1251 or. Templov (Wp. 1 nr 294; Temp. nr 38), 1251! fals. 1493-1548 Tempel (Wp. 1 nr 297), 1293 or. Templevo (Wp. 2 nr 702), 1303 Templewald (Wp. 2 nr 862; Temp. nr 77), 1412 Templaw (Bledz. D 7), 1435 Ampul! (ACC 19, 109v), 1445 Templow, Timplow (ACC 28, 44), 1497 Temploff (MS 2 nr 809; Posp. Rusz. 231), 1502 Tempil (SBP 342), 1508 Thamplewo (ASK I 3, 21v), 1509 Tamplevo (ASK I 3, 63v), 1510 Templewo (LBP 174), 1514 Templeuo (ACC 90, 70v), 1520 Templowo (MS 4 nr 12804), 1520 Themplew, Themplewo (PG 70 k. 307, 320), 1527 Templou (CDB B 6 s. 348), 13 km na W od Międzyrzecza.

1. 1508 n. pow. pozn. (ASK I 3, 21v); 1412 n. par. własna (Bledz. D 7); 1510 dek. Międzyrzecz (LBP 174).

2. 1293 cz. Maszkowa leży od strony wsi krzyżowców T. (Wp. 2 nr 702); 1251! (fals. 1493-1548) granica Nowej Marchii i Wielkopolski biegnie m. in. drogą król. z Landsbergu [obecnie Gorzów Wielkopolski] do Świebodzina do zbiegu pól Nowej Wsi i T., a otaczając pola wsi T. od lewej, prosto do góry kleszczewskiej [→Kiliscensis Mons] i do drogi z Międzyrzecza do Rzepina (Wp. 1 nr 297; Syska 166; →p. 3).

3. Własn. kościelna – zakonu templariuszy, a potem joannitów. 1251 T. należy do templariuszy →p. 5; 1293 wieś krzyżowców (cruciferi) →p. 2; 1303 T. wieś templariuszy z Wielkiej Wsi →p. 5.

1497 król Jan Olbracht nadaje Janowi Polakowi z Karnkowa star. głog. prawo do dóbr komandora joannitów z Łagowa [k. Świebodzina, na Śląsku] we wsiach T., Żarzyn, Langenpfuhl i Boryszyn, ponieważ komandor nie dopełnił obowiązku uczestnictwa w posp. ruszeniu (MS 2 nr 809; Posp. Rusz. 231); [pocz. XVI w., nota wciągnięta do fals. datowanego na 1251!] wsie Żarzyn, T., Langenpfuhl i Boryszyn wraz z przyległymi polami i łanami, które mieszkańcy posiadają od komandorów z Łagowa w zamian za czynsz, należą do ziemi sternberskiej [a więc znajdują się w granicach Nowej Marchii, →Uwaga]; płacą do zamku w Międzyrzeczu pieniądze, pszenicę, owies, jaja i koguty oraz dzies.; kmiecie (mansarii) mają 2 dni w roku wozić gnój, 2 dni w miesiącu kosić plony, 2 dni kosić trawę, 2 dni zbierać to wszystko, a co 14 dni zwieźć wóz drewna do kuchni w Międzyrzeczu; zagrodnicy, którzy nie mają łanów, mają co 14 dni po dwóch z każdej wsi przychodzić pieszo do Międzyrzecza na 1 dzień służby (Wp. 1 nr 297; Syska 166-167).

1520 komandor łagowski pozwany o niezapłacenie podatków król. ze wsi Langenpfuhl, Boryszyn, Żarzyn i T. oraz niedopuszczenie do ich egzekucji (PG 70 k. 307, 320); 1527 w porozumieniu polsko-brand. w sprawie zatargów gran., zawartym w Sokolej Dąbrowie, postanowiono m. in., że tenut. międz. nie ma wymuszać od mieszkańców wsi T., Żarzyn, Langenpfuhl i Boryszyn ciężarów większych niż dotychczas obowiązujące (CDB B 6 s. 346-348).

1539 komandor joannitów z Łagowa pozwany o niezapłacenie podatków król. ze wsi Żarzyn, Boryszyn, T. i Langenpfuhl (PG 81, 252-253v); 1540 woźny sąd. zeznaje, że udał się do wsi T., by wwiązać Stan. Myszkowskiego kaszt. i star. międz. w należące do komandora joannitów wsie T., Żarzyn, Boryszyn i Langenpfuhl, zgodnie z wyrokiem sądu, który przysądził Myszkowskiemu 10000 grz. od komandora (PG 82, 130); 1545 król Zygmunt poleca komisarzom rozpatrzyć skargę komandora z Łagowa, który doniósł, że gdy jego poddani z T. i Langenpfuhl pędzili woły i bydło na Śląsk, celnicy król. z Międzyrzecza już na Śląsku zajęli im je, chociaż wcześniej zostało opłacone cło (PG 87, 83); 1554 komandor z Łagowa pozwany o niezapłacenie podatków król. z łanów kmiecych w T., Żarzynie, Boryszynie i Langenpfuhl (PG 98 k. 24v, 26, 27); 1560 król Zygmunt August daje Januszowi z Kościelca wdzie sier. i star. gen. Wlkp. pr. dożywotniego posiadania m. in. Langenpfuhl, Boryszyna, Żarzyna i T. (MS 5 nr 8842; →Uwaga); 1564/65 wieś T. komtura z Łagowa zobowiązana do opłat dla zamku w Międzyrzeczu, ma 20 śl., z których płacą po 6 gr wieprzowego, 1 ćw. żyta, 1 1/2 ćw. owsa; mają kosić łąki w Murzynowie i zwozić siano do zamku oraz zwozić co 2 tygodnie 2 wozy drewna; sołtys płaci 1 fl. węg.; razem ze wsi płacą 31 zł 2 gr (LWK 1, 171).

1508 par. T. [formularz niewypełniony] (ASK I 3, 21v); 1509 pobór od 12 ł., sołtys i karczma nic nie płacą (ASK I 3, 63v); 1577 T. wieś komandora należy (pertinens ad) do zamku w Międzyrzeczu [tzn. powinna świadczyć powinności na rzecz zamku] (ASK I 5, 720); 1580 pobór z T., wsi zamku międz. i komandorów z Łagowa, od 12 1/2 ł., od 11 zagr. po 6 gr, od 5 zagr. po 4 gr, 6 komor., 1 rzem., 3 pasterzy [mających w stadzie] 100 owiec (ŹD 37).

1445 kmieć Zak →p. 6.

4. 1303 pr. niem. →p. 5; 1445 Jan Berowalde sołtys w T. pozwany przez kleryka Stan. Tylisza z Sulechowa o to, że podejrzewając o kradzież swoje sługi, Andrzeja Gorbinga i jego siostrę, uwięził ich i torturował, a najęci do tego ludzie, którym nie zapłacił, namówili go do podpalenia i za jego sprawą zostały podpalone dobra rodziców Tylisza (ACC 28, 44); 1509 sołtys →p. 3; 1512 prac. Jan Karlin sołtys w T. kupuje od Jana Pieskowskiego 1 ł. w Grochowie z zastrz. pr. wykupu za 40 grz. (PG 14, 351); 1520 król Zygmunt St. nadaje Łukaszowi Górce kaszt. pozn. prawa do wójtostwa w Międzyrzeczu oraz sołectw we wsiach Żółwin, Nietoperek, Żarzyn, Langenpfuhl i T., których posiadacze nie dopełnili obowiązku uczestnictwa w posp. ruszeniu (MS 4 nr 12804-12805); 1521 sołtysi tych wsi [w aktach zostawiono wolne miejsce na wpisanie imion] pozwani przed sąd komisarzy król. przez Marcina Szczypierskiego, który otrzymał owe sołectwa od Łukasza Górki; sołtysi nie zjawiają się w sądzie (PG 70 k. 491-493, 576v); 1564/65 sołtys →p. 3.

5. 1251 Boguchwał bp pozn. zawiera ugodę z templariuszami w sprawie poboru dzies. z ich dóbr, m. in. T.; mają dawać po 2 ćw. (mensura) miary wrocł. pszenicy, żyta i owsa z każdego łanu flam. (Wp. 1 nr 294; Temp. nr 38); 1303 bp pozn. Andrzej [Zaremba] na prośbę templariuszy z Wielkiej Wsi, chcąc wesprzeć zamiar sprowadzenia osadników do ich dóbr Boryszyn, T. i Langenpfuhl oraz lokowania ich na pr. niem., zwalnia te wsie od płacenia dzies. na 16 lat; po upływie tego okresu mają płacić po 3 solidy brand. z każdego łanu (Wp. 2 nr 862; Temp. nr 77).

1412 bp wrocł. Wacław jako egzekutor pap. poleca plebanom m. in. w T. i Langenpfuhl ogłosić bullę pap. przeciwko grabieżcom dóbr zakonu cystersów (Bledz. D 7, dawna sygn.: Dok. og. duch. A 9); 1419 Krzysztof, 1435 Piotr plebani w T. (Now. 2, 477, cytowanych tam aktów nie udało się odszukać); 1435 oficjał pozn. zwalnia wsie Żarzyn, Langenpfuhl i A. od ekskomuniki nałożonej na nie za sprawą starosty [międz.?] z powodu niezapłacenia wiardunków lub małdratów bpich (ACC 19, 109v); 1508 wieś par. →p. 3; 1510 par. T. w dekanacie międz. [formularz niewypełniony] (LBP 174); 1514 Piotr pleb. w T. ma zapłacić podatek król. (ACC 90, 70v); 1564 dzies. z T. należą do klucza dóbr bpa pozn. w Pczewie (IBP 306); 1603 w król. wsi T. jest kościół, ale opust. z powodu innowierców; w Pieskach pewna stara heretyczka powiedziała, że ludzie w tych wsiach gotowi byliby słuchać słowa Bożego od kogokolwiek, ale trudno byłoby znaleźć kapłana mówiącego po niemiecku (AV 3, 26).

6. 1489 w domu kmiecia Zaka w T., gdzie zatrzymał się Stanisław pleb. z Chyciny, zostaje on napadnięty i pobity przez Marcina pleb. z →Sokolej Dąbrowy (ACC 66 k. 202v, 205, 214); 1502 Szymon Lederer z Zielonej Góry [na Śląsku] zeznaje przed sądem wójtowskim w Poznaniu i wymienia m. in. nazwiska rabusiów, którzy kradli konie między T. i Grochowem (SBP 342).

8. Ok. 600 m na N od wsi znaleziono 3 ułamki naczyń późnośredniowiecznych (Hensel 7, 33-34).

Uwaga: Sama nazwa T. wskazuje, że wieś ta powstała za sprawą templariuszy. W 1232 otrzymali oni od ks. Władysława Odonica nadanie Wielkiej Wsi „z przyległościami” (Wp. 1 nr 141; Temp. nr 5-6). Określenie to obejmowało najpewniej szerszy obszar, na którym powstało następnie T., a także Żarzyn, Boryszyn, →Cemelno i Langenpfuhl (podobnie M. Goliński, Uposażenie i organizacja templariuszy w Polsce do 1241 roku, KH 98, 1991, nr 1, s. 5-6). Ta ostatnia osada (dziś Wielowieś, nazwa ustalona w 1945) nie była ident. z ówczesną Wielką Wsią, siedzibą komandorii zakonu (obie wymienione są obok siebie w dok. z 1303, →p. 5). Mapka tej okolicy w haśle →Cemelno.

Po kasacie zakonu templariuszy ich dobra przeszły w 1. połowie XIV w. w ręce joannitów. Należące do joannitów wsie T., Boryszyn, Langenpfuhl i Żarzyn odpadły potem od Polski. W haśle →Boryszyn (przyp. 1) przyjęliśmy, że nastąpiło to dopiero w XVII-XVIII w. Już jednak w fals. z pocz. XVI w. wsie te wymienione są jako przynależne do ziemi torzymskiej w Brandenburgii (→p. 3), aczkolwiek Syska s. 150-151, 154, ocenia, że dok. ten stanowi „raczej zbiór pretensji Nowej Marchii co do przebiegu granicy” i nie musi ściśle odpowiadać rzeczywistości. Także jednak ustalenia pol.-brand. zjazdu z 1527 zdają się wskazywać, że wsie joannickie należały wtedy do Brandenburgii (→p. 3). Warto zwrócić też uwagę na fakt, że już w 1497 komandor, a w 1520 sołtysi z jego wsi, oskarżani byli o niedopełnienie uczestnictwa w posp. ruszeniu (→p. 3), co wskazuje na zerwanie podległości wobec króla pol. Nadanie Zygmunta Augusta z 1560 (→p. 3) miało niewątpliwie tylko roszczeniowy charakter, bowiem także in. wymienione w nim dobra leżały poza granicami Polski. Uwzględnianie T. w rejestrach poborowych wynikało ze zobowiązań na rzecz zamku w Międzyrzeczu. Zdaje się więc, że związek T. i sąsiednich wsi joannickich z Polską uległ faktycznemu zerwaniu już na przełomie XV i XVI w. Nie wiemy, czy stan ten został kiedykolwiek potwierdzony formalnie.