Wyszukiwanie:

WSTĘP

Oddawany do rąk czytelników Słownik historyczno-geograficzny ziemi liwskiej w średniowieczu stanowi kolejną część tomu Słownika historyczno-geograficznego ziem polskich w średniowieczu, obejmującego swym zakresem staropolskie województwo mazowieckie. Dotychczas w ramach tegoż tomu ukazały się części poświęcone ziemiom wyszogrodzkiej i warszawskiej. Osobny tom Słownika dotyczy województwa płockiego¹SHGWysz., opr. A. Wolff, A. Borkiewicz-Celińska (1971); SHGWarsz., opr. A. Wolff, K. Pacuski (2013); SHG­­Płock, opr. A. Borkiewicz-Celińska (1980-2000). Używamy skrótów bibliograficznych przewidzianych dla właściwego tekstu Słownika (=> Wykaz). Słownik historyczno-geograficzny Mazowsza ma swoje długie i dość skomplikowane dzieje, opisane już szerzej w innych miejscach²T. Jurek Wstęp, w: SHGWarsz. s. V-VI; tenże, wstęp do edycji elektronicznej: http://www/slownik.ihpan.edu.pl/intro.php, gdzie przedstawiono też narodziny i rozwój całego przedsięwzięcia, wyjaśniono jego koncepcję i koleje jej realizacji oraz scharakteryzowano zawartość tudzież zasady układu i konstrukcji haseł słownikowych. Zwalnia nas to od powtórnego omawiania tych spraw.

Słownik liwski otwiera w dziejach Słownika mazowieckiego nowy etap. Odmiennie bowiem niż poprzednie zeszyty, opracowywane przez Adama Wolffa, Annę Borkiewicz-Celińską i Kazimierza Pacuskiego, od początku do końca przygotowany został w ramach projektu, realizowanego przez istniejący od kilku lat Zespół Słownika Historyczno-Geograficznego Mazowsza w Średniowieczu. Stanowi on część Zakładu Słownika Historyczno-Geograficznego Ziem Polskich w Średniowieczu w Instytucie Historii PAN. W skład Zespołu wchodzą dr Anna Salina (kierownik) oraz mgr Marta Piber-Zbieranowska opracowujące Słownik mazowiecki, a także dr Tomasz Jaszczołt i dr Andrzej Buczyło przygotowujący Słownik podlaski. Wyodrębnienie grupy mazowiecko-podlaskiej, której prace finansowane są z grantu Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki, stanowi istotną odmianę w stosunku do wcześniejszego trybu przygotowywania Słownika przez pojedynczych badaczy. Stabilizacja ram organizacyjnych winna zapewnić publikowanie kolejnych zeszytów w regularnych, kilkuletnich odstępach czasu, pozwala też na szerzej zakrojoną kwerendę źródłową (której zasięg zostanie omówiony niżej). Do tego stanowi mocną podstawę do współpracy ze środowiskami badaczy-regionalistów.

Niezależnie od prowadzonych w tych ramach prac nad prezentowanym obecnie Słownikiem ziemi liwskiej, własną aktywność na tym samym polu rozwinął równolegle Kazimierz Pacuski, współautor Słownika ziemi warszawskiej. Efektem jego wysiłków są opublikowane w postaci elektronicznej Materiały do słownika historyczno-geograficznego ziemi liwskiej w średniowieczu i w XVI wieku³http://www.atlasfontium.pl/index.php?article=liw_pacuski. Opierał się on przede wszystkim na kartotece Słownika historyczno-geograficznego Mazowsza stworzonej jeszcze przez A. Wolffa i jego współpracowników⁴Kartoteka w postaci skanów poszczególnych kart jest stopniowo udostępniana w Internecie na stronach Repozytorium Cyfrowego Instytutów Naukowych: http://rcin.org.pl/dlibra/publication?id=8825&dirids=48&tab=1&lp=9, wzbogacanej własnymi wypisami źródłowymi. Należy zaznaczyć, że wspomniana kartoteka słownikowa nie jest zbiorem kompletnym, ponieważ kwerendą nie zdołano objąć wszystkich dostępnych wówczas źródeł do historii Mazowsza w dobie książęcej. Dlatego też materiały K. Pacuskiego, mimo swej niewątpliwej wartości, nie stanowią rozwiązania w pełni satysfakcjonującego. Właściwy Słownik ziemi liwskiej, który niniejszym przedstawiamy, jest od nich znacznie obszerniejszy, opiera się na bogatszej kwerendzie, oferując w związku z tym pełniejszą i dokładniejszą informację, pogłębioną analizę poszczególnych zapisów źródłowych, poprawione ich atrybucje lub identyfikacje miejscowości. Wszędzie tam, gdzie dochodzimy do odmiennych wniosków, wskazujemy różnice w przypisach lub uwagach do haseł⁵Tu poczynić należy uwagę odnoszącą się do kilkudziesięciu haseł słownikowych: K. Pacuski kwestionuje datę szeroko wykorzystywanego przywileju księcia Konrada III dla właścicieli dóbr w z. liw., poprawiając ją z 1476 na 1480 r. Ponieważ nie podaje uzasadnienia tej zmiany, pozostajemy przy datacji zawartej w tekście dokumentu.

Położenie, początki i granice ziemi liwskiej

Ziemia liwska to istniejąca do czasów rozbiorów I Rzeczpospolitej jednostka administracyjna, pierwotnie w ramach księstwa mazowieckiego, a od 1526 r. (formalnie od 1529 r.) – Królestwa Polskiego, położona na wschodnich krańcach południowego Mazowsza, na obszarze Nizin Środkowopolskich, w dorzeczu dolnego Bugu, nad Liwcem i jego dopływami)⁶Jedynie Rządza i Borucza, których krótkie odcinki stanowią granicę ziemi liwskiej z ziemiami warszawską i nurską leżą w dorzeczu Narwi. Zgodnie z regionalizacją fizycznogeograficzną Polski północna część ziemi liwskiej przynależy do Niziny Środkowomazowieckiej (mezoregion: Równina Wołomińska), natomiast środkowa i południowa – do Niziny Południowopodlaskiej (mezoregiony: Wysoczyzna Kałuszyńska, Obniżenie Węgrowskie, Wysoczyzna Siedlecka i Wysoczyzna Żelechowska)⁷J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, Warszawa 1998, s. 195-196, 203-205.

Należąca do czerskiej dzielnicy książęcej ziemia liwska jako osobna jednostka wykształciła się w toku długotrwałego procesu. Najpierw powstała kasztelania związana z grodem w Liwie, wymienionym w źródłach po raz pierwszy w 1304 r. Do ostatecznego uformowania kasztelanii jako związanej z nim jednostki terytorialnej doszło najprawdopodobniej dopiero po 1379 r., w wyniku podziału księstwa mazowieckiego między synów Siemowita III: Siemowita IV oraz Janusza I, z których ten ostatni otrzymał dzielnicę czerską wraz z Liwem. W 1. ćwierci XV w. Liw stał się ośrodkiem powiatu sądowego o granicach pokrywających się zapewne z kasztelanią. Warto zwrócić przy tym uwagę, że termin districtus może mieć różne znaczenia. Districtus Livensis to wprawdzie liwski powiat sądowy lub skarbowy, jednak już np. districtus Varsoviensis lub Cirnensis oznaczał też w XIV w. jednostkę terytorialną wyższego rzędu. A. Wolff widział w niej wyodrębnioną w drodze podziałów dynastycznych dzielnicę książęcą, a zatem byt rozleglejszy od kasztelanii⁸WolffStudia s. 11-14. W źródłach dotyczących miejscowości z obszaru ziemi liwskiej znajdują się setki wzmianek lokalizujących je poprzez wskazanie dystryktu czerskiego (blisko dwukrotnie częściej) lub warszawskiego (w czasie gdy oba terytoria miały wspólnego władcę) z dodaniem określenia: „koło Liwa”. Zapisy tego rodzaju stanowią świadectwo poczucia odrębności terytorium liwskiego w ramach szerszych podziałów terytorialnych. Jako osobną ziemię, jedną z kilkunastu, na jakie dzieliło się Mazowsze, zaczęto traktować kasztelanię i powiat liwski od ok. 1471 r., kiedy to miał miejsce podział dziedzictwa między synów księcia Bolesława IV, a ziemie czerska i liwska przypadły najstarszemu z nich, Konradowi III. Ziemia liwska, podobnie jak ziemia wyszogrodzka, składała się tylko z jednego powiatu. Była też jedną z najmniejszych ziem mazowieckich (w 2. połowie XVI w. obejmowała 1038 km²T. Jurek Wstęp, w: SHGWarsz. s. V-VI; tenże, wstęp do edycji elektronicznej: http://www/slownik.ihpan.edu.pl/intro.php ) – mniejsze były tylko ziemie różańska i wyszogrodzka. Szerzej sprawy te, wraz z dokumentacją źródłową, przedstawiamy w odpowiednich hasłach (Liw – kasztelania, Liw – terytorium i ziemia, Liw – powiat sądowy, Liw – starostwo). Tam też zestawieni zostali urzędnicy związani z Liwem⁹Spisy te staramy się doprowadzić do połowy XVI w.

Terytorium liwskie stanowiło wschodnią rubież Mazowsza, które stykało się tam z północnymi kresami Małopolski (a zarazem zjednoczonego w XIV w. Królestwa Polskiego) i z Wielkim Księstwem Litewskim, choć w pewnych okresach za panowania Trojdena i Siemowita III, później Janusza I, a wreszcie Bolesława IV, obszar położonego bardziej na wschód Podlasia również podlegał władzy książąt mazowieckich¹⁰E. Suchodolska, Dzieje polityczne (połowa XIII – połowa XIV w.), w: Dzieje Mazowsza, t. 1, red. H. Samsonowicz, Pułtusk 2006, 245-247; M. Radoch, Zarys działalności polityczno-dyplomatycznej książąt mazowieckich wobec państwa krzyżackiego w Prusach w latach 1385-1447, Olsztyn 1998, s. 61-65; tenże, W sprawie daty nadania przez Władysława Jagiełłę ziemi drohickiej księciu mazowieckiemu Januszowi I, w: Szkice z dziejów kolonizacji Podlasia i Grodzieńszczyzny od XIV do XVI wieku, Olsztyn 2002, s. 11-19; T. Jaszczołt, Fundacje kościelne na Podlasiu do końca XV wieku, w: Kościoły a państwo na pograniczu polsko-litewsko-białoruskim. Źródła i stan badań, Białystok 2005, s. 15-18; P. Węcowski, Mazowsze w Koronie. Propaganda i legitymizacja władzy Kazimierza Jagiellończyka na Mazowszu, Kraków 2004, 36-39; GrabDyn. 163-168. Przyjmuje się, że najdawniejsza granica mazowiecka przebiegała wododziałem Liwca i Bugu¹¹KowalczykWłość, s. 9-10, później jednak została przesunięta i ustalona na środkowym biegu Liwca¹²A. Kasperowicz, Najdawniejsza przeszłość Mazowsza południowego, PH 76, 1985, z. 1, s. 40 n.; KowalczykOsad. 193; E. Kowalczyk, Liw. Z dziejów kolejnego mitu archeologicznego, PH 94, 2003, z. 3, s. 338; KowalczykWłość; H. Samsonowicz, Ziemia liwska w średniowieczu, „Prace archiwalno-konserwatorskie na terenie województwa siedleckiego”, z. 4, 1984, s. 70; A. Gieysztor, Trzy stulecia najdawniejszego Mazowsza (połowa X – połowa XIII w.), w: Dzieje Mazowsza, t. 1, red. H. Samsonowicz, Pułtusk 2006, s. 118, 131. Wyznaczał on potem przez wieki granicę Mazowsza z Podlasiem, które do unii lubelskiej wchodziło w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego, a 5 III 1569 r. stało się województwem w Koronie.

Zgodnie z zasadami Słownika trzymamy się granic podziałów szesnastowiecznych. Za miarodajne przyjmujemy granice ziemi liwskiej zrekonstruowane w Atlasie historycznym Polski (mapa Mazowsza w drugiej połowy XVI w.). Znaczna ich część opierała się na rzekach, poza Liwcem także na Żytniej (dziś Muchawka), Kostrzyniu, Bojmi (dziś Trytwa), Rządzy, Boruczy i Ossownicy. U ujścia Żytniej do Liwca zbiegały się granice Mazowsza, Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz Królestwa Polskiego. Dolny bieg Żytniej, który obecnie wytycza zachodnią granicę Siedlec, stanowił wówczas granicę z ziemią łukowską w woj. lubelskim. W okolicach wsi Wołyńce granica odbijała od Żytniej kierując się na $[s. VII południowy zachód aż do źródeł Kostrzynia, która to rzeka w swym początkowym, równoleżnikowym biegu rozdzielała Mazowsze (ziemię liwską) od Królestwa (ziemi łukowskiej). Następnie, płynąc na północny zachód, Kostrzyń oddzielał ziemię liwską od czerskiej, by koło wsi Porzewnicy rolę tę przekazać swemu dopływowi Bojmi¹³Współczesna nazwa tej rzeki to Trytwa. Po przeprowadzeniu melioracji jest ona obecnie dopływem Witówki II uchodzącej do Kostrzynia. Od źródeł Bojmi pod wsią Ryczołek granica biegła na północ, ku źródłom Rządzy. Stąd klucząc lądem najpierw na północ, a później na wschód, oddzielała ziemię liwską od ziemi warszawskiej w ten sposób, że po liwskiej stronie granicy pozostawały wsie Kałuszyno-Grozy, Kałuszyno-Chrościce, Kałuszyno-Kluki, Zimna Woda, Wólka Czarnogłowska, Rudzienko i Rakowiec, natomiast po stronie warszawskiej – Wiśniewo, Turek, Kamionka, Mlęcino i Mlęcianka. Między Mlęcianką a Rakowcem granica opierała się ponownie na krótko na Rządzy, by nieco dalej skierować się lądem na północ do Boruczy i odgraniczać ziemię liwską od powiatu kamienieckiego ziemi nurskiej. Od tego momentu przebieg granicy staje się niepewny. Przyjmujemy, że od źródeł Boruczy linia graniczna ziem liwskiej i nurskiej podążała lądem na północny wschód do dopływu Liwca – Ossownicy, dalej wzdłuż tej rzeki aż do jej ujścia, a następnie w górę Liwca. W związku z tym uwzględniamy w Słowniku ziemi liwskiej wsie: Królowa Wola, Myszadła, Wójty, Zawiszyno i osadę rudną Ruda leżące w widłach Ossownicy i Liwca¹⁴AHPMaz. oznacza obszar, gdzie znajdują się wsie Zawiszyn, Królowa Wola, Ruda i Myszadła podwójnymi granicami; A. Dunin-Wąsowicz, Podziały administracyjne, w: AHPMaz. 2, 45, pomijamy natomiast leżącą na przeciwnym brzegu Ossownicy wieś książęcą Jadowo, pomimo, iż do 1471 r. należała do terytorium liwskiego. Zgodnie z późniejszą przynależnością jej miejsce znajduje się w przyszłym Słowniku ziemi nurskiej. Za przynależne do pow. kamienieckiego uznano także wsie Czernik oraz Rynia, Brzozowica, Kobyla Łąka i Żukówka leżące na zachód od Ossownicy.

Istotne znaczenie miały także przebiegające przez terytorium liwskie granice diecezjalne. Wschodnia granica ziemi stanowiła zarazem kresowe odcinki granic diecezji płockiej i poznańskiej (geneza sięgającej jeszcze XI w. przynależności do niej południowego Mazowsza stanowi zagadnienie bardzo dyskusyjne¹⁵SalinaStruk. 150-152, gdzie też krótkie omówienie literatury, z przychyleniem się do poglądu, że podległość Poznaniowi sięga 1000 r. i ustanowienia archidiecezji gnieźnieńskiej. Inaczej T. Jurek, Między Poznaniem a Czerskiem i Warszawą. Geneza i początki mazowieckiej enklawy diecezji poznańskiej, „Kronika Miasta Poznania” 2012, nr 1 (Poznań-Warszawa, wspólna sprawa), s. 27-41, który podporządkowanie części Mazowsza Poznaniowi wiąże dopiero z restytucją biskupstwa w 1075/1076 r). Dokładna delimitacja terytoriów obu diecezji na puszczańskich obszarach wschodniego Mazowszu dokonana zostało dopiero w miarę ich zasiedlania w XV w. Kluczowe znaczenie miała ugoda zawarta w 1462¹⁶AE II 177, a potwierdzona ostatecznie w 1548 r.¹⁷DK perg. 292; NowDzieje 2, 38; SalinaStruk. 152-153. Granicę diecezjalną wyznaczono wówczas w oparciu o drogę z Warszawy przez Liw na Litwę. Do diecezji płockiej należały parafie w Korytnicy, Pniewniku i Dobrem wchodzące w skład archidiakonatu pułtuskiego, a w jego ramach przynależne do dekanatu nurskiego (później – dek. stanisławowskiego). Natomiast do diec. poznańskiej należały parafia w Liwie i jej filia w Czerwonce, a także parafie w Grębkowie, Kałuszynie, Oleksinie i Niwiskach (parafia Wierzbno powstała już po zawarciu wspomnianej ugody) wchodzące w skład archidiakonatu warszawskiego, a w jego ramach – dekanatu liwskiego (→ Liw – dekanat). Kilka wsi z ziemi liwskiej należało do parafii w Jadowie (ziemia nurska) w diecezji płockiej, kilka zaś do parafii w Wiśniewie (ziemia warszawska) i Wodyniach (ziemia czerska) w diecezji poznańskiej.

Specyfiką północnej oraz wschodniej części Mazowsza, w tym także ziemi liwskiej, jest występowanie wsi tworzących tzw. okolice szlacheckie, zwykle zamieszkałe przez rozrodzoną szlachtę zagrodową lub cząstkową. Osady te były zazwyczaj skupione wokół ośrodka będącego – jak wiemy lub możemy domniemywać – obiektem nadania książęcego. Wyrosłe z niego miejscowości zyskiwały z czasem nazwy dwuczłonowe (a niekiedy nawet trzyczłonowe), z pierwszym członem tożsamym z nazwą pierwotnej osady, drugim zaś lub trzecim urobionym często od imienia bądź przezwiska protoplasty, np. Falbogi, Daćbogi, Abramy, Dzierzki, Oszczerze, Wyrzyki, Polaki, Wypychy itp. bądź też nawiązującym do specyfiki topograficznej terenu, np.: Ogrodzona Łąka, Leśniki. W ziemi liwskiej istniał szereg takich okolic szlacheckich: Roguszyno, Górki, Połazie, Kałuszyno, Polikowo, Chojeczno, Dąbrówka. Część z zaliczających się do nich osad uzyskała odrębne nazwy po upływie wielu lat, a długo funkcjonowała przedtem pod wspólnym mianem. Dla ujednolicenia haseł słownikowych przyjmujemy zatem zasadę, by za początek danej osady traktować wydzielenie jej gruntów z obszaru ośrodka lub innej wsi wchodzącej w skład okolicy.

Osadnictwo ziemi liwskiej nie sprowadzało się jednak wyłącznie do okolic szlacheckich. Poza dobrami monarszymi (książęcymi, a później królewskimi) skupionymi wokół Liwa oraz Korytnicy jak również położonymi w widłach Liwca i Ossownicy (wspomniana Królowa Wola i wsie leżące w jej sąsiedztwie), a także dobrami biskupstwa poznańskiego z ośrodkiem w Żarnówce, istniały także włości jedno- lub kilkuwioskowe należące do średniej szlachty, a nawet nielicznych rodzin dygnitarskich, tj. Brochowskich czy Goryńskich i Mińskich dziedziczących po Ojrzanowskich. Ośrodkami dóbr kilkuwioskowych było miasto Dobre oraz takie wsie, jak: Wierzbno, Jabłona, Żeliszew, Bojmie, Broszków, Żuków czy Kałuszyno. To ostatnie pełniło jednocześnie rolę siedziby rodu Kałuskich i ośrodka okolicy szlacheckiej. Do tej mieszanki typów własności ziemskiej należy dodać także włości należące do rodziny Zaliwskich. Jej przedstawiciele nie posiadając w ziemi liwskiej całych wsi¹⁸Wyjątek stanowiło Opole, wieś w całości należąca do Stanisława Zaliwskiego. Pozostali Zaliwscy musieli dzielić się własnością ze swoimi krewnymi, trzymali w swych rękach działy w kilku wsiach w jej południowo-zachodniej części.

Źródła

Na przestrzeni liczących ponad półwiecze dziejów Słownika historyczno-geograficznego ziem polskich jego koncepcja znacząco się zmieniła. Pierwotna zasada, sformułowana przez Karola Buczka jak twórcę tego dzieła, by gromadzić wszystkie publikowane drukiem przekazy sprzed 1530 r. z pewnym udziałem archiwaliów (zwłaszcza materiałów podatkowych z XVI w.), dziś wydaje się już stanowczo niewystarczająca. Powstające obecnie Słowniki historyczno-geograficzne stają się w dużej mierze geograficznie uporządkowanymi repertoriami źródeł rękopiśmiennych, starając się możliwie szeroko wykorzystywać materiał archiwalny, czerpany zwłaszcza z metryk królewskich i książęcych, ksiąg sądowych, tak świeckich jak i kościelnych, oraz rejestrów poborowych.

W Słowniku liwskim systematycznie wykorzystano wszystkie podstawowe wydawnictwa źródłowe, a więc mazowieckie kodeksy dyplomatyczne (Koch.; Lub.; NKDMaz. 2-3; Iura 1-3), opublikowane tomy metryki książęcej (PP 5-6), sumariusz Metryki Koronnej (MS), mazowieckie księgi sądowe, bądź ich wydane fragmenty (ZapLiw.; Czer.; Płoń.; Zakr. I-II; MZH; ZR; Bartne), księgi miejskie (PrzyjęciaSW), rejestr poborowy z 1563 r. (ŹD), lustracje województwa mazowieckiego (LM 1565; uzupełniająco także LM 1617-1620 oraz LM 1660-1661), rejestr poboru od duchowieństwa archidiakonatu warszawskiego z 1561 r. (RejArchid.), akta kapituły warsz. (AECVars.), zestawienia studentów Uniwersytetu Krakowskiego (MUK 1-2; KProm.), dokumenty i zapiski wydane w formie aneksów źródłowych do rozmaitych monografii (TymProc.; TymSąd.; TymWoln.; Kwiat.; WolffStudia; Sobol; SalinaPol.; JaszczołtGran.; GrabDyn.) oraz reprodukcje źródeł (LiwPam.). Pomocniczo natomiast spożytkowane zostały inne, pozamazowieckie kodeksy dyplomatyczne (Wp.; KatKr.; KatWil.; ZDM), publikowane zapiski z ksiąg kościelnych (AECPolt.; AC; ACP 2), edycje bulli papieskich (BulPol.), oparte na źródłach herbarze (Papr.; Bon.; Uruski; Wittyg; Żychl.) oraz rejestry cła wodnego we Włocławku (RThel.).

Dłuższego omówienia wymaga wykorzystanie materiałów archiwalnych, tym bardziej, że niektóre z nich – przechowywane w archiwach za wschodnią granicą Polski bądź w spuściznach po uczonych oraz genealogach (o czym niżej) – zostają dopiero teraz wprowadzone do szerszego obiegu naukowego. Czerpałyśmy z zasobu archiwów, bibliotek i muzeów, zarówno państwowych, jak i kościelnych w Polsce, na Litwie, Białorusi, Ukrainie, a sporadycznie także ze zbiorów niemieckich, węgierskich i watykańskich. Kwerendy w Kijowie, Mińsku i Wilnie przeprowadzili na potrzeby Słownika podlaskiego oraz mazowieckiego Tomasz Jaszczołt oraz Andrzej Buczyło, natomiast kwerendę w Berlinie i Budapeszcie – Marta Piber-Zbieranowska wraz z Michałem Zbieranowskim. Materiały z Watykanu znamy dzięki uprzejmości prof. Stephena Rowella z Wilna, który udostępnił T. Jaszczołtowi swoje wypisy.

Kwerenda krajowa objęła archiwa diecezjalne w Płocku, Włocławku (pergaminy, Chodyński), Siedlcach (D 1) i Drohiczynie (VisLiw i SumPriv.) oraz archidiecezjalne w Poznaniu, Warszawie i Gnieźnie (ACons.), ponadto Archiwum Główne Akt Dawnych i Bibliotekę Narodową w Warszawie, Bibliotekę Jagiellońską, Bibliotekę PAU i PAN, Bibliotekę Książąt Czartoryskich, Archiwum Narodowe (zbiór Z. Glogera) i Archiwum OO. Dominikanów (RódŚwięt.) w Krakowie, Muzeum Diecezjalne (zbiór pergaminów) i Archiwum Państwowe w Siedlcach, Muzeum Zbrojownię na Zamku w Liwie (zbiór dokumentów papierowych), Bibliotekę Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu i Archiwum PAN, Oddział w Poznaniu (TymWyp.).

Z podstawowego dla Słownika źródła, jakim są księgi Metryki Mazowieckiej stanowiącej obecnie część Metryki Koronnej, poza rozpisanymi już w Kartotece Wolffa tomami o sygn. MK 3-5, MK 9, MK 18, MK 32, MK 41, zindeksowane zostały także tomy MK 338-341 oraz 60 (księga kancelarii królewskiej z lat 1539-1543, zawierająca liczne potwierdzenia dokumentów wydanych przez książąt mazowieckich). Uzupełniająco wykorzystane zostały także inne księgi Metryki Koronnej, przede wszystkim za pośrednictwem sumariuszy (MS).

Kolejną fundamentalną kategorią źródeł rękopiśmiennych są rozpisane w ostatnim czasie rejestry poborowe ziemi liwskiej z lat 1535, 1540, 1541, 1563, 1567 i 1578 (niezachowany w całości) z Archiwum Skarbu Koronnego (ASK I 27-28, 38-39, 46, 51). Przekrojowy charakter tego rodzaju źródeł stanowi o jego szczególnej przydatności dla Słownika. Podobny charakter ma wykorzystany pomocniczo rejestr popisu wojskowego ziemi liwskiej z 1621 (Popis) czy rejestry podymnego z 1663 r. i pogłównego z lat 1663, 1673 (ASK I 65-66) i 1676 (BCzart. 1100). Uzupełniająco spożytkowane zostały także lustracje LM 1569 i LM 1789.

Niestety nie istnieją dziś księgi sądowe ziemi liwskiej. Ich zbiór przechowywany był do II wojny światowej w warszawskim Archiwum Głównym. Z ogólnej liczby ok. 460 tomów staropolskich interesującego nas okresu dotyczyły przynajmniej 2 księgi ziemskie z l. 1445-1495, o których wiadomo ze spisu K. Piekarskiego¹⁹K. Piekarski, Przegląd wydawnictw średniowiecznych zapisek i rot przysiąg sądowych z ksiąg grodzkich i ziemskich, Kraków 1919 (Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności 4), s. 63, natomiast księgi grodzkie wprowadzono w Liwie dopiero od 1581 r. Cały ten zbiór został wraz z większością zasobu Archiwum spalony przez Niemców po Powstaniu Warszawskim w 1944 r.²⁰A. Wolff, Akta partykularne przedrozbiorowe Archiwum Głównego 1381-1835, w: Straty archiwów i bibliotek warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych, t. 1, Warszawa 1957, s. 198 Obecnie znamy tylko fragmentaryczny i w dużej mierze przypadkowy materiał udostępniony przez wcześniejszych wydawców (zwłaszcza Zygmunta Wdowiszewskiego: ZapLiw.) lub autorów cytujących w swych pracach poszczególne zapiski (zwłaszcza Kazimierza Tymienieckiego: TymProc., TymSąd., TymWoln.). Znane są również rękopiśmienne wypisy K. Tymienieckiego (TymWyp., w znacznej mierze pokrywające się zresztą z materiałem publikowanym we wspomnianych pracach) i Adolfa Pawińskiego (ASLiw) oraz wyniki kwerend genealogicznych o. Walerego Świętochowskiego OP (RódŚwięt.), ks. Władysława Roguskiego (RogWyp.)²¹Winniśmy w tym miejscu podziękowania panu dr. Mirosławowi Roguskiemu, który poinformował nas o maszynopisie pracy RódŚwięt. i wydobył na światło dzienne wypisy RogWyp., uporządkowane przez dr. Andrzeja Nowika w celu publikacji w Mińskim Archiwum Cyfrowym i Wojciecha Wincentego Wielądka (CDIAUK 966-1-74). Zauważyć należy, że starsi autorzy często mylili terminologię wykorzystywanych akt, nazywając je błędnie grodzkimi (choć takowe, przypomnijmy, nie były prowadzone w Liwie przed 1581 r.).

Zapiski dotyczące osób i osad z ziemi liwskiej znajdują się także w księgach sądowych innych ziem, zwłaszcza powiatów sąsiednich (warszawskiego, drohickiego, ale także tarczyńskiego i zakroczymskiego)²²Księgi sądowe tarczyńskie i zakroczymskie spożytkowane pomocniczo, w ramach kwerendy do PacSpis oraz PiberSpis. Zniszczone zostały – w tych samych okolicznościach, co księgi liwskie – księgi czerskie²³A. Wolff, Akta partykularne, s. 195-196. Systematycznie wykorzystane zostały dwie najstarsze księgi sądowe ziemskie i grodzkie warszawskie z lat 1421-1427 oraz 1428-1455 (Warsz. 1 została rozpisana w Kartotece Wolffa, Warsz. 2 zaś zindeksowana w ramach prac nad Słownikiem liwskim), natomiast księgi kolejne (Warsz. 3-17 z lat 1456-1534) – tylko sondażowo. Sondażową kwerendę w rozsypie różnych ksiąg sądowych mazowieckich z lat 1417-1577 (WarszDis. 1-2) przeprowadził A. Buczyło. Systematycznie wyzyskane zostały (dzięki pomocy T. Jaszczołta) księgi ziemskie drohickie z lat 1501-1509, 1539-44, 1546-1547, 1621 przechowywane obecnie w Mińsku (NGABM) i Warszawie (AGAD), ponadto wypisy ks. Zygmunta Dunin-Kozickiego z tych ksiąg, przechowywane w Krakowie (BPAU i PAN), jak również wypisy Ignacego Kapicy Milewskiego z ksiąg ziemskich łomżyńskich znajdujące się dziś w Kijowie (CDIAUK). Pomocniczo przejrzano także wypisy Kapicy należące obecnie do zbioru Zygmunta Glogera w Archiwum Narodowym w Krakowie.

Przechodząc do omówienia źródeł proweniencji kościelnej, wypada wskazać, że wiele materiałów dotyczących ziemi liwskiej przechowywano w zasobie Archiwum Kapituły Metropolitalnej Warszawskiej. Został on jednak, podobnie jak zasób Archiwum Głównego, spalony przez niemieckiego okupanta w 1944 r. Treść zniszczonych wówczas dokumentów pergaminowych, kopiariuszy, akt konsystorza oraz wizytacji z lat 1617, 1667 i 1678 fragmentarycznie zachowała się w postaci cennych wypisów ks. Władysława Knapińskiego, sporządzonych przed 1910 r. dla każdej parafii z ówczesnej archidiecezji warszawskiej²⁴Z lukami dla miejscowości na literę M i N. Powstały w oparciu o nie maszynopis (nieuwzględniony w Kartotece Wolffa) był szeroko wykorzystywany w czasie naszej pracy (Knap.mps; KnapWar.)²⁵W przypadku wątpliwości kolacjonowałyśmy maszynopis z oryginałami notat (Biblioteka Jagiellońska, sygn. 6945 II, 6946 II, 6947 II, 6951 III).

Spośród archiwów kościelnych wykorzystałyśmy głównie archiwalia płockie i poznańskie. Materiały z Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu, zasadniczo nie rozpisane w Kartotece Wolffa²⁶Znalazły się tam wypisy z opartej na źródłach z AAP pracy NowDzieje 2, zostały objęte kwerendą dopiero podczas przygotowywania Słownika liwskiego. Jeśli chodzi o księgi biskupie (AE I-VIII z lat 1439-1546), jedynie częściowo dotyczące spraw archidiakonatu warszawskiego, to systematycznie rozpisano te partie, które powstały w czasie pobytów biskupów na Mazowszu, gdzie zwyczajowo rozstrzygali oni sprawy tej części diecezji, natomiast partie pozostałe były przeszukiwane tylko sondażowo. W przypadku biskupa Uriela Górki, który rzadko bywał na Mazowszu, przejrzana została cała jego księga (AE III). Szczegółowo spożytkowano wizytację archidiakonatu warszawskiego Wawrzyńca Goślickiego w 1603 r. (AV 1)²⁷W Kart. Wolffa znana jedynie za pośrednictwem ŁOp, pomocniczo zaś dokumenty pergaminowe, metryki poznańskiej kapituły katedralnej z lat 1428-1548 (CP 28-38), a także jej kopiariusz z lat 1532-1628 (CP 4).

Piętnastowieczne materiały źródłowe z Płocka zostały rozpisane w Kartotece (księgi biskupie z lat 1448-1496 o nowych sygn. Ep. 1-3; księgi oficjalatu pułtuskiego z lat 1461-1467 i 1475-1490 o nowych sygn. AOfPult. 110-112). Akta z XVI w. zindeksowano w trakcie ostatnich prac (księgi biskupie z lat 1499-1531 o nowych sygn. Ep. 4, 6, 10-14, a także księgi oficjalatu pułtuskiego z lat 1509-1514 i 1521-1539 o nowych sygn. AOfPult. 113, 114, 116-119). Uzupełniająco wykorzystano dokumenty pergaminowe, zeznania świadków oficjalatu pułtuskiego z lat 1519-1528 (DepTestPult. 204) oraz zeznania świadków przed sądem biskupim z lat 1524-1528 (DepTest. 244). Korespondują z nimi przechowywane w AGAD pułtuskie testamenta konsystorskie z ksiąg grodzkich pułtuskich, stanowiące pozostałości po kancelarii tamtejszych starostów biskupich. Ten szczególny ze względu na swoją genezę i charakter zespół archiwalny zawiera zeznania świadków przed sądem konsystorskim oraz wpisy testamentów (PułtTest. 1 z lat 1506-1518 rozpisano już w Kartotece Wolffa, natomiast PułtTest. 2-4 z lat 1528-1534 i 1547-1591 zostały przejrzane systematycznie w ostatnim czasie). Dla XVI w. pomocniczo wykorzystany został inwentarz akt biskupich i akt oficjalatu płockiego z lat 1449-1700 (Ep. 144/149). Istotnym źródłem były także wizytacje liwskiej części dekanatu nurskiego z lat 1609 i 1725.

W przypadku archiwaliów z Archiwum Diecezjalnego w Płocku niezbędne było uaktualnienie ich sygnatur, które zmieniono już po zmikrofilmowaniu ksiąg. Zadanie to okazało się dość żmudne i nie przy każdej jednostce wykonalne, ponieważ archiwum nie posiada żadnego inwentarza dla interesującego nas fragmentu swego zasobu. Przytaczane przez nas nowe sygnatury są różne od tych spotykanych w dawniejszych inwentarzach archiwalnych, w Kartotece Wolffa, Zbiorze Mikrofilmów BN lub w literaturze (w tym także w Materiałach K. Pacuskiego). Szczegółową orientację w tym względzie zapewnia konkordancja, zamieszczona za niniejszym wstępem.

Przy lokalizowaniu miejscowości posługiwałyśmy się mapami historycznymi z końca XVIII i początku XIX w. (PerthéesMaz.; PerthéesLiw; PerthéesNur; Heldensfeld 1801-04; Heldensfeld 1808; MapaKwat.), jak również mapami topograficznymi z XX w., posiłkując się także ustaleniami mapy Mazowsza w ramach Atlasu historycznego Polski (AHPMaz.). Współczesne brzmienie nazwy oraz obecny charakter miejscowości (wieś, kolonia, przysiółek lub część wsi) podajemy za urzędowym wykazem miejscowości z 2013 r. Wyjątkiem jest odmiana nazwy Liw. Wspomniany wykaz zaleca jako obowiązujące formy: z Liwu, do Liwu, koło Liwu itd. W samym Liwie i okolicy używa się jednak, także w obiegu oficjalnym, uświęconej wieloletnią, a być może nawet wielowiekową, tradycją formy: z Liwa, do Liwa, koło Liwa itd. Wsparte konsultacjami z onomastami, krytykującymi przesadną tendencję do normalizacji nazw, uznałyśmy za celowe zachowanie w Słowniku takiej właśnie odmiany.

Zawartość Słownika, konstrukcja i układ haseł

Przyjętą dla całego Słownika historyczno-geograficznego ziem polskich cezurą chronologiczną jest zasadniczo rok 1530. Z uwagi na specyfikę ziemi liwskiej, na obszarze której osadnictwo rozwijało się późno i w związku z tym stosunkowo późno pojawiały się poświadczenia poszczególnych osad w źródłach pisanych (wyjątkami są wsie Bojmie i Sianna – 1220, Orzechów – zapewne 1252, Liw – 1304), uzasadnione wydawało się przesunięcie tej granicy w niniejszym zeszycie tak, aby szerzej uwzględniać również przekazy powstałe po 1530 r., zwłaszcza jeśli stanowią one najstarsze świadectwa istnienia poszczególnych osad. Wiele miejscowości występuje dopiero w rejestrach poborowych z 2. połowy XVI w. (1563, 1567, 1578). Także takim osadom poświęcone zostały w naszym Słowniku osobne hasła, aby tym wyraźniej wydobyć ich późną metrykę. Należy podkreślić przy tym wybiórczość kwerendy dla okresu po 1530 r., wymuszoną przyrostem i rozproszeniem źródeł.

Słownik jest dziełem zbiorowym, zawierającym ułożone alfabetycznie hasła dotyczące występujących na obszarze ziemi liwskiej obiektów osadniczych (miast, wsi, osad młyńskich, rud), obiektów fizjograficznych (lasów, rzek, bagien, jezior itp.), wreszcie jednostek terytorialnych (ziemia, powiat, kasztelania, dekanat, starostwo). Hasła osadnicze napisały Marta Piber-Zbieranowska oraz Anna Salina²⁸Hasła zostały podzielone według kryterium geograficznego. Północna część ziemi liwskiej, tj. wsie i miasta należące do parafii Jadowo, Korytnica, Pniewnik, Liw (poza wsiami Polikowo-Oszczerze i Polikowo-Wyrzyki), Czerwonka i Dobre przypadły Marcie Piber-Zbieranowskiej. Część południowa, tj. wsie przynależne do parafii Wierzbno, Wiśniewo (poza wsią Zimna Woda), Grębków, Kałuszyno, Oleksin, Wodynie i Niwiski przypadły Annie Salinie, hasła fizjograficzne – Elżbieta Kowalczyk-Heyman, zaś hasła poświęcone jednostkom terytorialnym – Marta Piber-Zbieranowska. O autorstwie każdego hasła informują umieszczone na jego końcu inicjały nazwiska. Informacje o stanowiskach i badaniach archeologicznych przygotowali archeolodzy Bożena i Andrzej Bryńczakowie, a ostatecznie zweryfikowała je Elżbieta Kowalczyk-Heyman. Tablice genealogiczne sporządził Tomasz Jaszczołt, natomiast autorką mapy ziemi liwskiej jest Elżbieta Rutkowska z Zakładu Atlasu Historycznego Instytutu Historii PAN.

Jako hasło służy zasadniczo nazwa historyczna, ustalona na podstawie zestawienia zapisów źródłowych. Nazwę współczesną przyjmujemy wówczas, jeżeli jej potwierdzenie znajduje się w zebranym materiale do połowy XVI w. Hasła uporządkowane są alfabetycznie. W tym samym ciągu alfabetycznym umieszczone są także, w charakterze odsyłaczy, wszystkie formy źródłowe nazw (z pominięciem tych, które znajdowałyby się w bezpośrednim sąsiedztwie odpowiadającego im hasła) oraz brzmienia współczesne (te ostatnie opatrzone gwiazdką). W przypadku haseł równobrzmiących pamiętać trzeba, że zawsze odsyłacz zajmuje miejsce przed właściwym hasłem, a hasło fizjograficzne – przed osadniczym; przy kilku osadach tej samej nazwie o ich kolejności decyduje porządek alfabetyczny parafii, do których należały.

Każde hasło zaczyna nagłówek, zawierający przyjętą nazwę obiektu, zestawienie form źródłowych jej zapisu (z datą i charakterystyką przekazu) oraz lokalizację (w stosunku do najbliższego miasta). Treść hasła uporządkowana jest w zasadniczo w ośmiu punktach²⁹Dokładniejszą charakterystykę konstrukcji i zawartości haseł zawierają liczne wstępy do wcześniej wydanych części Słownika, ostatnio SHGWarsz. s. VIII-IX, a także w edycji elektronicznej. Punkt 1 wskazuje przynależność do jednostek podziału administracji państwowej i kościelnej, a więc wspomnianych dystryktów (wraz z informacją „koło Liwa”), ziem, powiatów sądowych, a także parafii; zawsze staramy się wskazać także przynależność diecezjalną. Punkt 2 gromadzi informacje o obiektach fizjograficznych (wodach, bagnach, lasach), granicach, urządzeniach gospodarczych (zwłaszcza młynach), drogach. Punkt 3, z zasady najobszerniejszy w całym haśle, poświęcony jest stosunkom własnościowym; zaczyna go krótka charakterystyka rodzaju własności (monarsza, szlachecka lub duchowna), dalej zaś gromadzimy przekazy dotyczące dziedziców i ich aktywności, areału osady i jej zobowiązań podatkowych oraz ludności poddanej. Punkt 4 zbiera informacje dotyczące prawa niemieckiego, zarówno wprost o jego nadaniu, jak i pośrednio (o sołtysach lub wójtach i ich uposażeniu). Trzeba w tym miejscu zwrócić uwagę na specyficzne dla Mazowsza posługiwanie się terminem wójt (advocatus), nie tylko w odniesieniu do miast, ale i do wsi. Określenie to w źródłach mazowieckich występuje znacznie częściej niż termin sołtys (scultetus). Warto także nadmienić, że w narracji używamy wielu staropolskich pojęć prawnych, jak np. wiecne, kara pięćdziesiąt, kara niestane, przypozew, oprawa posagu czy zakład. Punkt 5 dotyczy spraw kościelnych, a więc przynależności parafialnej, zobowiązań na rzecz Kościoła (dziesięciny, meszne itp.), a także czynnego w danej miejscowości kleru i jego aktywności. Punkt 6 zestawia informacje o szczególnych wydarzeniach związanych z daną miejscowością, a także o osobach wywodzących się z niej, ale czynnych poza nią (zwłaszcza o duchownych, studentach czy przyjmujących prawo miejskie). Punkt 7 zbiera literaturę na temat danej miejscowości. Punkt 8 poświęcony jest zabytkom materialnym oraz archeologicznym. Konieczne komentarze autorskie zawierają uwagi (w sprawach ogólniejszych dotyczących całego hasła) oraz przypisy (w sprawach szczegółowych).

Przygotowanie i publikacja Słownika ziemi liwskiej zostały sfinansowane w ramach projektu Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki nr 11H 11 003780 pt. Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu. Kolejnym krokiem w upowszechnianiu słownika ziemi liwskiej będzie włączenie go do edycji elektronicznej Słownika historyczno-geograficznego ziem polskich. Zgodnie z przyjętym planem prac następne zeszyty Słownika mazowieckiego będą dotyczyć ziemi czerskiej.

*

Autorki Słownika liwskiego wyrażają wdzięczność wobec wszystkich osób, z których życzliwej pomocy korzystały w czasie swej pracy. Wynikami swych własnych kwerend w źródłach podlaskich dzielili się z nami nieustannie Tomasz Jaszczołt i Andrzej Buczyło. Swoje znaleziska udostępniali nam, pomagali w poszukiwaniach archiwalnych lub udzielali cennych konsultacji także prof. Marek D. Kowalski z Krakowa, prof. Marek Janicki z Warszawy, prof. Stephen Rowell z Wilna, mgr Adam Kozak z poznańskiej pracowni Słownika oraz mgr Henryk Rutkowski, mgr Michał Gochna i mgr Michał Słomski z Zakładu Atlasu Historycznego Instytutu Historii PAN w Warszawie. Całość Słownika przeczytali krytycznie Tomasz Jaszczołt, Andrzej Buczyło, Adam Kozak oraz dr Paweł Dembiński z pracowni w Poznaniu, co pozwoliło wyjaśnić, poprawić i uściślić wiele spraw. Za otwartość w udostępnianiu nam materiałów archiwalnych dziękujemy dr. Michałowi Kuleckiemu kierownikowi Oddziału I w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, ks. dr Dariuszowi Majewskiemu dyrektorowi Archiwum Diecezjalnego w Płocku, o. dr. Ireneuszowi Wysokińskiemu dyrektorowi Archiwum OO. Dominikanów w Krakowie, ks. Bernardowi Błońskiemu dyrektorowi Archiwum Diecezjalnego w Siedlcach oraz ks. dr. Robertowi Mirończukowi dyrektorowi Muzeum Diecezjalnego w Siedlcach. Osobno wspominamy środowisko liwskich regionalistów, skupione wokół Stowarzyszenia Kulturalnego Ziemi Liwskiej „Zamek Liw”: dr. Mirosława Roguskiego redaktora naczelnego „Rocznika Liwskiego”, mgr. Romana Postka dyrektora Muzeum Zbrojowni na Zamku w Liwie i prezesa Stowarzyszenia, mgr. Michała Gochnę jego wiceprezesa oraz współpracującego ze Stowarzyszeniem dr. Andrzeja Nowika wiceprzewodniczącego Polskiego Towarzystwa Genealogicznego, którzy wspierali nas w poszukiwa­niach i inspirowali do pracy.

Pamiętając o dokonaniach twórców poprzednich zeszytów Słownika mazowieckiego, prof. Adama Wolffa, dr Anny Borkiewicz-Celińskiej i dr. Kazimierza Pacuskiego, chciałybyśmy jednak na koniec ze szczególną wdzięcznością wspomnieć zmarłą w tym roku Panią Prof. Małgorzatę Wilską, byłą kierownik Zakładu Atlasu Historycznego w Instytucie Historii PAN. Pani Profesor, podobnie jak i jej następca, prof. Marek Słoń, wytrwale i skutecznie zabiegali o ponowne podjęcie prac nad Słownikiem historyczno-geograficznym Mazowsza.

Anna Salina

Konkordancja sygnatur archiwaliów z Archiwum Diecezjalnego w Płocku

Księgi biskupie (Acta episcopalia)

Księgi oficjała pułtuskiego (Acta officialia Pultoviensia)