(1325, 1374; Rymut 1980 258; SHGL 253; Rospond 418) 5 km na W od Nałęczowa, nad rz. Bystrą; ok. 75 km na NE od kl.
M. od przed 1374, ob. wieś; 1423 pow. wąwol., następnie lub., kazimierski; par. własna.
Własn. król.
5. Osada par., od 1458 r. pod patronatem kl. święt., od 1471 r. prepozytura klaszt., dzies. należy do własnego pleb.
Do 1458 r. - SHGL 254. 1458 Kazimierz Jag., ze względu na małe uposażenie, które nie wystarcza na utrzymanie coraz liczniejszego konw., przekazuje mu pr. patronatu i prezenty nad kościołem parafialnym w mieście W., pozwala, aby zarządzał nim jeden z Bened., a opat dysponował jego dochodami, w zamian zobowiązując zakonników do odprawiania w jego intencji 1 mszy tyg. (Ep. LIV 362-3; Mp. V/E 5; → Święty Krzyż, p. 5Ab); [1458-92] Kazimierz Jag. na własny koszt każe połączyć sklepiony mur. chór większy w kaplicy zbudowanej w kościele wąwol. przez Kazimierza Wlk. z 2 kaplicami usytuowanymi w środkowej części po jego obu bokach (Jonston II/26 41v); 1461 rektor szkoły w W. (W. Froch, Lubelska szkoła par. w XVw., Rocz.Lub. 9, 1966, 195); ok. 1470 Andrzej ze Słupi [Nowej?] OSB, wikary lub prep. wąwol. (Zbiory 383);
1470-80 kościół ś. Wojciecha na przedmieściu, mur., fundowany przez Kazimierza Wlk., inkorporowany do kl. święt., filialny murowanego kościoła ś. Marii Magdaleny w mieście. Prep. ma własne role i łąki oraz wieś Górę. Bierze dzies. z 11,5 ł. mieszczan wart. do 10 lub do 20 grz., z 75 ł. na przedmieściach W. przed bramą i na górze wart. do 50 grz., z wsi → Bartłomiejowice, Bronice, → Buchałowice, → Celejów, Charz, Drzewce, → Karmanowice, Kraczewice, Niebrzegów, Piotrowice, → Rąblów, Rogalów, → Zawada [lub.], oraz tylko snop. z przedmieścia → Sandomierza w kierunku Zawichostu o łącznej wart. 168-200 grz. Okręg par.: W., Bartłomiejowice, Bieliny, Bronice, Buchałowice, Celejów, Charz, Drzewce, Karmanowice, → Kowala, Kraczewice, Łopatki, Niebrzegów, Niezabitów, Piotrowice, Rąblów, Rogalów, Wola Kowalska, Zawada (DLb. II 545, 568-70; III 244, 247-9, 253-7, 269);
1471 pap. Paweł II, przychylając się do sugestii Kazimierza Jag. i próśb opata kl. święt. oraz biorąc pod uwagę zbyt szczupłe dochody opactwa, inkorporuje doń kościół par. w W. wraz z całym uposażeniem, oddając zarząd par. zakonnikom kl., a wykonanie powyższego zlecając opatowi koprzywnickiemu (BKUL 2); 1472 Mikołaj opat koprzywnicki, wykonując ww. mandat pap., poleca opatowi kl. święt. wyznaczyć jednego z zakonników na administratora par. (ib.); 1472 erekcja bractwa Literackiego NMP w W. (Stopniak 310); ok. 1473-4 wikary Mikołaj z Wielkiego Koźmina, mnich święt. (MPH V 852-3);
po 1482-przed 1505 prep. Jan z Szydłowa, mnich święt., późniejszy opat, znany kaznodzieja, zapraszany przez radę miejską do głoszenia kazań także w Lublinie (Jonston II/32 56v); 1483 Kazimierz Jag. zezwala br. Janowi bpowi chełmińskiemu i Mikołajowi z Ostrowa [tenutariuszowi kazimierskiemu] zapisać 6 grz. czynszu z dóbr Kazimierz i W. na rzecz ołtarza w W. (MS 1605); 1492 Stanisław z Wojczyc kan. i oficjał sand. jako sędzia polubowny w sporze bpa krak. z pleb. W. przysądza pleb. wszystkie dzies. w Pankracowicach [ob. Kraczewice], także z nowizn uprawianych przez kmieci Marka, Marcina Cudosza i Grzegorza Długosza zw. „Wolaninowie” (Mp. V/R 5); 1492 kardynał Fryderyk Jag. zatwierdza wyrok Stanisława z Wojczyc dra dek., kan. i oficjała sand., przysądzający opatowi Maciejowi i konw. święt. [tzn. prepozyturze wąwol.] dzies. snop. z wsi Pankraczowice, → Wolica, → Zaszczytów i z 1 ł. w → Godowie przeciw roszczeniom bpa krak. (ib. V/N 306); 1492-3 tenże na prośbę opata święt. Macieja z Pyzdr potwierdza przynależność dziesięcin wąwolnickich do kl. święt. (Jonston II/26 50-50v); do 1516 prep. Klemens z Oliszowy OSB (ib. 60); 1519 prep. Marcin OSB (AG 6281); 1521 wspomniany dom prep. wąwol. w W. (ib. 1888);
1529 prep. Klemens OSB, do którego należą dzies. z m. W., przedmieść za bramą i na górze, z folw. Kębło wart. 12 grz. oraz z wsi: Bartłomiejowice, → Bochotnica Kościelna, Bronice, Charz, Drzewce, Kraczewice, Łopatki, Niezabitów, Rogalów, Wolica, o łącznej wart. wraz z kolędą ok. 68 grz., wspomniany rektor szkoły (LR 440); 1531 okręg par. jak w l. 1470-80 plus Czastowice (Paw. 357-8, 368-9); 1546 prep. Paweł OSB (AG 1895); 1565 prep. Andrzej [OSB?] (ib. 1897); 1565 okręg par.: W., Buchałowice, Celejów, Drzewce, Karmanowice, Kowala, Kraczewice, Rąblów, Wronów, Zawada (LL 1565 40); 1572 prep. Stanisław OSB (AG 1901); 1586 prep. Paweł OSB (ib. 1910);
1596-8 nadawstwo króla, ale „za wizyty Padniewskiego nadawstwo należało do opata Bened. na Łysej Górze, który tu także z drugim zakonnikiem mieszkał” (Wyciąg 678); 1601 nieobecny podczas wizytacji prep. Marcin Jaworski OSB, wikarym jest Sebastian OSB (AV IV 179); 1603 prep. Marcin Jaworski OSB i 3 duchownych, uposażenie ziemią, 3 ogrody, 2 poddanych, dzies. z 11 wsi, kolęda wart. 4 grz. Bractwo Miłosierdzia erygowane przez prep. K. Jaworskiego (Pałyga 12, 30, 42; Sczaniecki 1985 125; Flaga 324-6); 1617 prep. Wojciech Ruffin OSB utrzymuje 2 duchownych, ma konkubinę, odprawia 2 msze, jutrznię z primą i nieszpory, wg starego zwyczaju w dni świąteczne odprawia nabożeństwo w kościele ś. Marii Magdaleny w W. (ib.48; AV VI 57, 115-6);
1626 okręg par.: W., Bronice, Buchałowice, Celejów, Drzewce, Karmanowice, Kowala, Kraczewice, Łopatki, Niezabitów, Piotrowice, Rąblów, Strzelce, Wólka Niezabitowska, Zawada (RL 1626 128-33); 1638 Tomasz Oborski bp laodyjski i sufragan krak. zaświadcza, że poświęcił kościół w W. pw. ś. Wojciecha z 4 ołtarzami, konsekrowany już niegdyś przez bpa Waleriana Lubienieckiego (BKUL 18); 1646 bp Piotr Gembicki potwierdza inkorporację par. wąwol. do kl. święt. (AV XLIII 70v); 1650 prep. Stanisław Glitowski OSB (AG 1913); 1650, 1678, 1721 prep. i 2 duchownych (Pałyga 12); 1661 prep. Emeryk Ogonowski OSB (LL 1661 52); 1662-82 [?] prep. Jan Drzewicki, przeor kl. święt. (Jonston III/5 110);
1675 mur. kościół par. ś. Wojciecha, konsekrowany, z 2 celami po obu stronach, patronat i kollacja należą do kl. święt., 5 ołtarzy: wielki śś. Wojciecha, Maura i Placyda, w kaplicy ś. Krzyża - ś. Krzyża, ś. Anny, śś. Benedykta i Scholastyki, w kaplicy NMP - NMP, tu bractwo Literackie NMP. Prep. Marcin Kwiatkiewicz OSB, dzies. jak w DLb. i LR. Kaplica ś. Marii Magdaleny w W., mur., pierwotna siedziba parafii, obsługiwana przez wikarych, kaplica Zwiastowania NMP w Kęble, miejsce pielgrzymkowe (AV X 58-61); 1676 okręg par.: W., Bartłomiejowice, Bronice, Buchałowice, Celejów, Charz, Chruszczów, Drzewce, Karmanowice, Kębło, Kowala, Kraczewice, Łopatki, Mareczki, Niezabitów, Piotrowice, Rąblów, Wólka Niezabitowska, Zawada (Paw. 45a-7a); 1689 zm. Andrzej Szeligowski OSB, prep. W. i koadiutor opata święt. (Jonston III/6 113v-4); 1697 opat-elekt święt. Stanisław Mirecki otrzymuje jako uposażenie m.in. prepozyturę wąwol. (ib. 146); 1700 założenie bractwa Różańcowego NMP i Imienia Chrystusa (AV XX 441; Flaga 324-6); 1700 przeniesienie figury Matki Boskiej z Kębła do kościoła par. w W. (Stopniak 312); 1705 prep. Stanisław Mirecki, opat-elekt święt. (AG 1913);
1721 mur. kościół par. ś. Wojciecha w kształcie krzyża, konsekrowany, 5 ołtarzy: ś. Wojciecha, ś. Benedykta, NMP, ś. Anny, ś. Krzyża, patronat i kollacja należą do opata i konw. święt. Prep. Marcin Kiciński OSB, instytuowany w 1717 r., 2 wikarych OSB, poza tym organista, kantor, 2 trębaczy, rektor szkoły. Szpital, zniszczona kaplica w mieście, niegdyś kościół macierzysty, kaplica Zwiastowania NMP w Kęble, drewn., malowana. Okręg par.: W., Buchałowice, Bronice, Chruszczów, Drzewce, Karmanowice, Kowala, Kraczewice, Łopatki, Piotrowice, łącznie 1441 dusz, ok. 100 szlachty (AV XX 434-45); 1742-5 prep. Jacek Jabłoński OSB (SPTK II 97);
1748 mur. kościół par. ś. Wojciecha, konsekrowany, z dwiema kaplicami, patronat i kollacja należą do kl. święt. Prep. Karol Szadurski OSB dr teologii, instytuowany w 1745 r., jest już trzeci raz prep. W., 2 wikarych, Romuald Czeladziński OSB i Andrzej Krzekolowski OSB, z których jeden jest promotorem bractwa Różańcowego. Organista Marcin Łuszczowski, kantor Antoni Smakowski jest też rektorem szkoły, zakrystian Maciej Lipczycki. Szkoła bez oddzielnego budynku, szpital, którego fundacja upadła, a ubogich utrzymuje prep. Są 4 kaplice: mur. w m. W. bez indultu, drewn. na polu k. folw. Kębło, w której zakazano nabożeństw, i 2 prywatne wwdy sand. Tarły w Kowali i Celejowie. Dochód prepozytury wynosi 2204 zł. Okręg par: W., Bartłomiejowice, Bronice, Buchałowice, Celejów, Charz, Chruszczów, Drzewce, Karmanowice, Kowala, Kraczewice, Łopatki, Mareczki, Niezabitów, Piotrowice, Rąblów, Rogalów, Zawada, łącznie 1607 osób (AV XLIII 70v-8v); przed 1768 prep. Bernard Miodo OSB (Gacki 102-3):
1781 prep., 1 wikary, będący też promotorem bractwa Różańcowego i kaznodzieją, 2 osoby służby kościelnej: zakrystian, pełniący też obowiązki kantora, i organista. Mur. kaplica ś. Marii Magdaleny w mieście, w której niegdyś odprawiano msze co tydzień, ob. raz w miesiącu i w każde Suche Dni, brak szkoły, szpitala. Dochód prepozytury wynosi 2648 zł (Pałyga 12, 32; Piekasz 67, 70, 72, 77, 79, 82, 84, 86, 92-3, 97, 99); 1786 założenie bractwa Miłosierdzia (Flaga 324-6); 1787 okręg par.: jak w 1676 r., ale bez Kębła i Wólki Niezabitowskiej, liczy 3010 mkw, w tym 220 Żydów (Spis I 447-8; II 169); 1800 prep. i wikary, 2 osoby służby kościelnej: zakrystian i organista. Na terenie par. kaplica publiczna ś. Marii Magdaleny i drewn. w Kraczewicach. Szkoła bez budynku, kierownik szkoły, 2 szpitale, 2 cechy, szewców i tkaczy, bractwo Różańcowe. Dochód prepozytury wynosi 1547 zł (Piekasz 66-7, 70, 72, 77, 80, 82, 84, 86, 88, 92-3, 97, 99); 1819 prep. Izydor Grylewicz OSB (Gacki 176, 334-5).
6. Studenci U. Kr.: 1402 Wacław s. Jaśkona (Al. I 17); 1407 Stanisław (ib. 25).
7. Spis II 169; Gacki 146; SG XII 181-2; Szafran 170-1; M. Gumowski, Pieczęcie i herby miejscowości woj. lub., Lublin 1959, 90-1; Pałyga 7-57; Piekasz 60-104; M. Stankowa, Sąd kaszt. lub. w W., Rocz.Lub. 13, 1970, 23-40; Kiryk 1972 160-1; Stopniak 308-18; Flaga 324-6; SHGL 253-4; Sochacka wg indeksu; Derwich 1992 wg indeksu; 1992a 76-7; MV IX 20, 40; Księgi sądowe miasta Wąwolnicy z lat 1476-1500, opr. G. Jawor, A. Sochacka, red. R. Szczygieł, Lublin 1998; Rozwałka 24, 47, 58, 63, 82-4, 173-4, 188-9, 202.
8. Materiały z VIII-XIII w. stwierdzone w trakcie badań AZP (Rozwałka 167; Hoczyk 130).