczenia. B. graniczy z Kolanowem, Brzeźnicą i Gorzkowem (DLb. 1 s. 53; 2 s. 186; 3 s. 196, 283-4); 1527 Zygmunt Stary zatwierdza rozgraniczenie między dobrami wójtostwa bocheńskiego [dziś cz. Bochni zw. Wójtostwo; UN 2 s. 5 i MAd.] a Kurowem Piotra Kmity z Wiśnicza. Granicę zaczęto wytyczać od wsi klaszt. Brzeźnica, przez role kmieci Kurowa, drogą k. lasu dzielącego Kurów od wsi klaszt. Dołuszyce. Las ten wg zeznań świadków był sprzedany ongiś żupie bocheńskiej. Następnie komisarze przeszli do drogi z Bochni do Dołuszyc. Dalej usypano 2 kopce oddzielające Kurów i las od wsi Dołuszyce i od lasów klaszt. oraz od wsi Kolanów. Świadkowie z Kurowa przeprowadzili komisarzy przez drogę w kierunku B. w celu wyznaczenia wieczystej granicy rozdzielającej las wsi Kurów i wsi Dołuszyce aż po wieś Kolanów należącą do kl. tyn. Tu zwrócili się na lewo od drogi i wskazali łąkę kurowską wzdłuż drogi granicznej, w pobliżu ról wsi Kolanów ,,usque ad effosionem alias do zaryczya” drogi kolanowskiej do Bochni. Następnie poprowadzili komisarzy przez drogę z B. do Dołuszyc do końca ogrodów miasta B., pod górę szubieniczną i od tych ogrodów w kierunku Kurowa, przechodząc na prawą stronę szubienicy, zwrócili się na lewo, przeszli przez górę Uzbornię, powyżej drogi publicznej z B. do Brzeźnicy. Tu wskazali świadkowie kurowscy kopce wzdłuż tej góry. Rajcy i wójt B. zaświadczyli, że są to kopce graniczne. Wójt wskazał tu swoje role od tych kopców w kierunku Brzeźnicy, przy drodze publicznej oraz k. tychże ról wał z fosą, wykonane przez jego poprzedników na wójtostwie i ciągnące się w kierunku Kurowa. Od tego miejsca świadkowie kurowscy powiedli komisarzy tąże drogą publiczną w kierunku Brzeźnicy aż do granicy tejże wsi. Tu komisarze usypali kopce graniczne z Brzeźnicą i dalej przy drodze publicznej do B., wykorzystując też jako granice ww. wał i fosę, wykonane przez wójtów. Przybywszy „ad incurvationem” góry Uzborni, gdzie droga publiczna do B. odchodzi w prawo z tej góry, skręcili komisarze przez drogę w lewo i doszli do ww. ogrodów mieszcz. bocheńskich pod wzgórzem z szubienicą, w pobliżu drogi z B. w Dołuszycach, zmierzającej w kierunku Kolanowa i doszli do ww. łąki należącej do Kolanowa i sąsiadującej z Kurowem (MK 43 k. 145-52; AS 5, 5328 regest; MS 4, 15298, 15317, 15339-40); granice między m. B. i wsią Chodynice należącą do wójtostwa bocheńskiego a wsią Damianice należącą do szl. Jana Oleśnickiego poczynają się od granicy wsi Łapczyca kl. tyn. naprzeciw wsi król. Cikowice, po tej stronie rz. Raby, po której leżą Damianice. Oba brzegi rz. Raby zostają przysądzone wójtowi i mieszcz. B., poczynając od granicy Łapczycy aż do granicy wsi Proszowice, należącej do Jakuba Suda. Usypane zostają 2 kopce, z tych jeden narożny k. rz. Raby, oznaczający granice Łapczycy, m. B. i wsi wójtowskiej Chodynice. Dalej usypano kopce k. brzegu Raby, przysądzając oba jej brzegi i wszystko po prawej stronie miastu Bochni, wójtostwu i wsi Chodynice. Dalej kopce narożne usypano na granicy: wsi Proszowice, Damianic, m. B. i dóbr wójtostwa (MK 44 s. 82-3; MS 4, 5212); granica między m. B. a wsią wójtostwa bocheńskiego Chodynice poczyna się dwoma kopcami narożnymi k. krzyża Męki Chrystusa, na wzgórzach k. drogi publicznej z B. do Krakowa. Kopce te wyznaczają granice ww. dóbr od granicy m. B. i granicy Kolanowa. Dalej usypano kopce k. ww. drogi, po jej prawej stronie, aż po drogę poprzeczną, idącą z Łapczycy do Damianic i wzdłuż tej poprzecznej drogi przez pole aż do lasów: chodynickiego i łapczyckiego. Granica idzie następnie przez las aż do jego końca, i wychodząc z lasu odchodzi od drogi w lewo, przez pole do brzegu rz. Raby. Tu znów usypano dwa kopce narożne, jeden na ścianie wsi Łapczyca, drugi na ścianie wsi Chodynice. Wójt okazał przyw. z 1253 r. w sprawie przynależności obu brzegów rz. Raby do wójtostwa, bocheńskiego i m. Bochni (MK 44 s. 86-7; MS 4, 5214); rozgraniczenie m. B. i Krzyżanowic należących do wójtostwa bocheńskiego od innej wsi Krzyżanowice, należącej do Jakuba Suda. Granicą jest rz. Raba od ujścia potoku Babica do rz. Raby, poniżej młyna [Mik. Cikowskiego] wójta bocheńskiego, gdzie jest narożnik dóbr wójta oraz dóbr mieszczan B. i Jakuba Suda. Dalej granica dochodzi do ściany wsi Słonka, k. brzegu rz. Raby i do przekopy ciągnącej się od drogi z Uścia [Solnego] do B., po rz. Rabę (MK 44 s. 89-93; MS 4, 5211); 1528 na prośbę rajców bocheńskich zostaje zatwierdzony dok. komisarzy król. rozgraniczający m. B. od wsi Krzyżanowice Jakuba Suda (MS 4, 5327); 1530 Zygmunt Stary zatwierdza dok. sądu ziemskiego krak. z 1528 dotyczący ugody między Mik. Cikowskim z Wojsławic kaszt. biec. i wójtem bocheńskim, burmistrzem, rajcami i mieszcz. bocheńskimi a Janem Oleśnickim z Damianic o granice (MS 4, 15688).

Mury, bramy, ulice, rynki, przedmieścia. 1365, 1378 ulica Ś. Krzyża (Mog. 80, 91); 1393 rynek (KSN 169); 1405 Nowy Rynek (Nowyrinek) (MS 4 S 439; ZDM 6, 1672); 1442, 1447 ulica Trędowatych (platea Leprosorum) (Cracovia artificum 376; MPH 3 s. 245); 1447 ulica za szkołą, rynki (MPH 3 s. 245); 1452 rynek (MS 4 S 862; Mp. 5 A 78); 1485 Przedmieście Krakowskie i Przedmieście Niepołomickie (AS rps 19 s. 206-7); 1485-98 Rynek Górny (Circulus Superior) (F. Kiryk, Bochnia, maszynopis, MS 3 S 265); 1487-90 ulica Biała (F. Kiryk, Bochnia, maszynopis); 1487, 1526 przedmieście B. za murami (MS 4 S 1125; Mp. 5 Q 140; MK 40 s. 282-4); 1487, 1497, 1564 ulica Balicka (Balyczska) czyli Żydów (Judeorum) (S. Fischer, Wygnanie Żydów z Bochni, s. 7; LK 1 s. 65); 1498 Brama Krakowska (Valva Cracoviensis) (MS 3 S 265); 1524 wał poza murami miejskimi (MS 4, 14074); 1529 przedmieście B. (LR s. 174); 1570 Brama Kowalska, (Brona Kowalska) ulica Kowalska prowadząca do Rynku. Do Bramy Kowalskiej furmani objeżdżają ulicą Szarowisna (Szarowissna). Od Rynku ulica prowadząca do Bramy Sądeckiej (Brona Sądeczka) i za bramą most. Ulica Klasztorna (Kliasthorna) prowadzi do rz. Babicy i do mostu. Wyjazd z B. przez ulicę Kowalską w kierunku wsi Łapczyca (LDK s. 31-2, 54).

Drogi. 1318 droga ze Strzeszyc do B. (Mp. 1, 155); 1369 mieszcz. krak. skarżą się królowi, że kupcy wiozący miedź i żelazo [z Węgier] oraz inne towary składają je w B., omijając Kraków (KRK 2 s. 25); 1414 ogród w pobliżu B., koło drogi, która prowadzi do młyna na rz. Rabie, naprzeciw krzyża (Mog. 114); 1453 rajcy krak. w obecności króla złożyli przysięgę w sprawie dróg, a mianowicie wszyscy jadący z B. w stronę Prus mają jechać przez Kraków (MS 3 S 155); 1469 droga bocheńska w → Stradomce (ZCz. 4 s. 386); 1485 krzyżowy gościniec idący przez miasto z Krakowskiego Przedmieścia, obok karbarii, za kościółkiem Ś. Leonarda i drugi gościniec z Niepołomickiego Przedmieścia od Bożej Męki pod górę ku cegielni i ku Bramie Sądeckiej (AS rps 19 s. 206-7); 1487 droga do Chodynic k. pola → Buczków; pole przy drodze do Krzeczowa (Mp. 5 Q 138); 1527 → wyżej Położenie, granice; 1564 żupa bocheńska jest obow. naprawiać drogi: do Uścia [Solnego] i za Uściem do Cła, do rz. Raby k. Damianic, w kierunku Wojnicza i Tarnowa; droga z B. do Wiślicy przez Koszyce (LK 1 s. 51-2; 2 s. 125); 1570 1) droga żupna z B. przez Krzyżanowice, Słonkę do B. Wjazd do B. przez Bramę Kowalską i mostek na rz. Babicy, przed wieżami, dalej przez ulicę Kowalską do Rynku. Do Bramy Kowalskiej furmani objeżdżają ulicą zw. Szarowisna. Od Rynku ulica prowadząca do Bramy Sądeckiej i za bramą most. 2) droga stąd pnie się pod gliniastą górę za dwór wójtostwa bocheńskiego, przez Kurów, Wiśnicz w kierunku Nowego Sącza. Do jej naprawy jest obow. kasztelan sądecki. Ulica Klasztorna prowadzi do rz. Babicy i do mostu. 3) droga z Krosna do Krakowa przez Jasło, Zakliczyn i B. 4) droga z Krakowa na Ruś przez B., Brzesko i Wojnicz. Wyjazd z m. B. przez ulicę Kowalską w kierunku wsi Łapczyca (LDK s. 29-33, 48-50, 52-5).

Cło i myto. 1267 prasołowie ze Skały po upływie 15 l. wolnizny mają jedynie w B. płacić 1 sk. srebra cła od każdego wozu soli (Mp. 1, 75); 1485 Kazimierz Jag. zezwala miastu na pobór myta na gościńcach, idących przez miasto; por. wyżej Drogi (AS rps 19 s. 206-7); 1486 tenże zezwala miastu na pobór 3 den. myta od każdego wozu kupieckiego (MS 1, 1834); 1525 Zygmunt Stary nadaje m. B. pr. pobierania 1 fl. od każdego półkufka wina węgierskiego sprowadzonego do miasta. Dochód ten ma być obrócony na naprawę dróg publicznych używanych przez prasołów (H. Machnicki, Z przeszłości m. Bochni 9); 1564 komora celna w B. (LK 2 s. 135); 1570 cło miejskie i królewskie w B. (LDK s. 54-5).

Obiekty fizjograficzne, wodociągi, stawy. 1253 m. B. lokowane „in loco salisfodinarum” otrzymuje pr. połowu ryb na rz. Rabie i budowy młynów na obu jej brzegach (Mp. 2, 439); 1262 → wyżej Położenie, granice; pod r. 1362 Długosz notuje wiadomość o sporządzeniu kanału (fossatum) napełnionego wodą Wisły. Ciągnął się on od Krakowa w kierunku B. i miał służyć spławianiu drzewa i soli (DH 3 s. 288); 1380 rajcowie m. Bochni wydzierżawiają Krzyśkowi i jego ż. Katarzynie ogród należący do folwarku szpitalnego, położony w kącie, gdzie kończy się góra Salomona (mons Salomonis) (ZDM 1, 162); 1394 młyn k. B., na rz. Rabie (KSN 361); 1396 groble przy sadzawkach (ZDM 6, 1845); 1401, 1403 młyn wójta bocheńskiego na rz. Rabie poniżej [B.; → Birków, par. Bochnia] zw. Birkowski i inny przed m. B. położony na sadzawce (KSN 1009; SP 2, 944); 1409 karczma → Uście przed B. (KSN 2470); 1414 → wyżej Drogi; 1417 folwark → Bucharka k. Bochni [dziś w Kurowie pola i łąki Buchary; UN 2 s. 9] (Teut. 1 A s. 34); ogród kl. mog. położony na górze Salomona między ogrodem Andrzeja Więcki a ulicą „którą idzie się do młynów nad rz. Rabą” (Mog. s. 99); 1419 dwa młyny na rz. Rabie, k. Bochni (Teut. 1 A s. 125); 1452 siedlisko k. [domu] Kulianki w rynku m. B., tam gdzie pierwotnie była wydobywana sól z żup król., z szybu zw. Wojewodzia Góra (MS 4 S 862; Mp. 5 A 78); 1470-80 pole pod górą → Uzbornia; łąka w Kątach (Kanthy) [dziś pole w Chodynicach; UN 2 s. 6]; łąka w → Buczkowie; łąka pod lasem → Olszyny, między łąką żupy a rolami mieszczan (DLb. 2 s. 126-7; 3 s. 283-4); 1487 do altarzysty kościoła Ś. Mikołaja należą: folwark z siedliskiem i ogrodem na górze Salomona, między folwarkiem i siedliskiem Miernowskiego a folwarkiem i siedliskiem Miechowskiego, za m. B., 2 folwarki na górze, tam gdzie idzie się do źródła Lipka, 5 prętów roli i łąka na polu → Buczków, k. drogi do Chodynic, między rolami Dylągowskimi (Dilangowskie) a rolami szpitala, ogród na polu położonym przy drodze do Krzeczowa (Mp. 5 Q 138); 1487, 1526 2 młyny wójtowskie na rz. Rabie i trzeci za stawem na przedmieściu B. za murami (MS 4 S 1125; Mp 5 Q 140; MK 40 s. 282-4); 1489 ogród pod górą → Uzbornia, przed m. B. (Mp. 5 Q 64); 1498 folwark Jaklowski (Jaklowskj) położony za Bramą Krakowską → p. 3 Mieszczanie (MS 3 S 265); 1504 folwarki mieszczan → p. 3 Rzemiosło (MS 3, 1647); 1512, 1516 4 stawy położone za żupą bocheńską (MS 4, 10314, 10995); 1519 Mik. Cikowski z Wojsławic wójt bocheński otrzymuje przyw. na wznowienie wodociągów w B. założonych niegdyś przez Piotra Pędziwiatra [ławnika bocheńskiego 1498]; 1524 tenże otrzymuje zezwolenie na założenie i przeprowadzenie kanałów od brzegu rz. Raby w kierunku miasta (MS 4, 12378; 14079); 1527 → wyżej Położenie, granice; 1528 łąka na górze Salomona (F. Kiryk, Bochnia, maszynopis); 1533 wójt bocheński Mik. Cikowski otrzymuje miejsce zw. Młynica (Mlinycza) na brzegu potoku → Babica na budowę młyna zgodnie z przyw. z r. 1253 (MS 4, 17020); 1564 rury [wodociągowe] bocheńskie z gruntu wójtowskiego doprowadzone są do żupy. Ciągną wodę z 2 źródeł: większego, nigdy nie wysychającego, „po prawej stronie przez górę” i małego, wysychającego - po lewej stronie. Pod tym źródłem w dole, w stronę miasta jest 8 stawków i kilka sadzawek (LK 1 s. 65); 1570 → wyżej Drogi.

3. Własn. książęca następnie król.¹Nadanie w 1241 przez Konrada Maz. dla kl. w Staniątkach miary soli w B., nadanie w 1242 r. przez Andrzeja bpa płockiego dla ww. kl. dziedziny w B., potwierdzone przez Konrada Maz. w 1243 [fals. z pocz. XIV w.] posiadanie B. przez tenże kl., potwierdzenie z 1253 posiadania B. przez kl. w Krzyżanowicach [pow. wiśl.], potwierdzenie z 1275 przez Bolesława Wstydl. posiadania B. przez kl. w Wąchocku [pow. sand.] (Mp. 2, 418-9, 442, 481; Pol. 3, 20) dotyczy w rzeczywistości nadań soli, tj. źródeł solnych z gruntem, na którym się znajdują (J. Wyrozumski, Państwowa gospodarka s. 65). Por. niżej Żupa solna. Najstarsze do końca XIII w. nadania soli dla klasztorów 1249 Bolesław Wstydl. nadaje kl. w Wąchocku [pow. sand.] sól ze swojej wsi B. (Mp. 2, 434); 1251 tenże wystawia dok. w B. (Mp. 2, 434).

Majątek miejski, dochody miasta. 1364 rajcy bocheńscy nadają kl. mog. 1 jatkę mięsną; 1373 ciż sprzedają ww. kl. 1 jatkę, którą nabyli u Stan. Gnysta; 1378 ciż za dwa dwory z domami przy ul. Ś. Krzyża w B., odstąpione im przez kl. mog., uwalniają 5 jatek tegoż kl. od wszelkich opłat (Mog. 79, 87, 91); 1380 → p. 2 Obiekty fizjograficzne; 1392 rajcy m. B. kupują za 400 grz. od Dzierżka s. Momota wieś Krzyżanowice (DSZ 58); 1406 rajcy bocheńscy zwracają kościołowi Ś. Ducha w Krzyżanowicach 2 karczmy i młyn zabrane nieprawnie przez swoich poprzedników (ZDM 1, 268); 1470-80 30 ł. mieszczan (DLb. 2 s. 126); 1512, 1516, 1524, 1525 → p. 4 Wójtostwo; 1521 → p. 3 Handel; 1525 Piotr Tomicki bp krak. i podkanclerzy Królestwa wydaje dok. w sprawie zamiany pewnych ról w B. i przeniesienia ich z pr. miejskiego na pr. kościelne i odwrotnie (MS 4, 4741); dekret Zygmunta Starego w sprawie między rajcami a mieszczanami z racji krzywd i o wieś Krzyżanowice (MS 4, 14375); 1527, 1528, 1530 → p. 2 Położenie, granice; 1527 dekret Zygmunta Starego w sprawie między powszechnością miasta a rajcami o zastaw 400 grz. czynszu kl. Dominikanów w Krakowie (MS 4, 15276).

Ciężary i przywileje. 1253 → p. 4 Lokacja i przywileje; 1321 Władysław Łok. zwalnia B. od wszelkich ceł w całym Królestwie oraz zezwala każdemu na wolną sprzedaż w B. chleba i mąki 2 razy w tygodniu: w niedzielę i czwartek; 1516 Zygmunt Stary zatwierdza powyższy przyw. (Mp. 2, 582; MS 4, 10997, S 112); 1337 Kazimierz W. zatwierdza i odnawia przyw. ks. Leszka Czarnego, Władysława Łok. i swej matki Jadwigi, zwalniające wszystkich mieszkańców m. B. od wszelkich ceł w całym Królestwie; 1379 królowa Elżbieta zatwierdza powyższy przyw. (Mp. 3, 649, 910; AS rps 19 s. 345 - 6; H. Machnicki, Z przeszłości m. Bochni 2); 1421 Władysław Jag. transumuje powyższy przyw. Kazimierza W. (ZDM 7, 1908); 1456 miasto ma obowiązek wystawić na wyprawę wojenną wóz, 2 pieszych, 2 hakownice (Mp. 5 C 75); 1470-80 mieszcz. bocheńscy starym zwyczajem płacili kościołowi w m. Osieku na ś. Marcina 12 grz., lecz z biegiem czasu opłata ta została Osiekowi odjęta przez królów i książąt, a czynione przez plebana w kurii rzymskiej próby jej odzyskania zostały przez Kazimierza W. zabronione; mieszczanie B. płacą na ś. Marcina 10 grz. czynszu z ratusza oraz od rajców i wszystkich mieszkańców 10 grz. preb. Bieżanowskiej w kat. krak. (DLb. 1 s. 30; 2 s. 323); 1485 z powodu pożaru zostało nadane m. B. zwolnienie na 10 l. od wszelkich podatków i podwód (MS 1, 1085); 1488 Kazimierz Jag. utrzymuje w mocy swój poprzedni wyrok w sporze między rajcami Krakowa a rajcami B. przysądzający rajcom krak. ustanowiony przez poprzedników króla czynsz czyli cło kwartnikowe płacone przez rajców bocheńskich od każdego postawu [sukna] sprzedawanego w B. przez ludzi nie posiadających pr. miejskiego krak. (KMK 1, 197); 1506 Aleksander Jag. poleca m. B., aby na wezwanie Spytka z Jarosławia [ziemia przem.] kaszt. krak. dało wozy wojenne z żywnością (MS 3, 2868); 1507 Zygmunt Stary zwalnia na 8 l. wszystkich mieszczan i mieszkańców B., którzy doznali szkód z powodu pożaru, od płacenia wszelkich czynszów, podatków i ceł, dawania podwód i na 1 rok od czopowego (MS 4, 113); 1509 tenże zatwierdza wszystkie przyw. swych poprzedników dla B. (MS 4, 8928); dekret król. w sprawie wspólnego składu soli w Wiślicy dla mieszcz. bocheńskich i wiślickich; 1523 w ordynacji dla żupy bocheńskiej powołane są przyw. Zygmunta Starego i jego poprzedników o prawie składu soli m. in. w B.; 1525 Zygmunt Stary potwierdza przyw. z 1509 r. w sprawie składu soli (MS 4, 8981, 13386, 14354, 23135; Corpus iuris 4, 14); 1524 dekret Mik. Cikowskiego wójta bocheńskiego w sprawie między rajcami a społecznością m. B. o podatek miejski (MS 4, 14060); 1529 Piotr Tomicki bp krak. i podkanclerzy król. zatwierdza ugodę między Mik. Cikowskim wójtem B. a rajcami w sprawie dochodów i ciężarów miejskich; 1530 Zygmunt Stary zatwierdza powyższy dok. Tomickiego (MS 4, 5407, 5529); 1525 → p. 2. Cło i myto; 1529 10 grz. czynszu z ratusza dla preb. Zakrzowskiej w kat. krak. (LR s. 297); 1564 mieszcz. bocheńscy płacą do zamku w Niepołomicach 6 grz. czynszu rocznie na pierścień królowej, dają z jatek rzeźniczych 100 kamieni łoju do tegoż zamku, oraz 100 kamieni łoju dla kl. mog., po 10 kamieni łoju dla kl. staniąt. i dla pleb. w B. i osobno 10 kamieni łoju dla jego kościoła Ś. Mikołaja, płacą 20 grz. kap. krak. (LK 1 s. 64-5).

Handel. 1253 → p. 4 Lokacja i przywileje; 1321, 1516 → wyżej Ciężary i przywileje; 1334 Kazimierz W. rozstrzygając spór z mieszcz. bocheńskimi przysądza kl. mog. 5 wolnych jatek mięsnych (Mog. 58); 1364 rajcy bocheńscy nadają kl. mog. jedną jatkę mięsną, zaś Jan Czyrwyn drugą. Kl. ma w B. 4 jatki (Mog. 79); 1373, 1378 → wyżej Majątek miejski; 1375 Ludwik Węg. nakazuje kupcom udającym się z B. do Torunia [ziemia chełmińska] jechać przez Kraków pod karą utraty wszystkich towarów (KMK 1, 50); 1396 do miasta przywozi się piwo, wino i miód; por. wyżej Majątek miejski (ZDM 6, 1845); 1398 Pieszko Divis Czech z Lublina handluje z Franczkiem Obrońskim z B. (Krzyż. 2361); 1405 Władysław Jag. zezwala m. B. na wolną sprzedaż mięsa w jatkach zw. sochaczkami na Nowym Rynku, w każdą sobotę; 1494 Jan Olbr. ustanawia w B. wolny targ na mięso w każdą sobotę; 1525 Zygmunt Stary transumuje oba powyższe przyw. (MS 2, 417; MS 4 S 439, 1170; ZDM 6, 1672; H. Machnicki, Z przeszłości 6); 1408-17 Jan ochrzczony Żyd z B. handlujący suknem (AKH 3 seria 2 s. 168, 170, 176, 178, 183, 190, 192); 1410 Mik. Ungirfynt mieszcz. bocheński i mistrz szpitala w B. darowuje kl. mog. 2 jatki mięsne w B., zrzekając się 60 kamieni łoju, za które jatki te były kl. zastawione; 1411 kl. mog. odstępuje Mik. Parszczkowi i jego ż. Annie 2 jatki mięsne w B. z obowiązkiem dawania przez nich kl. z każdej jatki 10 odlanych kamieni łoju (Mog. 114-5); 1431 Heinrich Tamme kupiec z B. (Kacz. 4392); 1470-80 miara bocheńska; 10 jatek rzeźniczych kl. mog. (DLb. 2 s. 126; 3 s. 431); 1487 Kazimierz Jag. nadając wójtowi w B. nowy przywilej na wójtostwo przyznaje mu m. in. targowe od wszystkich towarów, z wyjątkiem zboża, przywożonych do B. Kramarze targowi mogą wójtowi wg starego zwyczaju płacić na Boże Narodzenie po 1 gr. Przyw. postanawia „quod pileus sive mitra diebus fori extenderetur, quod nullus penesticorum pendente ipsa mitra quicquam emere audeat”, dopóki mieszkańcy B. nie zaopatrzą się w potrzebne im rzeczy i żywność (Mp. 5 Q 140; MS 4, S 1125); 1488 → wyżej Ciężary i przywileje; 1509 Zygmunt Stary zezwala na jarmark w B. na ś. Bartłomieja [24 VIII], trwający 3 dni (MS 4, 8987); tenże zezwala na jarmark w B. na ś. Augustyna [28 VIII] trwający 3 dni (MS 4, 8988); 1520 tenże poleca sądowi ziemskiemu krak. i podstarościemu krak. rozstrzygnięcie sporu o targowe od mięsa między Mik. Cikowskim z Wojsławic dziedz. wójtem bocheńskim a rajcami bocheńskimi; wyznaczeni komisarze rozstrzygają ww. spór o targowe od mięsa; Zygmunt Stary zatwierdza powyższy wyrok komisarzy; 1521 tenże wyrokuje w sprawach między powszechnością m. B. a wójtem Mik. Cikowskim o różne utrudnienia czynione przez wójta w jego młynach i przy sprzedaży mięsa (MS 4, 3318, 3386, 3549, 3805); 1524 Zygmunt Stary ustanawia nowy jarmark w B. na ś. Katarzyny [25 XI] (MS 4, 14069); 1529 miara bocheńska (LR wg ind.); 1564 targ [w B.] w czwartki (LK 1 s. 81).

Rzemiosło. 1253 szewcy, piekarze, rzeźnia, 2 izby łaziebnicze; → p. 4 Lokacja (Mp. 2, 439); 1389 Wierzbięta z Wilkowa [par. Irządze] odstępuje swemu br. ciotecznemu Bienikowi czwartą cz. młyna w B., którą miał wykupić z zastawu (SP 8, 5209); 1389 postrzygacz sukna z B. (RD s. 25); 1397 Gęba konwisarz (AKH 3 seria 2 s. 147); 1415 rajcy bocheńscy kupują od Andrzeja Szewatira za 80 grz. dom z dworzyszczem, słodownią murowaną i browarem, położone naprzeciw kościoła Ś. Mikołaja, koło [domu] zm. Nethe (KSN 3729); 1431 Marek zw. Sandomierski kowal i mieszcz. z B. kupuje za 13 grz. od Stan. Kozła 13 ostrzyców pracujących w nowym szybie Florencja. Są oni obow. ostrzyć narzędzia górnicze nie gdzie indziej, jak tylko w kuźni Marka (ZDM 2, 430; MS 4 S 655); 1433 ww. Kozieł sprzedaje temuż Markowi za 30 grz. całe ostrzystwo w nowo odbudowanym szybie Florencja przed Bochnią (ZDM 2, 454; MS 4 S 679); 1437 Jan Elgot oficjał krak. rozstrzyga spór rozpoczęty przez zm. pleb. w B. mistrza Klemensa i kontynuowany przez jego następcę Jakuba z Czulic z Dorotą Skapiną łaziebniczką w B. o 1 grz. czynszu z łaźni w B., przysądzając ten czynsz każdorazowemu pleb. z B. Dorota ma też zapłacić 6 grz. zaległego czynszu i koszta procesu pod groźbą ekskomuniki (ZDK 2, 365); 1441 cech szewców (F. Kiryk, Bochnia, maszynopis); 1442 łaźnia naprzeciw domu plebana, na ul. Trędowatych (Cracovia artificum 376); 1447 dom kowala (MPH 3 s. 245); 1462 rajcy bocheńscy nadają statut cechowi oraczy bocheńskich (Fastnacht Katalog 2, 1681); rozpoczyna się księga przyjęć do bractwa kowali przy kościele par. Ś. Mikołaja (F. Kiryk, Bractwo religijne, s. 115-24); 1464 szewcy i piekarze (Teut. 3 s. 315); 1470-80 rzeźnicy; bractwo kowali (DLb. 2 s. 126-7); 1475 Wojciech Wojtusik i jego ż. Małgorzata mieszcz. bocheńscy wydzierżawiają za 20 grz. na 4 l. szl. Piotrowi Goździowi z Łapczycy łaźnię w B. Pobierają od Goździa 4 grz., pozostałe 16 ma tenże obrócić na remont łaźni, m. in. na położenie podłogi w męskiej łaźni (SP 2, 4141); ołtarz [bractwa] kowali (MS 4 S 1052); 1481 oficjał krak. przysądza pleb. i kaznodziei w B. Krzesławowi z Kurozwęk [pow. wiśl.] 1 grz. czynszu z łaźni w B., należącej do Małgorzaty Wojtusikowej (Mp. 5 P 79); 1481-1697 księga cechu kowali (Muzeum w Bochni); 1485 cegielnia (AS rps 19 s. 206-7); 1487 piekarze płacą wójtowi 1 grz. czynszu, a szewcy dają po 1 kogucie (Mp. 5 Q 140; MS 4 S 1125); blech przy ul. Balickiej (F. Kiryk, Bochnia, maszynopis) 1491 rada m. B. zatwierdza statut cechu krawców w B. (Mp. 5 R 50 przekład polski z XVI/XVII w.); 1493 przywilej dla cechu krawców (Muzeum w Bochni); 1495 łaźnia przy ul. Ś. Krzyża; 1498 istnieje cech rzeźników (F. Kiryk, Bochnia, maszynopis); 1504 Aleksander Jag. na prośbę królowej Elżbiety zezwala jej łożnemu Markowi jego folwark, posiadający pr. miejskie, z sadem i polami, leżący poza miastem, między folwarkami Jaszoty i Stan. Paniewnika mieszcz. bocheńskich, włączyć do fundacji kościelnej starszych cechowych i bractwa krawieckiego w B. (MS 3, 1647); 1521 browar położony między domami Golda i Rakowca (MS 4 12827); Zygmunt Stary rozstrzygając spór między Mik. Cikowskim wójtem dziedz. w B. a Janem [Benedyktowiczem] drem sztuk wyzwolonych i medycyny, pleb. w B. o 1 grz. należną plebanowi od wójta z łaźni bocheńskiej, zwalnia wójta i jego następców od ciężaru tej opłaty (MS 4, 3851); a. 1524 powroźnicy należeli do cechu krak. W 1524 rada krak. uwolniła powroźników bocheńskich z zależności od cechu krak. (F. Kiryk, Bochnia, maszynopis); 1524 → wyżej Majątek miejski; Zygmunt Stary zezwala ww. wójtowi na założenie na wale poza murami m. B. ram [wykańczalniczych] dla naciągania sukna (MS 4, 14074); tenże wydaje wyrok w sprawie między mieszcz. bocheńskimi: Katarzyną Kleszyną i jej dziećmi a Stan. Strakusskiem i jego ż. Anną o browar (MS 4, 14062); rzeźnicy, piekarze, łaźnia (M. Niwiński, Kopiarz s. 5); 1525 bractwo i ołtarz kowali (MS 4, 14297); 1528 powroźnicy bocheńscy wykorzystują dla produkcji długich lin łąkę na górze Salomona; 1531 cech tkacki (F. Kiryk, Bochnia, maszynopis).

Młyny w B. należą do wójtostwa, → p. 4 Wójtostwo. Rzemieślnicy żupni, jak np. kopacze, tragarze → niżej Żupa. Źródła od 1253 notują występowanie w B. rzemieślników o imionach i nazwiskach polskich i niemieckich następujących specjalności: balwierze, bednarze, cieśle, cytarzysta, czapnicy, kaletnicy, kołodzieje, kotlarze, kowale, krawcy, kuśnierze, łaziebnicy, malarze, miecznicy, młynarze, nożownicy, olejarze, panewnicy, piekarze, piwowarzy i słodownicy, postrzygacze, powroźnicy, rybacy, rymarze, rzeźnicy, siodlarze²Dwaj występujący w l. 1530-1 siodlarze mają imiona pochodzenia ruskiego: Nikifor i Eliasz, stelmachowie, stolarze, wyrabiający strzemiona, szewcy, ślusarze, tkacze płótna i sukna (passim w następujących źródłach: Mp. 1-5, Mog., Tyn., KK 1-2, ZDM 1-8, ZDK 1-2, MS 1-4, Chm., Kacz., SP 2 i 8, Cracovia artificum 1-3, Teut. 1 A s. 202, 350, F. Kiryk, Bochnia, maszynopis). Niektórzy z ww. rzemieślników, jak bednarze, cieśle, kowale, powroźnicy występowali bardzo licznie, gdyż pracowali przede wszystkim dla żupy. Rozwinięte też było bardzo w B. krawiectwo z kuśnierstwem. W rękopiśmiennych księgach miejskich w B. są też setki informacji o piwowarach, słodownikach i ich małych browarach, usytuowanych przy domach mieszczańskich (F. Kiryk, Bochnia, maszynopis).

Mieszczanie, przedmieszczanie i inni mieszkańcy w B. Od 1310 przez cały w. XIV występują w źródłach liczni mieszczanie o imionach i nazwiskach polskich i niemieckich (KRK, Krzyż., Chm., Mp,. Mog., Tyn., KK, ZDM, ZDK, SP 2 i 8 i in.); 1365 Mik. Kruze odstępuje Adamowi żupnikowi wielickiemu swój dom przy ul. Ś. Krzyża (Mog. 80); 1366 Jaśko Piegza mieszcz. bocheński i jego siostra Bietka mają sołectwa w Łapczycy, Kolanowie i Nieszkowicach (A. Hirschberg, Dwa nieznane dokumenty łapczyckie, „KH” 38 s. 462); 1388 300 mieszcz. i 300 przedmieszczan z B. przeciw Dzierżkowi z Krzyżanowic o grabież siana (SP 1, 121; 8, 4767); 1408-17 Jan Żyd, od r. 1411 ochrzczony, handlujący suknem (AKH 3 seria 2 s. 168, 170, 176, 178, 183, 190, 192); 1410, 1411 → wyżej Handel; 1430 Mikołaj krawiec z B. kupuje za 70 grz. od Pawła z Pcimia sołectwo w Stróży [par. Myślenice]; ww. Mikołaj sprzedaje toż sołectwo za 100 grz. Stanisławowi s. Piotra z Kasiny (Teut. 1 A s. 350, 358); 1445 sprawa o pobicie przez mieszczan bocheńskich Jana kołodzieja, Andrzeja kucharza, Stanisława i innego Stanisława Żydów z B. Abrahama, innego Abrahama i Józefa zostaje odesłana z sądu ziemskiego krak. do sądu wwdy krak., a podstarości krak. nakazuje mieszczanom pod vadium 100 grz. zachować pokój do czasu wyroku (SP 2, 3230); 1448 Abraham Żyd z B. pozywa Świętosława pleb. B., że włamał się z 30 towarzyszami do jego domu, zabrał rzeczy wartości 50 grz., które Żyd miał zwyczajem żydowskim w zastawie za pożyczone ludziom pieniądze; sąd ziemski krak. wyrokuje, że ww. Abraham winien zapłacić pleb. Świętosławowi z trzymanego w zastawie domu zwyczajem chrześcijan kolędę i inne opłaty. Jeśli zapłaci, wówczas pleb. winien zwrócić ww. zabrane Abrahamowi rzeczy; tenże sąd wyrokuje, że Abraham może trzymać w zastawie za 10 fl. dom rzeźnika Wojciecha i jego żony; na polecenie wwdy krak. sprawa między Żydem Abrahamem a pleb. Świętosławem zostaje odesłana do sądu w B. w obecności podsędka ziemskiego krak. (SP 2, 3356, 3358, 3360, 3364); 1482 → p. 5 Kościół par.; 1487, 1497 ul. Balicka, czyli Żydów (S. Fischer, Wygnanie Żydów z Bochni, [w:] Sprawozdania Dyrekcji Państwowego Gimnazjum w Bochni za r. 1927/8 i odb. s. 7); 1487 rajcy m. B. zatwierdzają zapis testamentu zm. Marcina Markowica i jego ż. Heleny mieszcz. bocheńskich na rzecz altarii Ś. Krzyża w kościele par. Ś. Mikołaja w B.; → p. 5 Kościół par. (Mp. 5 Q 138); 1498 Katarzyna Skorczanka i jej mąż Jan Katedralny (Cathedralis) sprzedają za 71 grz. 24 gr Markowi szafarzowi królowej: dom Jaklowski, przypadły Katarzynie po śmierci Jaklowej, położony na Górnym Rynku, w jego rogu, przy pustym siedlisku, folwark Jaklowski położony za Bramą Krakowską, z jednej strony k. folwarku bakałarza [Stan.] Paniewika (Panyewik), z drugiej k. folwarku Piotra Pędziwiatra, 10 prętów roli, zwanych Jaklowskie, leżących między rolą pleb. a rolą Marcina Danduły, przypadłych Katarzynie i jej br. przyrodniemu Bartoszowi Skorczycowi po zm. Jaklowej; 1504 Aleksander Jag. zatwierdza powyższą sprzedaż (MS 3, 1760, S 265); folwarki mieszcz. bocheńskich Jaszoty i Stan. Paniewnika [Paniewika] na pr. miejskim, położone za miastem; por. wyżej Rzemiosło (MS 3, 1647); 1521 komisarze król. wydają dekret w sprawie między: Grzegorzem, Maciejem, Zofią, Jadwigą i Agnieszką dziećmi zm. Jana Miernowskiego mieszcz. z B. a małżonkami Stan. Bielem i Anną Taszczanką o dom i browar między domami Golda i Rakowca (MS 4, 12827, 12863); 1524 → wyżej Rzemiosło; dekret Zygmunta Starego w sprawie o pewne role między mieszcz. bocheńskimi: Janem Kitlowskim i jego ż. Dorotą a Anną i Zofią Kikównymi (MS 4, 14063); 1525 dekret tegoż w sprawie między rzeźnikiem Maciejem Grabowskim a kl. Dominikanów w B. o rolę i łąkę (MS 4, 14374).

Obca własność. 1414 Jan opat mog. odstępuje za 1 grz. czynszu Stan. Seduli i jego ż. Małgorzacie ogród z domem, sadem, ogrodzeniami, położone w pobliżu B., k. drogi, która prowadzi do młynów na rz. Rabie, naprzeciw krzyża; 1417 rajcy bocheńscy zaświadczają, że opat mog. wydzierżawił ww. Seduli ogród położony na górze Salomona, między ogrodem Andrzeja Więcka a ulicą, którą idzie się do młynów na rz. Rabie (Mog. 117 i przypis do tegoż dok.); 1470-80 2 siedliska z domami kl. w Wąchocku [pow. sand.]; ogród kl. mog. (DLb. 3 s. 405, 431); 1529 1 zagroda należy do kl. mog. i płaci 1 grz. czynszu (LR s. 237).

Żupa solna. 1136 → Babica; 1251 „sal durum in Bochna est repertum, quod nunquam ante fuit” (MPH 2 s. 805, 877; 3 s. 168); 1253 m. B. zw. po niemiecku Saltzberk zostaje lokowane „in loco salisfodinarum”. Zasadźcy mogą brać drzewo w lasach na potrzeby żupy (Mp. 2, 439); 1238, 1242, 1243, 1253, 1254 → Łopianka; 1341 Kazimierz W. zatwierdza sprzedaż za 30 grz. prawa zw. berkrecht Mik. Rusinowi mieszcz. sądec. przez Mikołaja mieszcz. B., mianowicie 3 sk. tygodniowo z szybu Kożuszka (Mp. 1, 213); 1368 Kazimierz W. w statucie dla żup oznajmia, że ss. Spycymira [z Melsztyna i Tarnowa] Jan kaszt. krak. i Rafał dz. Tarnowa przedłożyli jakieś dokumenty zarządu żup w B. przyznające im kopę gr czynszu tygodniowego z szybu Krakowskiego. Zapisy te unieważniono, bowiem król i panowie rady orzekli, że tylko te przyw. na czynsze pozostają w mocy, które zostały wpisane w rejestr żupniczy (SP 1 s. 223; J. Krzyżanowski, Statut Kazimierza W. dla żup solnych, [w:] „Rocznik Krak.”, 25 (1934) s. 123; 1386 Władysław Jag. przywraca Janowi [z Tarnowa] wwdzie sand., Spytkowi [z Melsztyna] wwdzie krak. oraz Spytkowi pkom krak. i ich sukcesorom pr. górnicze zw. bergrecht w żupach krak. (Mp. 4, 972); 1368 Kazimierz W. zamienia z Janem Gładyszem podrzędcą sądec., dz. Brzyścia toż Brzyście na bachmistrzostwo w B. (Mp. 3, 809 fals.?)³Jana Gładysza brak wśród bachmistrzów w statucie żupnym Kazimierza W. z tegoż 1368 r; 1377 Jan kapelan kaplicy żupnej (Spraw. węg. 33); 1378 Sędziwój star. krak. zaświadcza, że Jan zw. Erstos sprzedaje Hankowi z Zakliczyna za 200 grz. 6 kopaczy soli w B. i 1 ł. do wykarczowania w Makowie [par. Szreniawa] (Mp. 1, 343); 1394-1421 rachunkowość żupy bocheńskiej obejmująca rejestry soli wydawanej do grodów król., wypłat pieniędzy instytucjom i osobom posiadającym zapisy na żupach oraz rachunki szafarza zawarte w wydawnictwie: Rachunki żupne bocheńskie z l. 1394-421, Wyd. J. Karwasińska, AKH seria 2, 3 (1939) s. 123- 232; 1397 sąd podkomorski na prośbę Urbana s. Piotra Penaka zaświadcza, że tenże Piotr kupił u Mik. Kukty 1 otroka z toporowem w szybach Wojewodzia Góra i Szewcza Góra (Mog. s. 98); 1413 Urban s. Piotra Penaka sprzedaje kl. mog. za 80 grz. otroka z toporowem [czynsz wieczysty] i z 8 gr czynszu tygodniowego w ww. szybach (Mog. 116); 1398 sąd ziemski krak. przysądza Paszkowi sołtysowi z Dołuszyc wwiązanie przez Piotra Hablunka mieszcz. krak. w 5 robotników górniczych w żupie do czasu zwrotu 70 grz. długu (SP 8, 7097); 1403 Katarzyna wd. po Teodoryku sztygarze bocheńskim sprzedaje za 17 grz. Piotrowi Barowi mieszcz. bocheńskiemu 2 otroków w żupie (ZDM 5, 1158; MS 4 S 422); 1405 Jakusz Cianowski sędzia zupny (ZDM 5, 1179); 1434 Antoni z Florencji [Italia] i [Mik.] Serafin z Krakowa wydzierżawiają na 6 l. od króla Władysława Jag. żupy w ziemi krak. i ruskiej (Mp. 4, 1312); 1456 Kazimierz Jag. wydzierżawia żupy solne w B. i Wieliczce Mik. Serafinowi na 3 l. za 16000 grz., określając szczegółowo warunki dzierżawy (Mp. 5 C 37); 1470-80 prebenda żupna pod wezw. Ś. Stanisława otrzymuje rocznie z żupy 15 grz. Poza tym dostaje rocznie prebendarz lisią szubę, 12 łokci sukna florenckiego i 12 łokci sukna żytawskiego, każdego dnia 12 kwart piwa i tygodniowo 14 świec. Bractwa przy kośc. par. Ś. Mikołaja w B.: tragarzy, warzelników, kopaczy, kowali (DLb. 2 s. 127-8); 1475 Grzegorz z Lubrańca [Kujawy] żupnik krak. oraz Piotr, Jan i Wilhelm wójtowie bocheńscy jako arbitrzy inkorporują „officinam pro acuendis ferramentis alias ostrziczstwo - osthrzystwo” do ołtarza kowali (MS 4 S 1052); 1525 Zygmunt Stary zatwierdza powyższy dok. (MS 4, 14297); 1487 Kazimierz Jag. pozwala Walentemu z B. altarzyście Ś. Krzyża w kośc. par. w B. wykupić z rąk stolników Mazanka i Franka dwa działa w żupie (Łabęcki 2, 17; MS 1, 1855); 1488 ur. Jan Wielopolski sprzedaje szl. Mik. Rozemberskiemu 6 parobków w górach bocheńskich (GB 3 s. 761); 1518 opis żupy bocheńskiej w: Opis żup krakowskich z roku 1518, wyd. A. Keckowa i A. Wolff, „KHKM”, 9 (1961) zesz. dodatkowy s. 108-52; 1527 las między Kurowem a Dołuszycami był sprzedany ongiś, wg zeznań świadków, żupie; por. p. 2 Położenie, granice, rozgraniczenia; 1527 stare i nowe góry (B. Kumor, Średniowieczne przyczynki 6); 1529 prebenda pod wezw. Ś. Stanisława w kaplicy żupy. Prebendarz ,,quidam Italus”, dworzanin królowej [Bony] pobiera 42 1/2 grz. z żupy (LR s. 192); 1564 → p. 2 Drogi; opis żupy (LK 2 s. 120-9).

Przywileje i ordynacje dla żupy. 1253 → p. 4 Lokacja; 1267 → p. 2 Cło i myto; 1357 → p. 5 Szpitale; 1368 Kazimierz W. nadaje krak. żupom solnym statut, czyli ordynację, określający prawa, obowiązki, stosowane zwyczaje żup jako przedsiębiorstwa królewskiego oraz formy eksploatacji; 1451 potwierdzenie powyższego statutu przez Kazimierza Jag. (J. Krzyżanowski, Statut s. 96-126), gdzie zawarto tekst statutu, w przekładzie polskim, omówienie, zestawienie wydań i literaturę); 1393 Władysław Jag. wydaje ordynację dla kopaczy w żupie bocheńskiej (ZDM 6, 1594; Łabęcki 2, 10; MS 2 S 27); 1523 Zygmunt Stary wydaje ordynację dla żupy bocheńskiej (Corpus iuris 4, 14).

Najstarsze (do końca XIII w.) nadania soli. 1198 Monachus patriarcha kośc. Zmartwychwstania w Jerozolimie konfirmuje stan posiadania kl. Bożogr. w Miechowie, m. in. nadanie przez pana Mikorę w okresie fundacji kl. [tuż po 1162] soli z B. (Mp. 2, 375-6; Repert. 143-4); [ok. 1234] Teodor wwda krak. nadaje kl. Cyst. w Jędrzejowie m. in. sól w B. (ZDM 4, 873 wzm.); 1241 Konrad Maz. nadaje kl. Bened. w Staniątkach m. in. miarę soli w B. (Mp. 2, 418); 1242 Konrad Maz. potwierdza temuż kl. m. in. nadanie przez Andrzeja bpa płockiego dziedziny Wincentego zwanej B. [tj. nadanie soli] (Mp. 2, 419; Pol. 3, 219 z transumptu 1464, podfałszowany); 1243 tenże potwierdza powyższe nadanie bpa Andrzeja (Pol. 3, 20 fals. z pocz. XIV w.); 1243 tenże nadaje kl. w Staniątkach miarę soli w B. (Mp. 2, 423); 1248 Bolesław Wstydl. nadaje ww. kl. za zasługi brata Wierzbięty poniesione „in opere salis de B.” jedną panew, czyli chran soli w B. (Mp. 2, 429); 1249 tenże nadaje kl. Cyst. w Wąchocku [pow. sand.] sól ze swojej wsi B. (Pol. 1, 35); 1250 tenże i jego matka księżna Grzymisława nadają bpowi krak. Prandocie dziesięcinę soli ze źródeł w B. (KK 1, 31); 1253 pap. Innocenty IV zatwierdza kl. [Norb.] w Krzyżanowicach [pow. wiśl.] m. in. posiadanie wsi B. [tj. soli tamże] (Mp. 2, 442); 1255 Bolesław Wstydl. nadaje kl. Klar. w Zawichoście [pow. sand.] m. in. 40 grz. z soli w B. (Mp. 2, 446); 1259 bp Prandota nadaje ww. kl. 20 grz. z dziesięciny soli w B. (Mp. 1, 52); 1262 [1257] tenże nadaje ww. kl. przeniesionemu z Zawichostu do Skały m. in. 100 grz. z żupy w B.; 1266 tenże zatwierdza ww. kl. nadanie 100 grz. srebra i 1 grz. złota z żupy w B. każdego roku, powołując się na wydany poprzednio „privilegium maius” [dziś nieznany]. Za wypłatę odpowiedzialny jest żupnik (Mp. 1, 58-9 fals., 72); 1263 tenże zaświadcza, że Racława wd. po komesie Klemensie [Gryficie, kaszt. krak.] nadała kl. Cyst. w Ołoboku [woj. kaliskie] połowę Uszwi wraz z połową soli, którą posiadała w B. (Mp. 2, 470; Wp. 1, 7); 1270 tenże potwierdza kl. Bened. na Łysej Górze [pow. sand.], m. in. posiadanie 5 grz. dochodu z soli warzonej w B. (Mp. 2, 476); 1273 [1270⁴Datę skorygował na r. 1270 na podstawie autopsji M. Niwiński, Opactwo Cystersów w Wąchocku, Kraków 1930 s. 6, przyp. 5] tenże nadaje kl. Cyst. w Wąchocku zniszczone przez obsunięcie się ziemi i zalanie wodą stare źródło solne, z którego kl. dostawał od wielu lat dziewiątą część soli, z obowiązkiem doprowadzenia źródła do stanu używalności. W zamian kl. otrzymuje wieczyście trzecią cz. soli oraz „quatuor patellas salis libere quoquendas et quatuor domos, qui vulgariter vese [wieże] dicuntur, libere ponendas, cum quatuor fonticulis pro minori sale, quos sorsalhc dicitur” (Mp. 2, 478); 1275, 1284 wieś B. [czyli sól w B.] należy do ww. kl. (Mp. 2, 481, 498); 1278 Bolesław Wstydl. oświadcza, że potem jak postanowił anulować uprawnienia różnych osób w Wieliczce i Bochni do studni solankowych, panwi, warzenia soli w wieżach, do nadań soli w korytach, Jakub pleb. z kośc. Ś. Mikołaja w B. zwrócił się z prośbą o przywrócenie nadań solnych poczynionych przez matkę księcia Grzymisławę przy fundacji kościoła. Bolesław Wstydl. restytuuje więc kościołowi panew warzelniczą [czyli pr. warzenia soli na jednej panwi] z domem zw. wieża, tak że każdorazowy pleb. będzie mógł pobierać „sorzalach”, czyli płynną sól z jednej panwi (KK 1, 80); 1279 tenże zapisuje testamentem kap. krak. m. in. 200 grz. z żupy (KK 1, 83); 1295 Wacław czeski zatwierdza kl. [Cyst.] w Welehradzie [Morawy] 80 bałwanów soli rocznie; 1296 Żegota wwda krak., Warcisław kaszt. krak. i inni urzędnicy małopolscy, zaświadczają, że zm. Bolesław Wstydl. nadał ww. kl. 2 bałwany soli tygodniowo z żupy krak. (Mp. 2, 528, 533).

XIV-XV w. Zapisy królewskie sum i soli z żupy oraz inne formy udziału w dochodach i w eksploatacji żup przez osoby prywatne, członków rodziny królewskiej, uposażenie urzędników koronnych, nadwornych i ziemskich, nabycia bergrechtu, czyli toporowego i inwestowanie prywatnego kapitału w żupy bardzo obficie poświadczone przez źródła. Ob.: J. Wyrozumski, Państwowa gospodarka solna; S. Gawęda, Udział możnowładztwa małopolskiego w dochodach z żup krakowskich w XIV i XV w. [w:] Studia i materiały do dziejów żup solnych w Polsce, Wieliczka 1968, 2 s. 235-49; W. Pałucki, Studia nad uposażeniem urzędników ziemskich w Koronie do schyłku XVI w., Warszawa 1962 s. 50-3.

Szyby⁵Podano tu tylko pierwsze wiadomości o istnieniu szybu. Szyby powstałe przed 1399 są „górami starymi”; por. J. Wyrozumski, Państwowa gospodarka, s. 95-6. XIII-XIV w. najstarsze szyby: Sutoris [Szewczy] i Gazaris [zw. też Wieżny lub Wodny] (Fischer, Dzieje, s. 9, 25, 92, 154); Kożuszka (mons seu salisfodina Cozuzkonis) (Mp. 1, 213); 1368 mons Cracoviensis (Krzyżanowski, Statut, s. 123; SP 1 s. 223); 1396 Finder (mons Finder) [był przy ul. Białej, Fischer, Dzieje; s. 40] (ZDM 6, 1612); 1397, 1413 Wojewodzia Góra i Sewcza Góra (Voyewodza góra, Woiewodza gora, Sewcza gora, Szewcza gora, mons Sutorum) (Mog. 116 i s. 98); 1397 Krakowski i Królewski (mons Cracoviensis, Mons Regis) [Regis był koło kościoła parafialnego, Fischer, Dzieje, s. 40] (AKH 3, seria 2 s. 147); Jan Freudinburg daje bractwu NMP w B. 22 kopaczy w szybie Bochnara (mons Bochnar) (ZDM 4, 1128, MS 4, S 381); 1399 Władysław Jag. zezwala Mik. Bochnerowi mieszcz. krak. i żupnikowi krak. na podstawie przyw. na bergrecht zbudować nowy szyb [zwany później Bochner lub Serafin, Kierat, Kapel, był koło ulicy Białej i Górnego Rynku, Opis żup s. 127; Fischer, Dzieje s. 12, 30-31, 34-35, 153, 155] (Mp. 4, 1048); 1420 szyb Targ (AKH 3 seria 2 s. 200); 1428 Władysław Jag. zezwala Antoniemu z Florencji żupnikowi bocheńskiemu i wielickiemu założyć nowy szyb [zw. później Florencja, Floris] z pr. bergrecht (ZDM 7, 2024); 1431, 1433 Florencja (novus mons Florencja, mons Florencia ante Bochnam) (ZDM 2, 430, 454); 1448 Kazimierz Jag. zatwierdził Janowi Czyżowskiemu kaszt. krak. bergrecht związany z budową szybu „Floris” w Bochni (S. Gawęda, Udział możnowładztwa, s. 247); 1452 Kazimierz Jag. nadaje balwierzowi Maciejowi i jego ż. Plonie rolę „penes Culyanka” na rynku m. B. na miejscu szybu solnego zw. Wojewodzia Góra pod budowę domu (Mp. 5 A 58); [1492-1501] szyb Nowy zbudowany przed Bramą Krakowską (Opis żup s. 127, przyp. 49); [1515-23] Jan Boner żupnik bocheński buduje szyb Boner (fodina salis dicta Boner) [był przy ul. Kazimierza W.] (Fischer, Dzieje s. 35); 1518 szyb Durschlak [zw. też Windloch, czyli Wentloch, szyb wentylacyjny; wg Fischera, Dzieje, s. 92 to uboczna nazwa szybu Gazaris] (Opis żup s. 128); ob. też wykaz nazw szybów, szybików, chodników i komór w kopalni bocheńskiej: S. Fischer, Dzieje, s. 152-158.

Żupnicy. Żupników bocheńskich z l. 1392 do 1506 zestawia niekompletnie Fed. s. 153-7 oraz od najwcześniej wymienionego w źródłach w r. 1286 Witka J. Ptaśnik, Kultura włoska, w rozdziałach „Genueńscy organizatorzy górnictwa w Polsce XIV w.” i „W obu krakowskich salinach wieku XV”, s. 25-48; Zob. też Fischer, Dzieje. W pocz. XVI w. żupy pozostawały w zarządzie administracji królewskiej. Wykaz administrujących zob. A. Keckowa, Żupy krakowskie, s. 272.

4. Lokacja, przywileje, prawa, 1253 Bolesław Wstydl. powierza Mikołajowi s. Volkmara, niegdyś mieszcz. z Legnicy [Śląsk], Mikołajowi z Kijowa [Śląsk], Idziemu s. Henryka ze Słupi (Wielkopolska?, Śląsk?] i Mikołajowi z Głubczyc [Śląsk] lokowanie „in loco salisfodinarum” miasta zw. po polsku B., po niemiecku Saltzberk na 260 ł. frank. uprawnych i nie uprawnych, na pr. niem., na jakim został osadzony Wrocław. Piąty łan otrzymują na pr. dziedz. zasadźcy i ich potomkowie, wolny od czynszu i dziesięciny. 1 ł. wolny dostaje kapelan kośc. Ś. Mikołaja w B. Pozostałe łany uprawne otrzymują 6 l. wolnizny, a nie uprawne 12 l. Po upływie wolnizny każdy łan ma płacić 1/2 grz. czynszu i dzies., dawać po 2 miary pszenicy i owsa rocznie. Z pieniędzy czynszowych i dziesięcinnych winna kapituła krak. otrzymywać tytułem dziesięciny 15 grz. Także piąty dwór w mieście, piąty kram sukienniczy z 16, które mają powstać winien płacić zasadźcom 1/2 grz. rocznie, a co piąty kram kupiecki z 12 przewidywanych - 1 wiard. Do nich należy też 1/5 dochodów z wszystkich jatek mięsnych, piekarniczych i szewskich. 1 jatkę mięsną i 1 piekarską wolną od wszelkich opłat otrzymuje kośc. Ś. Mikołaja. Do zasadźców należy rzeźnia i 2 izby łaziebnicze. Mogą oni i nikt inny zbudować dowolną ilość młynów na przestrzeni 1 mili od miasta w dół i w górę biegu rz. Raby, po jej obu brzegach. Także na przestrzeni 1 mili mogą oni i mieszkańcy miasta w tejże rzece i innych wodach „sui districtus” łowić ryby oraz wypasać bydło w zaroślach na dolinach i wzgórzach. W lasach, okrążających miasto ze wszystkich stron na przestrzeni 1 mili, mogą zbierać drzewo na opał i budowę, zwłaszcza na potrzeby żupy. Mieszkańcy otrzymują wolność od ceł i myt w całym księstwie oraz imm. sąd. Mikołaj s. Volkmara za specjalne zasługi przy lokacji dostaje „porcionem terre, que obersar wlgariter dicitur, supra quam villa Chodinijce [Chodynice] est lokata”, wolną od czynszów i ciężarów, na pr. dziedz. On też zostaje sędzią i wójtem dziedz. Sądzić winien wg pr. niem., którego używa m. Wrocław. Z jego sądownictwa wyłączeni są żupnicy i inni oficjaliści żupy, podlegający sądownictwu księcia (Mp. 2, 439); 1356 na mocy przyw. Kazimierza W. wójt B. zasiada w sądzie najwyższym pr. niem. w Krakowie (ZDM 8, 2531); 1396 Władysław Jag. wydaje dekret rozstrzygający spory między br. Stanisławem i Wilhelmem wójtami bocheńskimi a rajcami i powszechnością m. B. Rajcy winni wykopać i usunąć kamienie, które umieścili na rolach wójtów, jako znaki graniczne i miejsce po tych kamieniach wyrównać. Zapewnia mieszczanom wypas bydła na pastwiskach i rolach wójtów, gdy nie są zasiane. Rajcy mają otrzymywać cz. czynszu zw. ,,census arealis, Art czinsz dictus vulgariter” z ogrodów sąsiadujących z rolami miejskimi i położonych na ich końcach. Z ogrodów zaś, które nie są położone ,,in laneis civitatis” rajcy mają płacić wójtom piąty den. Dekret zapewnia rajcom dochód z kar za zakłócanie spokoju nocnego, za palenie w nocy ognia w domach i nieprzestrzeganie miar, z przywozu do miasta piwa, miodu i wina. Dochód z miar słodu ma być równo dzielony między wójtów i rajców. Rajcy i mieszkańcy mogą korzystać z wody w sadzawkach wójtowskich bez pr. łowienia ryb. Obie strony winny uczestniczyć w naprawie grobli na sadzawkach i oczyszczaniu tychże (ZDM 6, 1845); 1420 Władysław Jag. potwierdza, że mieszczanie B. powinni odpowiadać tylko przed własnym sądem pr. niem. magd., z wyłączeniem spraw o zranienie lub zabicie szlachcica na terenie miasta, należących do kompetencji sądu król. (ZDM 7, 1898; SP 2, 3355); 1487 Kazimierz Jag. kasuje przywileje dla wójtostwa w Bochni: Bolesława Wstydl. z 1253 r. i Władysława Łok. z 1320 r. i wydaje Wilhelmowi wójtowi bocheńskiemu nowy przyw. pr. niem. magd., z sądownictwem z tegoż pr. wynikającym. Wójt ma pr. sądzić robotników żupnych za ekscesy na terenie miasta; wykroczenia w domach żupników i w kopalniach nie podlegają jego sądownictwu. Kary za złe miary, fałszywą wagę dzielą po połowie rajcy i wójt. Król przyznaje wójtowi 2 młyny na rz. Rabie i trzeci słodowy z sadzawką, na przedmieściu, jak je od dawna wójtowie posiadają. Każdorazowy młynarz winien płacić rajcom rocznie 14 sk. Do wójta należy: dwór i folwark wolny na przedmieściu, wieś Chodynice z folwarkiem, 4 grz. czynszu od piekarzy, 4 grz. czynszu i 1 kogut od szewców, 4 kopaczy z ich urobkiem w żupie. Wójt winien pobierać targowe od wszystkich towarów, z wyjątkiem zboża, przywożonych do B. Kramarze targowi mają mu wg starego zwyczaju płacić na Boże Narodzenie po 1 gr; → też p. 3 Handel (Mp. 5 Q 140; MS 4 S 1125); 1511 na prośbę Mik. Syrakowskiego występującego w imieniu Zofii Wylamowej Sudolskiej wójciny bocheńskiej Zygmunt Stary transumuje powyższy przyw. z 1487 r.; Zygmunt Stary zawierając układ z ww. Wylamową wydaje jej powyższy transumpt - otrzymując w zamian oryginalny przyw. - nie z innej przyczyny, jak z powodu wykonywania sprawiedliwości nad ludźmi w wójtostwie bocheńskim, które Wylamowa na podstawie zawartej ugody ma w dożywociu (MS 4, 1204-5); 1519 → p. 2 Obiekty fizjograficzne, wodociągi; 1520 tenże wyznacza komisarzy do rozsądzenia sporu między Mik. Cikowskim z Wojsławic wójtem w B., a rajcami o targowe od mięsa (MS 4, 3318); wyznaczeni komisarze rozsądzają powyższy spór (MS 4, 3386); Zygmunt Stary zatwierdza wyrok komisarzy w sporze o targowe (MS 4, 3549); 1521 tenże wydaje wyrok w sprawie między ww. Cikowskim a mieszcz. bocheńskimi o pewne krzywdy (MS 4, 12932); 1524 wyrok ww. Cikowskiego wójta B. w sprawie między rajcami a pospólstwem o płacenie podatku miejskiego; 1525 Zygmunt Stary zatwierdza powyższy wyrok Cikowskiego (MS 4, 14060, 14222); 1525, 1528 tenże na prośbę ww. Cikowskiego oraz rajców m. B. zatwierdza przyw. lokacyjny B. z 1253 r. (MS 4, 4764, 5326).

Burmistrz, rada, ratusz. Rajcy: 1364 Spanuschz, Jan, Ścibor, Jan poborca dziesięcin (decimator), Jan Hottirwaschz, Staszko, Kwietko i Krzystan Rostyl; 1373 Maciej Bogaty (Divitis), Mikołaj s. Piotrka, Pieszko Kulawy (Claudus), Jakub Pogan, Mik. Obrączko, Jakub Mały (Parvus) (Mog. 79, 87); 1377 Jeszko s. Piotrka, Maciej Bogaty, Rudman, Staszko s. Kwietka, Maciej Klebic, Michał Kołaczyc (Spraw. węg. 33); 1378 Penak s. Piotrka, Hano Hoterwacz, Michał Kołaczyc, Maćko Klebic, Jan Czech (Bohemus), Marcin Raba (Mog. 91); 1380 Rudman, Jan Rzecki, Marcin Raba, Jakub Mały, Mik. Ciel, Herman, Staszko s. Kwietka (ZDM 1, 162); 1387 Rudman, Jakub Pogan, Piotr s. Guntera, Jakub Penak, Hempil s. krawca, Mik. Bogaty (Spraw. węg. 41); 1397 Piotr s. Wernera, Jan Szczerba, Jan Ungelenke, Borko Furman, Mikołaj s. Sołtysa, Mikołaj s. Bogacza (B. Kumor, Nieznany dokument, s. 287); 1396 → p. 3 Majątek; ratusz, dzwon w ratuszu (ZDM 6, 1845); 1462 rada m. B. za zgodą wójta i starej rady nadaje statut cechowi oraczy (Fastnacht Katalog 2, 1681); 1470-80 preb. Bieżanowska w kat. krak. pobiera 10 grz. czynszu rocznego z ratusza od rajców i pospólstwa m. B. (DLb. 1 s. 30); 1516-8 komisarze król. rozstrzygają spór między Mik. Cikowskim wójtem dziedz. B. a rajcami w sprawie wyboru rajców, pisarza, jurysdykcji i innych spraw (MS 4, 2638, 2702, 2709, 2746, 2843, 3079, 3799, 10994, 12932, 13543, 13818).

Wójtowie. 1253 → wyżej; 1327-46 komes Wojciech (Mp. 1, 175, 221); 1364-71, zm. a. 1389 Gerard (Mog. 79, 80, 86; Krzyż. 277-8, 344; AS 2, 66); 1387-408, Stanisław h. 3 Trąby, zaw. Brzezina (SP 2, 944; 7/2, 94; 8, 6430, 7497, 7510, 8084, 8518, 8541, 8631, 8786, 8878, 9436, 9511, 9603, 9612, 9633, 10058, 10088, 10090-1, 10137-8, 10154, 10231-2, 10271, 10493, 10539, 10552, 10656, uw. 69/19, 71/8, 73/26, 96/11, 284/21, 286/34, 287/4, 5, 295/13, 302/4, 303/6, 18, 305/20, 307/4, 42, 309/5, 315/11, 93, 317/3, 319/14, 321/10, 322/40, 328/91, 329/44, 331/4, 5, 336/62, 342/24, 345/35; KSN wg ind.; ZDM 1, 268; 6, 1845; ZCz. 1 s. 184); 1389-90 Piotr Kmita kaszt. lubelski, właśc. cz. wójtostwa (AS 2, 66, 68); 1390-1411 Piotr, Pietrasz h. 3 Trąby, zaw. Brzezina br. ww. Stanisława (SP 8, 6430, 6711, 7016-8, 7105, 7627, 7823, 7880, 7928, 8912, 10078, uw. 232/141, 245/51, 264/5, 288/22, 291/99, 100, 293/31, 313/24, 317/10, 319/19, 328/27, 332/37, 345/34, 351/59; ZDM 1, 268; KSN wg ind.; ZCz. 1 s. 30, 92; GB 1 s. 81); 1396 Wilhelm [h. 3 Trąby] br. Stanisława (ZDM 6, 1845); 1398 Urban h. 3 Trąby, zaw. Brzezina (SP 8, 6430); 1406-9 Urban s. Piotra Penaka (KSN 1633, 1654, 2469); 1410-36 Wilhelm, Wilam s. Piotra, h. 3 Trąby (KSN wg ind.; SP 2, 2136-8, 2333, 2934; 7/2, 250; Teut. 1 A s. 27, 34, 93-4, 125, 221, 249, 284, 320, 336, 357; GK 5 s. 628); 1411-17 Mikołaj s. ww. Stanisława (KSN wg ind.; Teut. 1 A s. 15, 27, 93-4); 1417 Jeremiasz Bogaty (Divitis) (Mog. s. 99); 1423-30 Jakub z Lasocic (SP 7/2, 423-4; Teut. 1 A s. 221, 249, 320, 336, 357); 1429 szl. Jan [Lipski] z Lipia [par. Szczyrzyc], br. ww. Jakuba (Teut. 1 A s. 336); 1441 Mikołaj [Kmita] z Wiśnicza (SP 2, 2898); 1443-4 Mikołaj (SP 2, 3181, 3207); 1451-75 Piotr Wilam s. ww. Wilhelma, br. Jana i Stanisława (Teut. 3 s. 22, 35; GK 19 s. 581, 708; MS 4 S 1052); 1452-93 Jan Wilam s. ww. Wilhelma br. Piotra i Stanisława (SP 2, 3654, 3793-4; MS 4 S 1052; Teut. 3 s. 35, 315, 457; 6 s. 2, 48, 72; GK 19 s. 415, 581, 708; 23 s. 410; ZB 2 s. 269); 1471-3, zm. a. 1487 Stan. Wilam, Wilhelm br. Jana i Piotra (GK 19 s. 416, 580-1, 708; MS 4 S 1052); 1484 br. Piotr, Stanisław i Andrzej Kmitowie z Wiśnicza właśc. cz. wójtostwa w B. (SP 2, 4284); 1493 Dzietrzych (Teut. 6 s. 109); 1498 Jan Turoń (MS 3 S 265); 1487-509 Elżbieta Chodyńska wd. po Stan. Wilamie z Chodynic wójcie B. (GK 23 s. 410; Teut. 6 s. 377, 395, 400, 430; MS 4, 406); 1490-508 Piotr s. Stan. Wilama i Elżbiety Chodyńskiej (GK 23 s. 410; Teut. 6 s. 349, 374, 384, 400, 430; MS 4, 406, 1035, 1257, 8741); 1490-508 Mikołaj s. Stan. Wilama i Elżbiety Chodyńskiej (GK 23 s. 410; Teut. 6 s. 349, 374, 384; MS 4, 1035, 1257, 8471); 1490-519 Zygmunt s. Stan. Wilama i Elżbiety Chodyńskiej (GK 23 s. 410; Teut. 6 s. 349, 374, 384, 430; MS 4, 406, 1035, 1257, 8471; AG or 6055); 1508-11 Zofia Wylamowa (MS 4, 361, 1035, 1203-5, 1257, 8741); 1510-34, zm. ok. 1535 Mikołaj Cikowski z Wojsławic h. Radwan, burgr. krak., podczaszy i cześnik koronny, miecznik krak., kaszt. połaniecki i sądec., star. biec. (MS 4, 1035, 1203, 1621, 1887, 2118, 2638, 2673, 2702, 2709, 2746, 2802, 2842-3, 3079, 3318, 3386, 3528, 3549, 3805, 4535, 4639-41, 4764, 10220, 10994-5, 14074, 14079; Bon. 3 s. 214; F. Kiryk, Bochnia, maszynopis).

Wójtostwo [istniała dawniej osobna miejscowość na SE od B. zw. Wójtostwo, obecnie dzielnica B.]. 1253 → wyżej Lokacja i przywileje; 1389-90 Barbara ż. Wierzbięty z Małoszowa [par. własna] i Beata wd. po Spytku z Dziepołci [woj. sier.] sprzedają za 600 grz. Piotrowi Kmicie kaszt. lubelskiemu cz. wójtostwa w B. (AS 2, 66, 68); 1392 br. Staszko, Miłota i Witko [z Lasocic] z Pietraszem i Stanisławem wójtami z B. o cz. wójtostwa bocheńskiego (KSN 151); 1393 wójt i ławnicy zezwalają Mikołajowi s. Wierzbięty z Wilkowa [par. Irządze] na wwiązanie się w dom w rynku i w cz. 3 młynów wójtostwa bocheńskiego (KSN 169); 1394 Pietrasz i Stanisław wójtowie z B. zobowiązują się wypłacić 100 grz. Miłocie, Mikołajowi, Stanisławowi i Witkowi dziedzicom Lasocic pod gwarancją ewentualnego wwiązania do nowego młyna k. B. na rz. Rabie (KSN 361); 1395 Piotr wójt B. zobowiązuje się dać Miłocie wwiązanie w cz. swego młyna Stachosz (Stachosch) (KSN 436); 1396 Miłota ze Stanisławem wójtem B. o dziedzinę w Chodynicach (KSN 462); 1398 ww. występują o stwierdzenie, do którego z nich prawnie należy wieś Chodynice (KSN 616); Staszko wójt B. gwarantuje Jeszkowi s. Ligęzy zwrot 31 grz. ewentualnym wwiązaniem w wieś Chodynice lub w młyny (KSN 644); 1399 Kaspar pełnomocnik i wuj Stanisława wójta w B. zeznaje, że Miłota bezprawnie posiada cz. Stanisława w Chodynicach, skoro sam ją Stanisławowi sprzedał. Stwierdza też, co może poświadczyć oryginalnym przyw., że Chodynice należą do wójtostwa i graniczą z m. B. (KSN 872); 1400 Miłota z Chodynic w sprawie z ww. Stanisławem o połowę dziedzictwa w Chodynicach (SP 8 uw. 328/91); ww. o podział dziedzictwa w Chodynicach (SP 8 uw. 329/44); Kasper Krugel mieszcz. krak. przeciw Jaśkowi z Winiar [par. Dziekanowice] o wwiązanie się gwałtem w cz. wójtostwa Stanisława i 300 grz. szkody (SP 8, 10231-2); 1402 Miłota zeznaje, że posiada cz. Chodynic z sukcesji po ojcu i nigdy jej nie sprzedawał Stanisławowi i Piotrowi wójtom B. (KSN 1151, 1195); 1406 Miłota dz. Chodynic przeciw Stanisławowi wójtowi z B. o połowę Chodynic (KSN 1599); 1398 Andrzej kapelan dworu Stanisława wójta bocheńskiego (SP 8, 7510); 1400 Świętosław pleb. z B. oskarża wójta Stanisława o wypasienie mu owsa i innych zasiewów oraz wyłamanie płotów (SP 8, 10539); 1401 wójt Stanisław zastawia za 100 grz. Zbyszkowi z Dymlina [pow. wiśl.] 2 młyny: jeden na rz. Rabie poniżej [miasta] zw. Birkowski i drugi położony na sadzawce przed m. B. (KSN 1009); 1403 wójt Stanisław wwiązuje Wrocha z Wojsławic w dwa młyny k. B. zastawione ww. Zbyszkowi (SP 2, 944); 1410 Wilhelm s. Piotra wójt B. i jego matka Helena zobowiązują się wypłacić Świętochnie siostrze Wilhelma i jej mężowi Pietraszowi z Pisar 400 grz. posagu: 200 grz. w gotówce, w czynszu z młyna pana Staszka [zm. wójta], z ról i zagród Urbana, które Wilhelm i Helena trzymają w zastawie, w czynszu z ich własnych zagród oraz 200 grz. w szatach i innych rzeczach (KSN 2663); 1412 Mikołaj ze Zbigniewa przeciw Mikołajowi wójtowi z B., dz. Chodynic o połowę gaju w Chodynicach, 2 stawy i 12 stajań roli (KSN 2959); 1413-4 Małgorzata ż. Krystyna z Nieprześni podsędka ziemskiego krak. w sprawie przeciw wójtom z B. Wilhelmowi i Mikołajowi zeznaje, że ich ojcom wójtom Piotrowi i Stanisławowi powierzyła w zarząd czwartą cz. połowy wójtostwa w B., odziedziczoną po ojcu i nie może jej odzyskać. Wilhelm i Mikołaj zeznają, że ojcowie ich kupili tę cz. od Małgorzaty. Sąd najwyższy pr. niem. nakazuje przedłożenie dokumentów kupna (KSN 3149, 3479); 1418 szl. Małgorzata c. zm. Gerarda wójta B., wd. po Krystynie Myszce z Nieprześni ustępuje ze swej cz. wójtostwa w B., przypadłej jej po ojcu i matce, swym stryjecznym br. szl. Mikołajowi i Wilhelmowi, obecnym wójtom w B. (Teut. 1 A s. 93-4); 1417 rycerz Wilhelm wójt B. i jego siostra Świętochna, ż. Piotra Chorążyca z Pisar zeznają, że zm. Klemens dz. Kurowa przed wielu laty nabył od Pietrasza wójta bocheńskiego folwark Bucharka k. B. w granicach, w jakich go posiadał (Teut. 1 A s. 34); 1419 Wilhelm wójt dziedz. B. pożycza od Macieja wrotnego żupy bocheńskiej 30 grz. pod zastaw dwu młynów na rz. Rabie k. B. (Teut. 1 A s. 125); 1424 Jakub wójt B. sprzedaje za 400 grz. swemu stryjecznemu br. rycerzowi Wilhelmowi wójtowi w B. cz. swego wójtostwa w B. (Teut. 1 A s. 221); 1428 ww. Wilhelm winien zapłacić za swego br. stryjecznego ww. Jakuba 60 grz. szl. Janowi Radwanowi z Paszkówki pod gwarancją wwiązania w połowę Chodynic (Teut. 1 A s. 320); 1429 szl. Jan [Lipski] z Lipia rezygnuje na rzecz swego br. szl. Jakusza dz. Lasocic z wszelkich czynszów i dóbr, które ma na wójtostwie bocheńskim, przypadających mu po ojcu i z działu dóbr i daje Jakuszowi prawo ich wybrania od Wilhelma i Jakuba wójtów bocheńskich (Teut. 1 A s. 336); 1430 ww. Wilhelm i Jakub dokonują ostatecznego rozrachunku długów i spłaty Jakubowi 400 grz., za które ten sprzedał Wilhelmowi cz. wójtowstwa (Teut. 1 A s. 357); 1441 Mikołaj [Kmita] z → Wiśnicza kaszt. przem. i Małgorzata ż. Mościca z Koźmina Wielkiego [woj. kaliskie] dokonują podziału dóbr. Mikołajowi przypada m. in. cała cz. wójtostwa w B. (SP 2, 2898); 1464 szl. Jan s. Wilhelma wójt dziedz. B. oświadcza w imieniu swoim i swoich br. Piotra i Stanisława, że zaspokoił pretensje szl. Mik. Wielopolskiego zgodnie z zapisem 10 grz., mianowicie 4 grz. na wójtostwie i kramach szewskich w B., 4 grz. na piekarzach, 2 grz. na zagrodnikach oraz trzeciej miary w 3 młynach (Teut. 3 s. 315); 1470-80 3 pola w B. należące do wójta; pole pod górą Uzbornia należało niegdyś do wójta; młyn wójtowski (DLb. 2 s. 126); 1484 br. Piotr, Stanisław i Andrzej Kmitowie z → Wiśnicza oraz Barbara c. zm. Stanisława z Dubiecka [ziemia przem.] dokonują podziału dóbr. Ww. braciom przypada m. in. cz. wójtostwa w B. (SP 2, 4284); 1487 → wyżej Lokacja i przywileje; 1488 Jan s. Wilhelma, wójt B. jako stryj pięciu synów swego zm. br. Stanisława sprzedaje za 225 grz. szl. Janowi Wielopolskiemu połowę sołectwa we wsi Rozembark [dziś Rożnowice] (Teut. 6 s. 48); 1508 Zygmunt Stary zezwala Zofii Wilamowej wójcinie bocheńskiej na zastawienie za 300 grz. pewnej cz. wójtostwa jakiemukolwiek szlachcicowi posesjonatowi (MS 4, 361); 1510 Zygmunt Stary zezwala Mik. Cikowskiemu miecznikowi ziemi krak. i burgr. krak. na wykupienie wójtostwa w B. z rąk: Zofii [ż.] zm. Wilama⁶W MS błędnie córka zamiast żona Mik. Wilama, wd. po Sudolskim, Piotra, Zygmunta, Mikołaja i Doroty dzieci zm. Stan. Wilama wójtów bocheńskich (MS 4, 1035); 1510 szl. Elżbieta Chodyńska i jej ss. Piotr, Zygmunt i Mikołaj wójtowie bocheńscy wydzierżawiają za 200 fl. na 20 l. Bernardowi Rusockiemu całą jedną miarę w młynach wójtostwa bocheńskiego (MS 4, 9646); 1511 Zygmunt Stary uprzednio nadał Mik. Cikowskiemu z Mikluszowic konsens na wykupienie za 1200 grz. cz. wójtostwa z rąk Zofii Wilamowej, lecz teraz król zawiera z Wilamową ugodę w sprawie tych cz. Ma je ona posiadać dożywotnio z wyjątkiem miar z młyna, które dzierżą Piotr i Stan. Kmitowie z Wiśnicza. Po śmierci Wilamowej król wypłaci jej bliskim 1300 grz. (MS 4, 1203); → por. wyżej Lokacja, przywileje; tenże anuluje zezwolenie z r. 1510 wydane dla Mik. Cikowskiego na wykupienie wójtostwa z rąk Zofii Wilamowej, Piotra, Zygmunta i Mik. Chodyńskich i pozostawia Wilamową dożywotnio na wójtostwie (MS 4, 1257); sąd najwyższy pr. niem. na zamku krak. zatwierdza ugodę między Mik. Cikowskim z Wojsławic wójtem B. a Mik. Waltkiem burmistrzem B. o 4 stawy położone za żupą bocheńską (MS 4, 10314); 1516 Zygmunt Stary na prośbę Mik. Cikowskiego zatwierdza powyższą ugodę (MS 4, 10995); 1512 tenże zezwala Cikowskiemu zapisać na wsi Chodynice i na połowie miar z młynów należących do wójtostwa 600 grz. Piotrowi, Zygmuntowi i Mik. Wilamom Chodyńskim i 600 grz. dożywotnio Elżbiecie wd. po Stan. Chodyńskim wójcie bocheńskim, matce wyżej wymienionych (MS 4, 10220); tenże daje dożywotnio Mik. Cikowskiemu i jego ż. Annie wójtostwo bocheńskie, które oni niedawno za konsensem król. wykupili (MS 4, 10229); 1513 tenże zezwala ww. Cikowskiemu na sprzedanie za 350 grz. z pr. odkupu 16 grz. czynszu z wójtostwa w B. i z jego dochodów bractwu kościoła NMP w Krakowie (MS 4, 1887); 1518 ww. Cikowski zapisuje ż. Annie, c. zm. Jerzego Langa rajcy krak. tytułem wiana i posagu 10000 fl. pol. na połowie swych dóbr: Wojsławice, Donatkowice, Zysławice, Gorzków, cz. Koczanowa w pow. prosz., na wójtostwie w B. z wsią Chodynice, z zagrodami i młynami i na częściach urobku w żupie bocheńskiej (MS 4, 2842); tenże Cikowski kaszt. połaniecki, jego ż. Anna i s. Mikołaj zostają utrzymani w dożywotnim posiadaniu wójtostwa w B. (MS 4, 2673); Zygmunt Stary zapisuje temuż Cikowskiemu 3008 grz. 16 gr na wójtostwie w B. (MS 4, 2802); 1520 → Biecz; 1521, 1524 → p. 3. Rzemiosło; Zygmunt Stary rozstrzyga spór między mieszcz. bocheńskimi a Mik. Cikowskim o podział dochodów w słodzie i zbożu z młyna (MS 4, 13945); Mik. Cikowski zamienia 5 prętów swej roli k. B., kupionej od Walentego Łysego za inną rolę z Jakubem Rdzańskim kustoszem w Tarnowie, pleb. w Szczepanowie oraz altarystą Ś. Jana Chrzciciela w kośc. par. Ś. Mikołaja w B.; 1525 tenże zamienia 5 prętów swego pola k. B. kupionego od Anny Taszczanki i jej męża Stanisława za inne pole z Janem s. Benedykta lekarzem król., kanonikiem głogowskim i pleb. w B. (MS 4, 4639); tenże zamienia 7 1/2 prętów swego pola k. B., kupionego od Piotra Kowalskiego i jego ż. Katarzyny za inne pole z Janem z Wieliczki prep. szpitala Ś. Krzyża i altarystą Ś. Antoniego w tymże szpitalu (MS 4, 4640); tenże kupuje za 72 grz. pewne pola i łąki k. B. i zobowiązuje się płacić z nich rocznie czynsz 3 grz. ww. prepozytowi Janowi; 1524-5 Piotr Tomicki bp krak. i podkanclerzy zatwierdza powyższe zamiany ról i przeniesienie tychże z pr. miejskiego na kościelne (MS 4, 4535, 4641, 4717, 4741); 1525 Zygmunt Stary oddaje do dyspozycji wójtowi Cikowskiemu opust. po pożarze siedliska w B. (MS 4, 14378); 1526 Zygmunt Stary zatwierdza sprzedaż przez wójta Mik. Cikowskiego jego młynarzowi Maciejowi za 100 grz. 2 młynów wójtowskich w B. na rz. Rabie i za 50 grz. trzeciego młyna na sadzawce, także za murami B., z łąką i rolą. Młynarz jest obow. płacić po 12 gr wojennego od każdego koła we wszystkich trzech młynach (MK 40 s. 282-4; MS 4, 14915); 1527 rozgraniczenie między wsią wójta Mik. Cikowskiego Chodynice, a wsią Jana Oleśnickiego Damianice (MS 4, 5212); rozgraniczenie Chodynic od wsi kl. tyn. Łapczyca (MS 1, 5214); rozgraniczenie między m. B. i Krzyżanowicami należącymi do wójtostwa bocheńskiego od innej wsi Krzyżanowice należącej do Jakuba Suda (MK 44 s. 89-93; MS 4, 5211); rozgraniczenie między dobrami wójtostwa bocheńskiego a Kurowem; granicę stanowi częściowo wał z fosą wykonany przez dawnych wójtów (MK 43 k. 145-52; AS 5, 5328 regest; MS 4, 15298, 15317, 15339-40); → p. 2. Położenie, granice, rozgraniczenia; 1528 na prośbę Mik. Cikowskiego zostają włączone do wójtostwa pewne role, ogrody i łąki w B., przez niego zakupione (MS 4, 5328); 1530 → p. 2. Położenie, granice, rozgraniczenia; 1533 → p. 2. Obiekty fizjograficzne, wodociągi, stawy.

Podwójci. 1370 Franczko wójt [podwójci] przewodniczy sądowi gajonemu (Mog. 85); 1397, 1411, 1415 Jakub Balica (ZDM 4, 1128; MS 4 S 381; Mog. 115; KSN 3729); 1415 pieczęć sądu gajonego (KSN, 3729); 1431 Jan Gabriel (SP 2, 2376, 2382); 1443 Stanisław (SP 2, 3167); 1445 Jan (SP 2, 3230).

Ławnicy. 1364 Henryk kołodziej, Niczko Golde, Mikołaj bednarz, Piotr Litwin, Andrzej Kain, Andrzej s. Ewy, Jan s. Kozelerów; 1365 Mikołaj bednarz, Jan s. Kozelera, Michał szewc, Andrzejaszewic, Bartko szewc, Michał „de Wzvyczyn”, Michał Wrocica; 1370 Mikołaj żupnik, Mik. Iserin, Mik. Flencz, Jan Olow, Klemens z Białego Kościoła, Piotr s. Hunlina, Jan Puszczyn; 1371 Jan Vestkogil, Mik. Crewse, Radokus, Piotr Mały, Peschil piekarz, Jeszko Komurnyk, Pogan (Mog. 79, 80, 85); 1397 Mik. Hoterwacz, Bartosz rzeźnik, Jerzy Hasinfleysch, Jan Mirko, Jan Strichk, Marcin krawiec, Mikołaj krawiec (ZDM 4, 1128); → Akta miejskie 1486 (1322)-1794 w Powiatowym Archiwum Państwowym w Bochni.

5. Kościół par. 1253 kościół par. pod wezw. Ś. Mikołaja → p. 4 Lokacja i przywileje; 1278 → p. 3 Żupa solna, Najstarsze do końca XIII w. nadania soli; 1325-7 pleb. Mikołaj; 1325-7, 1350-1, 1354-6 par. oceniona na 30 grz.; 1325-8 świętop. 1 grz. 8 sk.; 1335-42, 1346-58 świętop. 2 grz. (MV 1-2 wg ind.); 1346-50, zm. a. 1360 Albert pleb. w B., prawnik, kapelan Kazimierza W., kanclerz dobrzyński, dziekan wrocławski (MV 3, 311, 335-6, 409); 1439 bp krak. Bodzanta zatwierdza bractwo [literackie] NMP w B. i udziela mu 40 dni odpustu (ZDK 1, 48); 1353 Kazimierz W. jako patron kościoła par. Ś. Mikołaja w B. prosi pap. Innocentego IV, by udzielił temu kościołowi 100 dni odpustu (MV 3, 349); 1358 Dziersław bp elateński, [sufragan wrocławski] nadaje ww. bractwu 40 dni odpustu (ZDK 1, 58); 1396 Władysław Jag. potwierdza nadanie żupnika Jakusza Ostroszki na rzecz kaplicy Bożego Ciała w kościele par. w B. jednego dziedz. parobka [otroka] w szybie Findera, w żupie bocheńskiej, którego tenże Ostroszka kupił za 16 grz. od Janka Piegzy (ZDM 6, 1612; MS 4, S 378); 1397 Jakub Balica podwójci i ława bocheńska zaświadczają, że Jan Freudinburg nadał bractwu NMP 22 kopaczy w szybie Bochner w żupie bocheńskiej (ZDM 4, 1128; MS 4 S 381); → niżej Szkoła; 1397-402 pleb. Świętosław (B. Kumor, Nieznany dok. s. 286; SP 8, 10539; KSN 1169); 1400 → p. 4 Wójtostwo; 1405 Jakusz Cianowski sędzia zupny zaświadcza, że szl. Urbanek s. Piotra Penaka niegdyś żupnika bocheńskiego sprzedał za 135 grz. rajcom bocheńskim 8 otroków w żupie bocheńskiej, nadanych temuż Piotrowi przez Kazimierza W., na uposażenie kościoła par. Ś. Mikołaja w B. (ZDM 5, 1179); 1415 wiktrycy kościoła par. w B. (KSN 3729); 1436 Mik. Grobek z Krakowa oraz Maciej Gorczak i Jan Popek z B. bracia i krewni zm. Jakuba Balicy podwójciego bocheńskiego zrzekają się pr. do 8 otroków w żupie bocheńskiej, których rajcy kupili ongiś dla kościoła par. w B. od ww. Urbana (ZDM 2, 491); 1423 Jan Fredemberg mieszcz. bocheński i jego ż. Katarzyna nadają bractwu NMP 22 ostrzyców w szybie Findera w żupie bocheńskiej (ZDM 2, 359; MS 4 S 567); 1434 Piechna wd. po podwójcim bocheńskim darowuje bractwu NMP zagrodę w Zawadzie [której?] (B. Kumor, Średniowieczne przyczynki 4); 1437 → p. 3 Rzemiosło; 1442 dom pleb. na ul. Trędowatych (Cracovia artificum 376); 1448 Świętosław pleb. w B. (SP 2, 3356, 3358, 3364); 1461 Paweł z Krakowa profesor teologii, dziekan kol. w Nowym Sączu i pleb. w B. (Teut. 3 s. 235); 1470-80 kościół par. pod wezw. Ś. Mikołaja, murowany z cegły. Pleb. Krzesław z Kurozwęk [pow. wiśl.] h. Róża. Każdy z 30 ł. miejskich w B. daje 1 miarę żyta i 1 owsa. W takim wymiarze daje też meszne wójt z jednego pola, z dwóch innych pól płaci plebanowi dzies. snop. Pleb. ma też dzies. snop. z pola pod górą Uzbornią należącego niegdyś do wójta. Jatka rzeźnicza daje 10 kamieni łoju plebanowi i 10 kościołowi. Pleb. ma własną rolę, łąki i ogród jako folwark oraz dobry dom drewniany w B., ponadto 3 łąki: 1) w Buczkowie, 2) w Kątach między młynem wójta 3) pod lasem zw. Olszyny między łąką żupy i rolami miejskimi. Żupa z zapisu Bolesława Wstydl. i jego ż. Kingi daje kościołowi 1 grz. i miarę soli tygodniowo. Pleb. dostaje kolędę z całego miasta i z całej parafii po 1 gr od każdego gościa i po 1/2 gr od każdego komornika oraz świętop. Za śpiewanie wigilii w domu zmarłego pleb. pobiera 2 gr, a rektor szkoły 4 gr, za śpiewy w kościele 3 gr pleb. i 3 gr rektor. 2 wikariuszów i 1 kaznodzieja utrzymuje się z ofiar. Jeżeli pleb. nie rezyduje w B., ma wyznaczyć czwartego wikariusza jako swego komendatariusza, nieuczestniczącego w dochodach z ofiar. Kapelan kaplicy Bożego Ciała w kościele par., ufundowanej przez kopaczy żupy, otrzymuje od nich co kwartał 2 kopy gr, czyli rocznie 10 grz. Altaria NMP, której kolatorem jest bractwo NMP; altaria Trzech Króli - kolatorami bractwo warzyców; altaria Ś. Marii Magdaleny - kolatorami bractwo kowali. Są przy nich altaryści manualni, a nie wieczyści, otrzymują co kwartał po 1 kopie gr. Altaria Ś. Jana Chrzciciela, której kolator mieszcz. bocheński Źydek płaci 3 grz. rocznie; altaria Ś. Barbary; altaria Ś. Krzyża, której kolatorami są rajcy bocheńscy, a jej wieczysty altarysta ma zagrody, role i łąki przynoszące 10 grz. dochodu rocznie. Do parafii należy wieś Chodynice. Dzies. snop. z łanów folwarku ryc. tejże wsi wart. 1 grz. należy do pleb. w B. Pleb. ma tu las własny zw. Zapusta. Mieszcz. bocheńscy, ratusz i rajcy płacą 10 grz. czynszu prebendzie Bieżanowskiej w kap. krak., oraz po 1 wiard. dzies. pien. z łanów miejskich o łącznej wart. 7 1/2 grz. – prebendzie Zakrzowskiej kap. krak. (DLb. 1 s. 30, 70; 2 s. 126-7); 1475 żupnik krak. Grzegorz z Lubrańca oraz Piotr, Jan i Wilhelm wójtowie B. inkorporują ostrzystwo do ołtarza kowali; 1525 Zygmunt Stary zatwierdza powyższą inkorporację (MS 4, 1052, 14297); 1481 Krzesław z Kurozwęk pleb. i kaznodzieja w B.; → p. 3 Rzemiosło (Mp. 5 P 79); 1482 bp krak. Jan Rzeszowski zatwierdza nadanie Jana Żydka rajcy i mieszcz. bocheńskiego, który uposaża 2 łanami ról w granicach m. B., z sukcesji po zm. matce Korduli, ufundowaną przez siebie altarię Ś. Jana Chrzciciela w kościele par. 10 prętów tych ról leży między rolą pleb. i Surockiej, 10 prętów między rolą Dandulinaki i Magdalenki, 11 1/2 pręta między rolą Zachołka i Szafrańca, 5 prętów między rolą Osterwona i Samsona, 5 prętów na wzgórzach k. roli Jana Żydka i Zająca, 5 prętów na wzgórzach k. roli Jana Żydka i Jakuba Kalety. Roczny czynsz z tych ról ma wynosić 12 grz. (Mp. 5 P 81); 1487 Kazimierz Jag. pozwala Walentemu z B. altaryście Ś. Krzyża w kościele par. w B. wykupić dwa działa w żupie od opatrznych stolników Mazanka i Franka (MS 1, 1855; Łabęcki 17); rajcy m. B. zatwierdzają zapis testamentowy zm. Marcina Markowicza i jego ż. Heleny na rzecz altarii Ś. Krzyża w kościele par. w B., ufundowanej przez tychże małżonków, pozostającej pod patronatem rajców. Po śmierci altarysty Piotra Kurka wynikły spory, trudności wzniecane przez krewnych Markowicza, ze szkodą dla obecnego altarysty Walentego bakałarza sztuk wyzwolonych. Do altarii należy folwark z siedliskiem i grodem na wzgórzu Salomona, między folwarkiem i siedliskiem Miernowskiego a folwarkiem i siedliskiem Mlechowskiego, za m. B. 2 folw. na górze tam, gdzie idzie się do źródła Lipka, z siedliskami, ogrodami i łąkami, 5 prętów roli i dobra łąka na polu Buczków, k. drogi do Chodynic, między rolami Dylągowskimi a rolami szpitala, łąka z rolą położona między łąką żupy a łąką miejską, ogród na polu k. drogi idącej do Krzeczowa między folwarkiem i siedliskiem Macieja Samsona a łąką należącą niegdyś do pana Żydka. Altarysta Walenty pragnąc pomnożyć uposażenie altarii nadaje jej wieczyście dwa działa w żupie bocheńskiej kupione u Mazanka i Franka (Mp. 5 Q 138); 1498 → p. 3 Mieszczanie; 1502 Aleksander Jag. zatwierdza kościołowi par. w B. nadanie swoich poprzedników: 3 gr na wino i 1 gr z racji kolekty tygodniowo z żupy bocheńskiej (MS 3, 409); tenże nadaje Piotrowi Salomonowi rajcy krak. pr. patr. kościoła par. w B., „semel duntaxat, dum eandem per decessum vacare contigerit” (MS 3, 494); 1504, 1521 → p. 3 Rzemiosło; 1511 Jan Boner rajca krak. otrzymuje król. pr. patr. kościołów w obrębie murów: krak., bocheńskich i wielickich, za wyjątkiem kościoła NMP w Krakowie, w celu zaprezentowania na parafię, która pierwsza będzie wakować, Jana Czymermana gdańskiego młodzieńca, studiującego na Ak. Krak. (MS 3, 9831); 1518 dzwonnik i jego towarzysze otrzymują z żupy 5 gr tygodniowo (Opis żup s. 113-4); 1521-9 Jan s. Benedykta dr sztuk wyzwolonych i medycyny, lekarz król., kan. głogowski, pleban w B., altarysta w kościele Ś. Barbary w Krakowie (MS 4, 3851, 4639; LR s. 191-2); 1523 Mik. Miksa altarysta kościoła par. w B. (MS 4, 4241, 13556); 1524, 1525 → p. 4 Wójtostwo; 1524 Zygmunt Stary zatwierdza darowiznę wikariuszom kościoła par. w B. przez rajców bocheńskich siedlisk i domów Meridzyaszowskich i Magdaleńskich w B. (MS 4, 13862); dok. rajców bocheńskich przedstawiający dochody kościoła par. w B. z: 6 działów w żupie, czynszów od rzeźników i piekarzy, 27 zagród, 2 domów i łaźni - w ogólnej sumie 4 grz. 39 gr i 20 kamieni łoju rocznie, a poza tym 4 gr tygodniowo z żupy (Niwiński Kopiarz s. 5 wzm.); 1527 bp krak. Piotr Tomicki rozstrzyga spór między bractwem kowali a bractwem NMP w kościele par. w B. Oba bractwa mają dzielić po połowie dochody ze starych i nowych szybów oraz ostrzystwa (B. Kumor, Średniowieczne przyczynki 6); 1529 par. pobiera dzies. snop. wart. 11 grz. z całej wsi Chodynice, z cz. ról folw. w Kurowie i z połowy ról wójtostwa bocheńskiego, meszne wart. 2 grz. 36 gr z przedmieścia bocheńskiego, kolędę wart. 6 grz. z Chodynic i młyna, z żupy bocheńskiej 10 kamieni łoju wart. 2 1/2 grz. oraz 1 ćwierć soli tygodniowo wart. 2 grz. 8 gr rocznie. Altaria Ś. Jana Chrzciciela, pobiera 7 grz. czynszu z niektórych ról w B. Altaria Bożego Ciała uposażona 10 grz. czynszu z pr. odkupu od kopaczy w żupie bocheńskiej. 10 grz. czynszu z ratusza w B. jest płacone prebendzie Bieżanowskiej kap. krak. i 10 grz. czynszu z ratusza prebendzie Zakrzowskiej kap. krak. (LR s. 97, 113, 191-2, 273, 297).

Szpitale. 1357 Kazimierz W. na prośbę żupnika Peterlina [Cavallo] i rajców bocheńskich zezwala dla ubogich, a zwłaszcza kalek po wypadkach w żupie wybudować szpital z kaplicą w odpowiednim miejscu blisko m. B. Na uposażenie ubogich i rektora przeznacza król po 2 robotników z każdego szybu istniejącego w żupie i z tych, w które w przyszłości będą założone. Rajcy mają pr. prezentowania i kollacji rektora szpitala świeckiego lub duchownego. Świecki ma prawo za pozwoleniem bpa wyznaczyć wikarego do obowiązków duszpasterskich i winien mu płacić 10 grz. (Mp. 3, 716 tłumaczenie polskie z 1532 r.; ZDM 4, 956 oblata z 1634 r. zatytułowana: „Oblata privilegii... super fundationem hospitalis s. Anthonii in Bochnia”; S. Fischer, Losy Kazimierzowskiej fundacji s. 36-7); 1380 → p. 2 Obiekty fizjograficzne; 1393 Gotfryd Fattinante z Genui [Italia] zapisuje w testamencie m. in. szpitalowi Ś. Krzyża 4 otroków w żupie bocheńskiej (KK 2, 396); 1410 Mik. Ungirfynt mieszcz. bocheński, mistrz szpitala bocheńskiego (Mog. 114); 1415 bp. krak. Wojciech [Jastrzębiec] zaświadcza, że Marcin rektor szpitala Ś. Krzyża w B. złożył na ręce bpa rezygnację z 3 ogrodów przed m. B., które kupił dla szpitala, z wszystkiego bydła, ruchomości i innych rzeczy używanych w szpitalu pod jego zarządem. Bp przyjmując tę rezygnację nadaje opiekę i administrację tak w sprawach duchowych jak i doczesnych duchownemu Jakubowi Oble z diec. krak. prezentowanemu przez rajców B., do których należy pr. patr. i prezenty tego szpitala (ZDM 1, 310); 1423 Władysław Jag. zrzeka się 3 grz. czynszu należnych mu z 6 ł. szpitala Ś. Krzyża w B. (ZDM 7, 1947); 1470-80 [pod tytułem Szpital w Bochni] kościół drewniany [z opuszczonym wezw.], którego patronami i kollatorami są rajcy bocheńscy i szpital uposażony 6 ł. roli z łąkami, z których nadmiar siana, ponad własne potrzeby, może być sprzedawany za co najmniej 10 grz., zagrodnikami, którzy płacą 20 grz. czynszu i pracują, 12 otrokami, których liczba z powiększeniem ilości szybów może wzrosnąć o dwóch otroków. Obowiązki mistrza szpitala mają być zgodne z przyw. fundacyjnym [→ wyżej 1357 r.]. W szpitalu są 2 altarie: altaria Ś. Antoniego i altaria Ś. Krzyża, której kollacja należy do bractwa tragarzy [ocięgaczy]. Bractwo płaci kapłanowi manualnemu tej altarii, co kwartał 1 kopę gr⁷Istnienie w szpitalu w czasach Długosza dwóch altarii: Ś. Antoniego i Ś. Krzyża w zestawieniu z cytowanym wyżej tytułem XVII-wiecznej oblaty aktu fundacyjnego z r. 1357 dla szpitala Ś. Antoniego, nasuwa przypuszczenie, że istniały dwa szpitale: Ś. Antoniego pod patronatem rajców bocheńskich i nieco późniejszy, ale też XIV-wieczny, Ś. Krzyża pod patronatem bractwa tragarzów. W ciągu XV w., jednakże przed czasem powstania DLb. może w r. 1415, por. wyżej, zespoliły się w jeden szpital. Por. też S. Fischer, Matka Boska Bocheńska, s. 79-81, wg którego bractwo ocięgaczy miało pod swym patronatem kościół Ś. Krzyża. Być może Fischer nie odróżnił patronatu kościoła od patronatu altarii (DLb. 2 s. 128); 1487 → wyżej Kościół par.; 1518 szpital Ś. Krzyża dla górników, którzy doznali kalectwa w szybach uposażony 12 działami w żupie (Opis żup s. 116, 139); 1525 → p. 4 Wójtostwo; 1529 sąd gajony zatwierdza ugodę między Mik. Cikowskim wójtem B. a rajcami bocheńskimi i Janem prep. szpitala Ś. Krzyża w B. występującym przez swego opiekuna, bachmistrza bocheńskiego Rafała Ocieskiego w sprawie nadań dochodów i ciężarów miejskich (MS 4, 5406); preb. szpitalna Ś. Krzyża i jej prebendarz Jan z Wieliczki są uposażeni 12 działami w żupie bocheńskiej z czynszem wieczystym 10 grz.; altaria manualna pod wezw. Ś. Krzyża w szpitalu Ś. Krzyża i jej altarysta Andrzej z B., pleb. w Krzyżanowicach są uposażeni czynszem 6 grz. od bractwa tragarzów w B. (LR s. 162-3).

Kaplica Ś. Leonarda. 1485 droga z Krakowskiego Przedmieścia w B. w stronę Wojnicza, za kościółkiem Ś. Leonarda⁸Wg Kumora (Nieznany dok., s. 783 przyp. 6) w Archiwum Par. Ś. Mikołaja w B. w księgach metrykalnych z 1689 r. jest notatka o erekcji i konsekracji kościoła Ś. Leonarda w 1277 r. Ze względu na to, że kult Ś. Leonarda był w Polsce stary, można przypuszczać, że istniał może wcześniejszy niż ten z XV w., kościół Ś. Leonarda w B (AS 19 rps s. 206-7); 1518 prebenda dla ubogich w szpitalu Ś. Leonarda na przedmieściu B. otrzymuje dla ubogich od żupy codziennie 15 chlebów, 16 kwart piwa, 7 porcji mięsa surowego i 7 porcji słoniny, masła za 1 gr, co tydzień 2 sery duże lub 2-3 małe, lub za każdy ser 2-3 jaja, w dni postne 7 ryb i 8 1/2 kwarty oleju. Ubogich w liczbie 5 najwyżej 7, którzy w służbie żupy doszli do starości lub doznali kalectwa poza kopalnią przy przewożeniu soli lub przy kołowrotach wyznacza do szpitala podżupnik (Opis żup s. 115-6); 1529 prepozytura szpitalna Ś. Leonarda, prepozyt Michał z Woli, uposażona 1 działem zw. Dzvla w żupie bocheńskiej z czynszem 3 grz. Ta prepozytura nie jest jeszcze erygowana, ani też nie jest ustanowiony prepozyt, mimo że powyższy czynsz jest zapisany prepozyturze przez jakiegoś Miksę⁹Prepozyturę szpitalną Ś. Leonarda uposażył ksiądz Mikołaj Miksa w r. 1528, S. Fischer, Matka Boska Bocheńska s. 50 (LR s. 174).

Prebenda żupna. Kaplica i prebenda żupna pod wezw. Ś. Stanisława → 1377, 1470-80, 1529 p. 3 Żupa solna.

Klasztor Dominikanów. Po 1375 Jan z Brzegu [Śląsk] prowincjał polski dominikanów wspomina, że uzyskał zezwolenie papieża i królowej Elżbiety matki Ludwika Węg. na fundację kl. Dominikanów w B. (S. Barącz, Archiwum WW. OO. Dominikanów w Jarosławiu, Lwów 1884 s. 4; AKH 12/2, 113; J. Kłoczowski, Dominikanie polscy na Śląsku w XIII-XIV w., Lublin 1956, s. 311); 1438 Jan przeor kl. Dominikanów w B. (OK 5 k. 255v., 257r., 266r.); 1470-80 kl. Dominikanów w B. (DLb. 1 s. 3; 3 s. 458); 1489 Albert z Siecienia [ziemia dobrzyńska?] prowincjał dominikanów polskich stwierdza, że Andrzej ze Lwowa przeor dominikanów w B. kupił za 40 fl. węg., darowanych kl. przez Jana Banyka z Wrocławia karbarza żupy w B., ogród leżący pod górą Uzbornią, przed m. B. Prowincjał zezwala też na wzniesienie przez Jana Banyka dobrodzieja kl. ołtarza k. pierwszej kolumny, po lewej stronie od wejścia do kościoła klaszt. (Mp. 5 Q 64; S. Barącz, Archiwum WW. OO. Dominikanów w Jarosławiu, Lwów 1884 s. 246-7); 1518 żupa bocheńska płaci przeorowi 12 gr kolędy, innym zakonnikom po 1 gr (Opis żupy s. 114); 1525 dekret król. w sprawie między rzeźnikiem Maciejem Grabowskim a kl. Dominikanów NMP w B. o jakąś rolę i łąkę (MS 4, 14374).

Szkoła. 1397 Mikołaj oficjał krak. zatwierdza ugodę między pleb. B. Świętosławem a rajcami i mieszcz. bocheńskimi. Rajcy i mieszcz. mają pr. prezenty rektora szkoły i zakrystiana, którzy podlegać mają jednak władzy pleb. Ci z mieszczan, którzy nie mają roli, winni dawać plebanowi tylko kolędę, posiadający dom po 1 gr, komornicy po 1/2 gr. Ogród pleb. jest zwolniony od wszelkich świadczeń z wyjątkiem opłat na rzecz bractwa. Do wiktryka ma należeć sporządzanie testamentów i obracanie dochodów z tego płynących na zakup szat i sprzętów liturgicznych. Wyrok oficjała reguluje też rozdział opłat z pogrzebów i śpiewów pogrzebowych przez żaków między pleb. i rektora szkoły. Grzebanie na cmentarzu wymaga zgody pleb. lub wikariusza (Kumor, Nieznany dok. s. 283-9); rektor szkoły (AKH 3 seria 2 s. 146); 1405 Jan bakałarz sztuk wyzw., rektor szkoły i notariusz miejski w B. (ZDM 5, 1179); 1434 Jakub rektor szkoły w B.; Mik. Karaś rektor szkoły w B. (OK 5 k. 74; 6 k. 542); 1470-80 → wyżej Kościół par.; 1498 Paniewik bakałarz [w B.?] (MS 3 S 265); 1518 żacy szkolni mają z żupy wraz z ubogimi 5 gr tygodniowo, oni też i bakałarz uczestniczą w obiedzie w żupie na Ś. Stanisława [8 V]. W zamian żacy są obow. układać w kopy siano na łące żupnej i wkładać na wóz (Opis żup s. 113-5).

6. 1251 odkrycie soli w B. → p. 3 Żupa; od 1251 wzmianki o pobycie panujących w B. (Mp. 2, 434); 1447 w nocy po ś. Idzim [1/2 IX] spłonęła B., mianowicie ulica za szkołą, rynki i ul. Trędowatych „et rosea III”¹⁰Wg wydawcy S. Lukasa „rosea to zdaje się garbarnia”. Wyjaśnienie mało prawdopodobne, wynikłe stąd, że w Słowniku Du Cange'a „roseum” oznacza barwnik garbarski. Ogień począł się od komina kowala Hannusa (MPH 3 s. 245 Spominki bocheńskie; DH 5 s. 40); 1485 B. z powodu pożaru zostaje zwolniona na 10 l. od podatku i podwód (MS 1, 1085); 1507 mieszkańcy B., którzy doznali szkód od pożaru zostają zwolnieni od różnych świadczeń (MS 4, 113); 1508 Jan Krzeczel mieszcz. bocheński winien się usprawiedliwić z zarzutu, że z jego domu począł się pożar, który zniszczył B. (MS 4, 233); 1525 wójt otrzymuje pr. rozporządzenia opust. po pożarze siedliskami w B. (MS 4, 14378).

Studenci Ak. Krak. z B.: 1400 Bartłomiej s. Idziego (Ind. s. 26); Jan s. Adama (s. 114); Michał s. Michała (s. 202); Mikołaj s. Piotra (s. 228); Stanisław s. Marcina (s. 284); 1405 Marcin s. Mikołaja (s. 181); Piotr s. Mikołaja (s. 252); 1406 Jan s. Piotra (s. 148); 1412 Ambroży s. Mikołaja (s. 11); 1414-5 Franciszek (s. 70); Mikołaj s. Mikołaja (s. 224); Piotr (s. 246); 1420 Piotr s. Mikołaja (s. 252); 1423 Marcin (s. 177); 1427 Mikołaj s. Franciszka (s. 214); 1431 Dominik s. Jana (s. 63); 1432 Andrzej s. Stanisława (s. 19); 1436-7 Kasper s. Żegoty (s. 45); Marcin (s. 177); 1440 Jan s. Jana (s. 128); 1441 Mikołaj s. Aleksego (s. 210); Piotr s. Mikołaja (s. 252); Stanisław s. Mikołaja (s. 286); 1442 Piotr s. Bogusza (s. 246); Stanisław s. Mikołaja (s. 286); 1448 Tomasz s. Szczepana (s. 307); 1449 Piotr s. Aleksego Mirka (s. 205); 1450 Jakub s. Mik. Zeglara (s. 107); 1453 Fryderyk Bonafida s. Jana (s. 38); Piotr s. Jakuba podżupka (s. 248); 1455 Stanisław s. Jana (s. 281); 1456 Walenty s. Piotra Spiczmera (s. 277); Stanisław s. Mikołaja (s. 286); 1457 Jan s. Michała (s. 140); 1458 Krystyn Goj s. Piotra (s. 54); 1459 Walenty s. Maurycego (s. 311); 1463 Walenty s. Stanisława (s. 312); 1467 Maciej s. Pawła (s. 194); 1468 Szymon s. Wawrzyńca (s. 274); 1470 Andrzej s. Andrzeja (s. 12); Jan s. Marcina (s. 137); Maciej s. Macieja (s. 192); 1474 Stanisław s. Więcława (s. 291); 1478 Maciej s. Jakuba (s. 189); 1479 Mikołaj s. Franciszka Czarnego Golthberga, pleb. w Głębowicach (s. 86, 214); 1483 Jan s. Jakuba (s. 125); Jan s. Jana (s. 128); 1486 Maciej s. Macieja (s. 192); 1488 Jan s. Marcina (s. 137); Marcin s. Mikołaja (s. 181); 1490 Andrzej s. Mikołaja (s. 17); 1491 Jan s. Jana (s. 128); Mikołaj s. Stanisława (s. 231); 1495 Maciej s. Andrzeja (s. 187); 1498 Jakub s. Marcina (s. 105); 1499 Kasper s. Stanisława (s. 45); 1500 Andrzej s. Jana (s. 14); Maciej s. Wojciecha (s. 186); Mikołaj s. Leonarda (s. 221).

Bochnianie przyjęci do pr. miejskiego w Kazimierzu i Krakowie. 1371 Piotr rybak (Chm. s. 25); 1373 Hannus Stach rzeźnik (s. 48); 1375 Reynczko piekarz (s. 55); 1376 Herman Somyrmel piekarz (s. 66). 1393 Marcin (Kacz. 160); 1394 Jan Czrop (326); 1396 Katarzyna (612); 1397 Piotr Belch (702); Mik. Czenke (729); 1399 Niklos Grupe piekarz (1011); 1401 Stenczla rzeźnik (1174); 1402 Jan Ditrich (1282); 1403 Stan. Schultis (1485); 1408 Mik. Ottirwacz (1911); Gierka ż. Ostrószki (1925); 1415 Piotr s. warzyca (2779); Michał, niegdyś sługa miejski (2813); 1421 Stefan (3418); 1424 Piotr krawiec (3669); 1425 Hanus Freiberg bednarz (3751); Jan Lis słodownik (3786); 1431 Heinrich Tamme (4392); 1432 Hannus Schapcze piekarz (4481); 1436 Świętosław krawiec (4704); 1440 Kasper Undirfind piekarz (5086); 1443 Maciej Białuch (5386); 1457 Leonard s. Kaspra (6353); 1460 Bartosz powroźnik (6563); 1471 Jan Schultis (7305); 1475 Marcin (7589); 1477 Mik. Reynolt czapnik (7738); 1485 Stefan wyrabiający strzemiona (8199); 1486 Jakub Kawka kotlarz (8299); 1490 Andrzej Magdalanka (8505); 1502 Marcin krawiec (9227); 1504 Jakub Bocheński (9284); 1505 Andrzej słodownik (9407); 1506 Jan Kozieł powroźnik (9428).

Urzędnicy i duchowni pochodzący z B. 1279 Henryk Bochner świadek na dok. Floriana opata kl. w Brzesku (KK 1, 82). [O krak. rodzinie patrycjuszowskiej Bochnerów wywodzących się z B. ob. J. Ptaśnik, Studia, s. 63-70.] 1328 Stanisław z B. dominikanin (MV 3, 239); 1339-48 Andrzej z B. mieszcz. i rajca krak. (KMK 1, 236, 239; MV 2 s. 36); 1355 Andrzej s. Mikołaja z B. kapelan królowej Węgier Elżbiety, kan. krak. (MV 3, 364); 1369-70 Jakub Piegza z B. i Pielgrzymowic notariusz król. (Mp. 3, 828, 834); 1401 Bartłomiej s. Idziego z B. kleryk diec. krak., notariusz publiczny i bpa krak. (KMK 1, 96-7); 1432 Jakub z B. wikariusz kościoła Wszystkich Świętych w Krakowie (KMK 2, 519); 1440 Tomasz z B. notariusz [oficjała krak.] (Cracovia artificum 362); 1460 Marcin z B. altarysta ŚŚ. Piotra i Pawła w kościele NMP w Krakowie (KMK 2, 450); 1460-6 Andrzej s. Zawiszy z B. duchowny, notariusz publiczny (AGZ 8, 83, 93); 1470-80 Marcin z B. wikariusz kat. krak. (DLb. 1 s. 37; 2 s. 4); 1473 Michał z B. notariusz (AGZ 15, 1184); 1529 Jakub pleb. w Barcicach; Jan pleb. w Gruszowie; Jan pleb. w Mikluszowicach; Jan wikariusz kat. krak.; Marcin pleb. w Białym Kościele; Stanisław pleb. w Gaju; Stanisław pleb. w Oleśnicy [pow. wiśl.] (LR wg ind.).

7. J. Albin, Zbiory rękopiśmienne Muzeum w Bochni, „Rocznik BPAN w Krakowie”, 12 (1976) s. 45-8; S. Fischer, Dzieje bocheńskiej żupy solnej, Warszawa 1962; tenże, Kazimierz Wielki i jego stosunek do Bochni i Bocheńszczyzny, Bochnia 1934; tenże, Losy Kazimierzowskiej fundacji, Bochnia 1927; tenże, Matka Boska Bocheńska i jej kult na tle życia religijnego w dawnej Bochni, Bochnia 1934; A. Keckowa, Żupy krakowskie w XVI-XVIII w. (do 1772 r.), Wr. 1969; F. Kiryk, Bochnia, maszynopis; tenże, Bractwo religijne kowali w Bochni w latach 1462-1559, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Historyczne z. 56 (1977) s. 115-24; J. Krzyżanowski, Statut Kazimierza Wielkiego dla krakowskich żup solnych, „Rocznik Krakowski”, 25 (1934) s. 96-128; B. Kumor, Nieznany dokument z XIV w. dotyczący szkoły parafialnej w Bochni, ABMK 15 (1967) s. 283-9 i odb.; tenże, Średniowieczne przyczynki źródłowe do dziejów bractwa literackiego NMP w Bochni i salin bocheńskich, ABMK 1 (1960) s. 177-95; M. Niwiński, Kopiarz kościoła parafialnego S. Mikołaja w Bochni, „Ateneum Kapłańskie” 41 (1938) odb.; J. Ptaśnik, Kultura włoska wieków średnich w Polsce, Warszawa 1922 s. 25-48; tenże, Studia nadpatrycjatem krakowskim wieków średnich, „Rocznik Krakowski”, 15 (1913) s. 63-70; Studia i Materiały do dziejów żup solnych w Polsce, 1-6 (1965-77), Wieliczka; S. Warcholik, Początki solnego przemysłu warzelniczego i górniczego na terenie Bochni, „KHKM”, 7 (1959) s. 403-17; J. Wyrozumski, Państwowa gospodarka solna w Polsce do schyłku XIV w., Kraków 1968; tenże, Początki opieki społecznej w górnictwie polskim, [w:] Prace z dziejów Polski feudalnej ofiarowane Romanowi Gródeckiemu w 70 rocznicę urodzin, Warszawa 1960, s. 205-27.

8. Osada wczesnośredniowieczna (Żaki s. 92, 410, 520); Kościół par. Ś. Mikołaja wzniesiony z cegły w XV w. Kl. Dominikanów z XIV/XV w., przebudowany, kościół przy kl. zburzony w XVIII w. („Rocznik diecezji tarnowskiej”, 1972, s. 107-110; KatZab. 1 s. 41-2); zamek żupny przebudowany ze starego zamku przez żupnika [od 1523] Seweryna Bonera (S. Fischer, Dzieje bocheńskiej żupy s. 36).