1416 kop. 1455-59 Kaluschino (MK 3, 111), 1435 kop. 1455-59 Caluschino (MK 3, 165), 1466 kop. 1493 Caluszino (MK 9, 191v), 1466 kop. 1497 Calussino (MK 18, 61), 1468 kop. ok. 1490 Caluschyno, Kaluszyno (BOZ 70 s. 97, 98), [1460-70] Caluszyno (WarszDis. 1, 132v), 1471 kop. 1525 Kalusino (MK 41, 43v), 1474 or. Kaluschyno (MK 5, 178v), 1502 Antiqua Kaluschino (MK 41, 46), 1512 Calusyno (PułtTest. 1, 178v), 1512 Caliussino (MK 8, 23), 1517 Calvschino (Warsz. 11, 556), 1518 Calusszino (AGAD perg. 1550), 1518 Skaluszyna [dopełniacz] (PułtTest. 1, 336), 1526 Antiqua Caluschino (MK 41, 116); 1556 Antiqua Kałuszyno (Knap.mps 195), 1563 Kaluszin (ŹD 417; ASK I 38, 367v), 1564 Kaluszino (MS 5/1 nr 3036), obecnie Kałuszyn, 16,5 km na ENE od Mińska Mazowieckiego.

1. 1416 pow. liw. (MK 3, 111); 1435 dystr. czer. (MK 3, 165); 1444 dystr. czer., koło Liwa (MK 3, 296v); 1466, 1468 dystr. czer. (MK 9, 191v; MK 18, 61; MK 5 k. 100v, 103); 1472 dystr. czer., koło Liwa (MK 5, 163); 1476 n. pow. liw. (Lub. nr 236; MK 5, 191v); 1512 diec. pozn. (PułtTest. 1, 178v); 1561 dek. liw. (RejArchid 121); do 1425 par. Mińsko, 1425-72 par. Grębków, 1472 n. par. własna (AV 1 k. 40v, 53v-54; AE II 369v-370).

2. 1466 bory i lasy w C., rz. Łukawica, 1467 strugi Trzebucza i Trzcianka, 1471 struga Trzebucza i staw → p. 3; 1472 wieś C. nosi nazwę od → lasu Kałuszyno; 1473 struga Trzebucza, staw i grobla, pręty ziemi na zalewek w kierunku gran. szlachetnych Milewskich oraz w kierunku gran. Pawła Kruka → p. 3; 1474 wł. w Goźdźcu koło gran. dziedzictwa C. wraz z oboma brzegami strugi Łukawicy i łąkami zw. Stare Siedliska (MK 5, 176v; MS 4/3 supl. nr 1047); 1474 włóki w Goźdźcu graniczące z węgłem kałuskim (MK 5, 178v; MS 4/3 supl. 1048; → Goździec-Kruki, p. 2); 1477 lasy, bory i dąbrowy → p. 3; 1477 granica działów w C. [należących do szlachty z Daniszewa] zaczyna się od narożnika z Piasecznem [z. czer.] i biegnie koło granicy Goźdźca aż do dóbr szl. Więcława Żebrowskiego i do dóbr szlachetnych Milewskich → p. 3; 1538 71 wł. w C., których granice zaczynają się od narożnika Piaseczna, biegną koło gran. Goźdźca, koło starych kopców przez rz. Łukawicę aż do dóbr Więcława Żebrowskiego, dalej przez środek strumienia zw. Stok Kałuski koło gran. dóbr szl. Milewskich, następnie przez bór aż do pola Patockich, a stamtąd przez środek wsi Patok, leżące tam stawy włączywszy do dóbr szl. Kałuskich; od wsi Patok granica idzie przez pola, łąki, ogród Adama Olszewskiego, wierzchowiska stawu szl. Olszewskich aż do wsi Olszewice, a dalej przez bory i dąbrowy do pola Mały Niedach, po czym do kopców [dóbr] Mikołaja Wolskiego kaszt. sand., które leżą koło Patoku rozdzielając dobra K. i Jędrzejowo [z. czer.], od nich granica biegnie do kąta! zw. Piasecki, Jędrzejowski i Ryczołkowski [→ Ryczołek], a od tegoż kąta przez stare kopce, które dzielą dobra Piaseczno szpitala warsz. i dobra K., aż do wspomn. narożnika Piaseczna → p. 3 (MK 58, 198v-199v); 1543 kopce graniczne Olszewskich i Patockich, droga prowadząca przez bród, droga patocka z K. do [Kałuszyna-]Szymonów, folwarki panów Kałuskich, droga z K. do młyna Olszewskich, rz. Łukawica wpływająca do stawu Olszewskich → p. 5; 1552 bór w dobrach Stanisławów k. wsi Wiśniewo i Turek, przyległy do K., 1556 staw Ruszna z młynem na strudze Niedźwiada za dworem Wawrzyńca Kałuskiego w kierunku Woli Kałuskiej, staw na rz. Łukawicy pomiędzy dworem tegoż Wawrzyńca a dworem jego bratanków Jana i Stanisława, 1563 karczma, 1563, 1567, 1578 trzy młyny → p. 3.

3. Włas. szlach. 1416 Boruta i Niemierza dziedzice z Szapska [pow. rac.] sprzedają marszałkowi [Ściborowi z Pilchowa i Sąchocina h. Rogala] 2 działy w dziedzictwie K. za 200 kóp gr pras. (MK 3, 111); [ok. 1417] marszałek [Ścibor z Pilchowa i Sąchocina], a także Boruta z dziećmi: Janem, Pawłem, Mikołajem i Hanką oraz Niemierza, Paweł, Boruta, Stanisław [tenże → niżej], Małgorzata, Katarzyna i Hanka dzieci Piekuta dziedzice Szapska [wymienieni w niedokończonej zapisce dot. K.]¹Wg PacMat 66, zapiska dotyczy nadania przez ks. Janusza I marszałkowi Ściborowi z Pilchowa i Sąchocina pr. niem. dla dóbr K (MK 3, 11v).

1435-44 Ścibor z Zaborowa [pow. bł.] i Jan z Sąchocina ss. marszałka Ścibora z Pilchowa [z. wysz.] i Sąchocina h. Rogala (PSB 50, 445-446): 1435 tenże Ścibor oraz jego młodszy brat Jan reprezentowany przez Jana Rogalę [z Węgrzynowa, pow. przas.] chor. wysz. przekazują opatowi Andrzejowi i konwentowi kanoników regularnych z Czerwińska wieś C. jako wotum za duszę ich ojca Ścibora; wieś pozostanie w rękach wspomn. opata i konwentu, dopóki nie zostanie im wypłacone 300 kóp gr posp. (MK 3, 165); 1444 tenże Ścibor otrzymuje od swego brata Jana jego połowę wsi C., zastawionej opatowi i konwentowi w Czerwińsku za kwotę 200 grz.; winien ją wykupić i przekazać Janowi 150 kóp gr (MK 3, 296v-297); 1468 ciż → niżej.

[A. 1456] Tomasz z K. oraz Andrzej z ż. Stachną toczą proces o [barć?] bartnika Bartłomieja w Wiązownie [pow. warsz.], → p. 4 (Warsz. 2, 1151).

1466-77 Stanisław Sułkowski z Szapska, K. i Sułkowa [pow. niedz.] h. Rogala, syn Piekuta, ojciec Mikołaja, Wojciecha i Jakuba: 1466 tenże pożycza od Stanisława i jego braci Mikołaja, Jana i Jakuba oraz bratanków Jana i Stanisława, a także od Szymona i jego braci Pawła i Dobiesława oraz bratanków Marcina i Jakuba ss. zm. Szczepana [wszystkich] z Daniszewa [pow. ciech.] 200 kóp gr w półgr na 18 tyg. pod zastaw 70 wł. w dziedzictwie C.: 20 w borach i 50 w lasach pospolitych, a także pod zastaw rz. Łukawicy z oboma brzegami; ponadto tenże Stanisław przekazuje wspomn. Szymonowi i jego braciom 3 wł. w C.²Z dóbr, które przeszły w ręce szlachty z Daniszewa w pow. ciech. wyodrębniły się wsie: Kałuszyno-Olszewice, Kałuszyno-Patok i Kałuszyno-Szymony. KowalczykWłość. 15, błędnie uznaje Stanisława z Daniszewa i jego braci za synów Stanisława Sułkowskiego, a samą wieś niepoprawnie identyfikuje z Daniszewem w z. wysz (MK 9, 191v; MK 18, 61); 1467 tenże pożycza od Mroczesława, jego potomstwa z drugiej żony oraz Macieja, Zachariasza, Małgorzaty i Doroty, jego dzieci z pierwszej żony [wszystkich] z Modzeli [pow. ciech.] 100 kóp gr w półgr na 18 tyg. pod zastaw 20 wł. w K. w opisanych granicach³Z dóbr, które przeszły w ręce szlachty z Modzeli w pow. ciech. wyodrębniły się wsie: Kałuszyno-Mroczki, Kałuszyno-Dobrożony i Kałuszyno-Przybysze → p. 2 (MS 5/1 nr 1863; MK 90, 68-69); 1468 tenże kwituje otrzymanie od Mikołaja opata oraz konwentu kanoników regularnych z Czerwińska dokumentu [bez daty] ks. Janusza [I] z nadaniem dobrom C. prawa chełmińskiego oraz dwóch innych dok. Bolesława [IV, bez daty] w sprawie 240 grz. gr w półgr, zapisanych zm. Andrzejowi opatowi przez Ścibora z Zaborowa oraz jego brata Jana ss. marszałka Ścibora z Pilchowa i Sąchocina, oświadcza także, że opat uwzględniwszy korzyści czerpane z dóbr K. ze wpomn. kwoty 240 grzy. darował mu 17 kóp gr w półgr (BOZ 70, 97⁴PacMat. 66, omyłkowo BOZ 70, 67); 1468 tenże kupuje od Wita z Dudy [pow. czer.] jego dziedzictwo w K. za 80 kóp gr w półgr (MK 5, 100v); 1468 tenże sprzedaje za 200 kóp gr w półgr 25! wł. w K.: 9 wł. Jarosławowi i jego ss., 6 wł. Stanisławowi Szemborowicowi, 6 wł. braciom Jakubowi i Michałowi, 3 wł. braciom Mikołajowi i Stanisławowi [wszystkim] z Żebr [pow. nowom.], które to włóki powinny zostać wymierzone koło Modzel Dobrożon [→ Kałuszyno-Dobrożony]⁵Z dóbr, które przeszły w ręce szlachty z Żebr w pow. nowom. wyodrębniły się wsie: Kałuszyno-Szembory, Kałuszyno-Abramy, Kałuszyno-Tarały, Kałuszyno-Falbogi i Kałuszyno-Stoczek (MK 5, 103); [ok. 1470] Sułkowscy zbywają Marcinowi, Jakubowi, Wojciechowi, z ss. Mikołajem i Michałem [Chrościckim, zapewne z Chrościc w pow. ciech., h. Trzaska] dobra w z. czer.⁶Z dóbr, które przeszły w ręce szlachty z Chrościc w pow. ciech. wyodrębniła się wieś Kałuszyno-Chrościce (Bon. 3, 97: księgi grodzkie czer. 4, 81, z datą 1611 [rok potwierdzenia transakcji?]); 1471 tenże Stanisław, dzieląc majątek między synów, Mikołajowi i Wojciechowi przekazuje Sułkowo i Kosiny [pow. szreń.], a sobie i synowi Jakubowi pozostawia C., przy czym 6 wł. w samym C. koło strugi Trzebuczy, z jej brzegiem oraz stawem dzieli na 4 części, połowę zostawia sobie i Jakubowi, a drugą połowę przekazuje Mikołajowi i Wojciechowi (MK 41, 43v-44; zapiska została skasowana z powodu przeprowadzenia innego podziału w późniejszym czasie); 1472 tenże funduje kościół par. w K. → p. 5; 1472 tenże, nie spłaciwszy braciom Świętosławowi, Wojciechowi i Dziersławowi z Milewa [pow. ciech.] długu w wysokości 120 kóp gr w półgr, traci zastawione im 16 wł. pod K., z których każdemu przypada po 5 wł. 10 mr.⁷Z dóbr, które przeszły w ręce szlachty z Milewa w pow. ciech. wyodrębniła się wieś Kałuszyno-Milewo (MK 5, 163v); 1473 tenże wraz z synem Jakubem przekazują Piotrowi [Płochockiemu] pleb. z Grębkowa swoją połowę brzegu strugi Trzebuczy oraz stawu i grobli, a także 2 pręty ziemi koło stawu na zalewek w kierunku gran. szlachetnych Milewskich [→ Kałuszyno-Milewo] oraz inne 2 pręty poniżej [stawu] koło grobli w kierunku gran. Pawła Kruka [→ Goździec-Kruki], gdzie woda była zatrzymywana przez starą groblę, z możliwością wybudowania młyna, w zamian za dzies. i prawo do jej wybierania z dziedzictwa K. oraz 5 kóp gr w półgr, graduał i psałterz (MK 5, 173v); 1477 tenże [wraz z wymienionymi niżej szlachcicami z Daniszewa] ustala granice [→ p. 2; uprzednio] należących do niego działów w C., z których poprzez przepadek zastawu dwie części przypadły Stanisławowi, niegdyś z Daniszewa, obecnie z C. wraz z braćmi Mikołajem, Janem i Jakubem oraz z bratankami Janem i Stanisławem, natomiast jedna część Szymonowi z jego braćmi Pawłem i Dobiesławem oraz z bratankami Marcinem i Jakubem ss. zm. Szczepana; powinny mieć one 50 wł., nie tylko w lasach, lecz także w dąbrowach, a resztę w borach (MK 9, 191v; MK 18, 61v); 1502 tenże wspomn. jako zm. → niżej⁸Jako, że Stanisław Sułkowski w 1477 wymieniony jest jako osoba żyjąca, niezrozumiały jest fakt, że w 1476 przywilejem Konrada III dla dóbr K. obdarowany zostaje jego syn Jakub (stąd stwierdzenie KowalczykWłość 15, że Sułkowski zm. przed 1476). Być może data 1477 jest błędem pisarza, kopiującego do metryki wypis z ksiąg ziem. liw.

1471-1510 Jakub Sułkowski, także Kałuski, z K. h. Rogala (Bon. 9, 174), syn Stanisława Sułkowskiego, ojciec Stanisława, Mikołaja, Wawrzyńca, Jana, Macieja i Feliksa, 1499-1510 podsędek liw. (WarszDis. 6, 140; NGABM 1759-2-64, 233v; PacMat. 67): 1471, 1473 tenże → wyżej; 1476 tenże otrzymuje od ks. Konrada [III] dla swej wsi C. z przyległościami oraz dla osiadłych tam i mogących osiedlić się mieszkańców zwolnienie z powinności budowy oraz naprawy zamków i warowni (Lub. nr 236; MK 5, 191v); 1482, 1499, 1503 tenże mąż. Doroty c. Dobrogosta z Nowego Dworu [pow. warsz.] kaszt. warsz. (MK 6, 145v; MK 9, 142v; WarszDis. 6, 140; MK 18, 167v); 1486 tenże pożycza Mikołajowi Przybyszowi synowi Macieja Przybysza i jego siostrom: Katarzynie wd. po Stanisławie Chrościckim z C. oraz Dorocie pannie 20 kóp gr w półgr na 18 tyg. pod zastaw 2 wł., które otrzymali oni od Bernarda Dobrożonowica z K. (MK 41, 45; potwierdzenie Konrada III z 1503); 1498 tenże pożycza Marcinowi! [recte: Mikołajowi?] synowi Macieja Przybysza z C. 20 gr w półgr na 18 tyg. pod zastaw jego działu wielkości 1 wł.; jeśli dojdzie do przepadku zastawu Marcin zaręcza spokój przez 3 lata od [roszczeń] wszelkich osób i od zapisów w księgach sądowych pod karą pięćdziesiąt (MK 41, 45v; potwierdzenie Konrada III z 1503); 1502 tenże za niespłacony dług 100 kóp gr w półgr otrzymuje od Jana syna zm. Stanisława Daniszewskiego z C. wwiązanie w dział w A.K. wielkości 10 wł. należący do niego i jego trzech córek oraz do jego bratanic Anny i Agnieszki córek zm. Piotra, które to włóki ów Stanisław ojciec Jana uzyskał [przez przepadek zastawu] od zm. Stanisława Sułkowskiego, ojca Jakuba; Jan zaręcza temuż spokój na 3 lata od wszelkich długów i zapisów w księgach [sądowych] pod karą pięćdziesiąt, a gdyby takie się zdarzyły, to nie będzie odpowiadał za nie tenże Jakub, lecz Jan (MK 41, 46); 1504 tenże daje w posagu swej c. Małgorzacie, ż. Stanisława Kostki z Suchodołu [z. droh.] h. Ślepowron⁹T. Jaszczołt, Szlachta ziemi drohickiej do połowy XVI w., dysertacja doktorska z 2010, mps w Bibliotece Wydziału Historyczno-Socjologicznego Uniwersytetu w Białymstoku, 50 kóp gr w półgr; posag wraz z wianem w wysokości 80 kóp gr w półgr zostaje zapisany na połowie dziedzictwa tegoż Stanisława w Skibniewie, Suchodole i Kiełczewie [osady w z. droh.] (NGABM 1759-2-2, 110v-111); 1508 na rzecz tegoż Agnieszka c. zm. Piotra Patockiego z C., ż. Pawła, syna Stanisława z Łukia, traci swój dział w Kałuszynie-Patoku, będący zastawem długu 40 kóp gr w półgr niespłaconego temuż Jakubowi w terminie 18 tyg. oraz zaręcza mu spokój na 3 lata [od długów i zapisów w księgach sądowych] (MK 41, 46v-47); 1510 tenże pożycza Maciejowi, Arnolfowi i Adamowi braciom z C. oraz Felicji wd. po Szymonie z C. z obecnym mężem Janem Czarnowskim z Czarnowa w z. soch. wraz z dziećmi Stanisławem i Dorotą oraz z braćmi stryjecznymi i ich matką 40 kóp gr w półgr na 18 tyg. pod zastaw działu, który niegdyś został kupiony przez wspomn. Szymona od Jana Patockiego, syna zm. Stanisława, występującego w imieniu swej bratanicy Anny c. Piotra Patockiego z Kałuszyna-Potoku, a do którego pr. bliższości miał Jakub Sułkowski; jeśli dojdzie do przepadku zastawu, to wspomn. Felicja rezygnuje z połowy oprawy posagu dokonanego przez zm. Szymona na tym dziale, a przyjmuje inną połowę w z. soch.; reszta poręcza spokój ze strony nieletnich bratanków: Stanisława, Doroty, Anny i Marcina (MK 41, 47); 1525 tenże wspomn. jako zm. (MK 41 k. 43v, 44, 46).

1474 Piotr Kruk z K., następnie z → Goźdźca-Kruków, syn Pawła Kruka, ojciec Jana i Jakuba Kruków: 1474 tenże Piotr z K. (MK 5, 178v; → Goździec-Kruki); 1545 tenże Piotr z Goźdźca-Kruków wymieniony jako zm. (MS 4/1 nr 7396).

1497 Marcin Kałuski występuje w składzie sądu ziem. liw. w zastępstwie starosty (MK 9, 215).

1509-26 Jan, 1513-43 Stanisław, 1517-56 Wawrzyniec, 1518-69 Mikołaj, 1525-26 Maciej, 1525-56 Feliks Kałuscy h. Rogala, ss. Jakuba Sułkowskiego z K. podsędka liw.: 1509 tenże Jan oświadcza, że Bernard ze Służewca [pow. warsz.] zadośćuczynił mu za 6 kóp gr w półgr posagu swej siostry, a ż. tegoż Jana Doroty, natomiast Bernard oświadcza, że winien jest mu [jeszcze] 4 kopy 41 gr w półgr, z czego 2 kopy 21 gr do najbliższego Bożego Narodzenia, a kolejne 2 kopy 21 gr do najbliższego dnia ś. Wojciecha (Warsz. 10, 61-62); 1513 na rzecz tegoż Stanisława Więcław z Kałuszyna-Stoczka traci swój dział w Kałuszynie-Stoczku będący zastawem długu 30 kóp gr w półgr niespłaconego temuż Stanisławowi w terminie 18 tyg. oraz zaręcza mu spokój ze strony [krewnych] posiadających pr. bliższości oraz od zapisów (MK 41, 47v-48); 1517 tenże Jan oświadcza, że Feliks i Ścibor ze Służewca uiścili mu za swego zm. brata Jana 10 kóp gr z reszty posagu [swej siostry Doroty] (Warsz. 11, 556-557); 1517 tenże Wawrzyniec wymieniony w spisie uczestników buntu przeciw ks. Annie [Radziwiłłównie] wysłanym w liście księżnej do wielkiego mistrza [Albrechta Hohenzollerna] (OBA 21341, 5); 1517 na prośbę tegoż Jana Jan Ciołek z Powsina [pow. warsz.] oraz Urban Babicki [z Babic, pow. warsz.] ręczą, że Dorota c. zm. Marcina ze Służewca, siostra Feliksa i Ścibora, a ż. Jana Kałuskiego stawi się na pierwszych rokach po Wielkanocy, aby zrzec się [ojcowizny], za które to zrzeczenie Służewiecki winien jest dać jej 3 wiardunki; Kałuski zobowiązuje się wobec poręczycieli, że sprowadzi żonę na wyznaczony termin, jeśli zaś tego nie zrobi, wówczas pozwoli wwiązać ich w swój dział w dobrach C. oraz zaręczy im spokój od wszelkich roszczeń wysuwanych przez bliższych (Warsz. 11, 557); 1518 żona tegoż Dorota dokonuje wspomn. zrzeczenia (Warsz. 11, 887); 1518 na dobrach tegoż Stanisława i jego braci w K., Woli [Kałuskiej] i Ryczołku ciąży czynsz 2 grz. na rzecz nowo erygowanej altarii śś. Jakuba Większego i Jakuba Mniejszego, Łukasza, Marka, Jana i Mateusza oraz Wojciecha, Stanisława i Klemensa, Macieja i Wawrzyńca w kościele NMP w Nowej Warszawie (AGAD perg. 1550), 1518-69 tenże Mikołaj, kariera kościelna i kancelaryjna → p. 5, 6; 1521 z powodu nie zapłacienia w terminie temuż Janowi 3 wiardunków zgodnie z wcześniejszym zapisem w księdze sądowej, Ścibor i Feliks ze Służewca [jego szwagrowie] płacą karę nałożoną przez sąd (Warsz. 13, 105); 1521 tenże Jan ustanowiony pełnomocnikiem przez swą ż. Dorotę we wszystkich procesach toczonych przez nią z jej braćmi Feliksem, Bernardem i Ściborem ze Służewca (Warsz. 13, 381); 1524 tenże Stanisław rozjemcą w sporze między Stanisławem z Jabłony i Tomaszem ze Słuchocina a Wawrzyńcem Szostkiem tenutariuszem w Chojecznie-Widliskach i dziedzicem z Wierzbna (MK 339, 80-81; → Chojeczno-Gałki) 1525 ciż proszą o wpisanie do metryki [książ.] dok. z 1471, a także z 1472, 1473, 1474, 1486, 1498 [→ Kałuszyno-Przybysze] oraz z 1502, 1508 i 1510 [→ Kałuszyno-Patok] (MK 41, 43v-47v); 1525 tenże Stanisław prosi o wpisanie do metryki [książ.] dok. z 1513 [→ Kałuszyno-Stoczek] (MK 41, 47v); 1526 tenże Mikołaj Kałuski notariusz kancelarii książ. oraz jego bracia Stanisław, Wawrzyniec, Jan, Maciej i Feliks ss. zm. Jakuba z A.C. otrzymują od ks. Janusza [III] pr. nieodpowiednie (MK 41, 115v-116); 1537 tenże Stanisław jako sługa bpa pozn. [Jana z Książąt Litewskich] przewozi przez komorę cła wodnego we Włocławku 24 łaszty żyta (RThel. s. 3, 8; PacMat. 67); 1538 ciż Stanisław, Mikołaj pleb. [w K.] oraz Wawrzyniec ss. zm. Jakuba z K., podsędka liw. polecili (jak zeznają świadkowie Stanisław i Jakub synowie Wita Przybyskiego z Kałuszyna-Przybyszów), aby geometra Stanisław Otrąbusz wymierzył szlachetnym Olszewskim, Patockim i Szymońskim 71 wł. chełm. w dobrach C. w oznaczonych granicach [→ p. 2], według zawartej między nimi umowy (MS 4/3 nr 19416; MK 58, 198-200v); 1539 Mikołaj pleb. w C. oraz jego bracia Stanisław, Wawrzyniec i Feliks proszą o wpisanie do metryki [koronnej] wyciągu z ksiąg ziem. liw. dotyczącego wymierzenia 71 wł. chełm. w dobrach C. (MS 4/3 nr 19801; MK 58, 198-200v); 1539 tenże Stanisław chor. liw. (MS 4/3 nr 19847); 1542 tenże Stanisław wybrany posłem na sejm ziem. w Warszawie (ASLiw 7); 1543 tenże Stanisław ojciec Jana → p. 6; 1543 ciż Stanisław chor. liw., Wawrzyniec i Mikołaj pleb. w K. → p. 5; 1548 25 III tenże Stanisław wspomn. jako zm. (MS 4/1 nr 8249); 1545 tenże Wawrzyniec (RódŚwięt. 28 → Świętochowo); 1556 ciż Wawrzyniec i Feliks oraz Jan i Stanisław ss. zm. Stanisława chor. liwskiego oświadczają w sprawie uczynionego między sobą podziału majątku, że Wawrzyńcowi przypadły dwa stawy wraz z młynami: jeden zw. Ruszna na strudze Niedźwiada za jego dworem w kierunku → Woli Kałuskiej, a drugi w [Kałuszynie-]Stoczku na strudze Stoczek wraz ze spichlerzami, działką, zagrodą, łąkami i rolami przyznanymi niegdyś w przywileju młynarzom z [Kałuszyna-]Stoczka; Feliks otrzymuje staw z młynem rudnym na strudze Łukawicy oraz spichlerzami, działką, ogrodami, łąkami i rolami przyznanymi w przywileju młynarzom z tego młyna; natomiast Jan i Stanisław wraz z matką dostają pięć stawów wraz z młynami i wszystkim, co do młynów przynależy: pierwszy w A.K. z młynem, drugi zaś poniżej, lecz bez młyna, pomiędzy dworami tychże Jana i Stanisława a dworem ich stryja Wawrzyńca, [oba?] na Łukawicy, trzymane dotąd przez młynarza Jana Przybysza; kolejne dwa [stawy] w [Kałuszynie-]Patoku, jeden w samej wsi bez młyna, a drugi poza wsią wraz z młynem, który Kałuscy trzymają wraz ze szlachtą z [Kałuszyna-]Patoku, [oba?] na Łukawicy; piąty zaś staw za stawem rudnym (piscina mineralis), obok opuszczonego młyna, w stronę wsi Ryczołek; ciż Jan i Stanisław mogą wybudować młyn na stawie pomiędzy ich dworem a dworem ich stryja Wawrzyńca oraz spuszczać wodę z tegoż stawu wedle potrzeby, tak jednak, aby nie szkodzić zabudowaniom naprzeciwko stawu należącym do karczmarza oraz pracowitych Jana Klukowczyka, Jakuba Łopucha i szewca Piotra Starego; strony gwarantują sobie i swym kmieciom wolny dostęp do wszystkich wymienionych stawów jako wodopojów dla trzody i koni oraz wolne przejście przez nie dla trzody, koni i wozów, zobowiązują się również do równego podziału należących do nich lasów i borów; ponadto jeśli wyniknie jakiś nowy zatarg z powodu zamienionego przez plebana poświętnego [→ p. 5], strony zobowiązują się wspólnie go rozwiązać; jeśli zaś Mikołaj Kałuski pleban w K. będzie chciał otrzymać czwartą część swego dziedzictwa¹⁰Informacja o czwartej części dziedzictwa przypadającej Mikołajowi Kałuskiemu świadczy o tym, że Jan i Maciej, bracia Stanisława, Mikołaja, Wawrzyńca i Feliksa zmarli bezpotomnie we wsiach A.K., Wola Kałuska, Ruszna, Ryczołek, [Kałuszyno-]Stoczek i [Kałuszyno-]Patok oraz we wszystkich młynach, stawach oraz lasach i borach, wówczas Kałuscy będą zobowiązani wydzielić mu czwartą część ze swych działów; jeśli przytrafi się wyprawa wojenna, uczestniczący w podziale są zobowiązani odbywać służbę za Mikołaja dopóty, dopóki nie wydzielą mu czwartej części majątku; [w przypadku sporu] stronom i ich służbie nie wolno łowić ryb w strudze i strumykach, stawach i wierzchowinach (in sumitatibus alias wierzchowcach), gdy jedna spierająca się strona jest winna oddać należną sprawiedliwość drugiej stronie; młynarz z [Kałuszyna-]Potoku ma do pierwszej niedzieli po Wielkanocy uiścić stronom czynsz 80 gr; strony, w imieniu swoim i swych spadkobierców, zobowiązują się dotrzymać zawartego porozumienia pod zakładem 500 kóp gr, z którego zakładu połowa ma przypaść stronie dotrzymującej ugody, a połowa sędziemu z. liw. (Knap.mps 195 n.).

1512 Przecław syn zm. Pawła z C. kupuje od ks. Anny [Radziwiłłówny] 3 wł. we wsi książ. Goździec za 26 kóp gr wraz z 1/3 dochodów sądowych (MK 8, 23; MK 60, 15-16); 1539 tenże wspomn. jako zm. (MS 4/1 nr 6522; MK 60, 15-16).

1512 szl. Stanisław z C. zw. Nalacz (PułtTest. 1, 36).

[A. 1519] Jan ze S. → p. 6.

1539 Marcin syn zm. Przecława z K. uzyskuje potwierdzenie transakcji z 1512 (MS 4/1 nr 6522; MK 60, 15-16); 1539 wójtostwo w Goźdźcu trzymane przez spadkobierców zm. Przecława z K. za zezwoleniem króla Zygmunta [I] może zostać wykupione przez tenutariusza tej wsi Aleksego Cieciszewskiego (MS 4/3 nr 19629; MK 58, 39).

1541 szl. Dorota Kałuska przed sądem bpa pozn. [Sebastiana Branickiego] pozywa swego męża Wawrzyńca Szczurowskiego [→ Szczurowo, par. Pniewnik], zarzucając mu oziębłość, impotencję i brak chęci do spłodzenia potomstwa, a stąd złą wolę wobec niej, bicie i grożenie śmiercią; wspomn. Wawrzyniec częściowo, lecz nie zupełnie, zaprzecza oskarżeniu o impotencję (negabat in parte, not tamen in toto), a przyznaje się do bicia, tłumacząc jednak, że [Dorota] sama podstawiała się, by zostać poraniona (ipsa subordinabat in ipsum, ut vulneraretur); bp poleca, by impotencja tegoż Wawrzyńca została potwierdzona poprzez badanie przeprowadzone w ustronnym miejscu przez notariusza i chirurga, a następnego dnia wyrokuje, że Wawrzyniec Szczurowski z powodu okrutnego obchodzenia się z żoną: bicia ponad miarę, wygnania z domu i publicznego grożenia śmiercią, zostaje odseparowany od łoża i pożycia, a małżonkowie zostaną rozdzieleni, jednak z zakazem powtórnego małżeństwa za życia któregoś z nich; posag i inne ruchomości zostają przysądzone tejże Dorocie; na strony zostaje też nałożony zakład w wysokości 100 kóp gr (AE VIII k. 190v, 191).

1543-56 Jan Kałuski z K. syn Stanisława → p. 6; 1543 [tenże?] Jan Kałuski, którego ż. Dorota otrzymuje od swego ojca Michała Kostki [z Kostek z. droh., bratanka Stanisława Kostki, tenże → wyżej] jego dział w Kałuszynie-Mroczkach (NGABM 1759-2-5, 439); 1556 tenże → wyżej.

1552-64 Stanisław Kałuski z K., syn Stanisława, 1564-70 podsędek liw. (MS 5/1 nr 3036; ASLiw 10): 1552 ż. tegoż Anna wraz z siostrą Jadwigą cc. zm. Jana Gadowskiego przekazują królowej Bonie odziedziczony po ojcu majątek wójt. w Rębkowie [pow. garw.], m.in. dwór oraz 2 wł. 7 mr. wójt., a otrzymują w zamian 12 wł. miary chełm. boru u krańców wsi Wiśniewo i Turek należącego do dóbr Stanisławów [pow. warsz.] przyległego do K. (MS 5/1 nr 1288, 1347; Lustracje dz. XVIII 7, 219v-220); 1556 tenże → wyżej; 1564 tenże nie pobiera wciąż czynszu od 12 kmieci osadzonych na wspomn. 12 wł. boru [do wykarczowania] „bo grunth bardzo zły”; posiada ponadto prawo mlewa [wolnego przemiału] w młynie w Rębkowie oraz inne swobody tamże (Lustracje dz. XVIII 7, 220).

1556 król Zygmunt August na prośbę szlachetnych Mroczków ze wsi [Kałuszyno-]Mroczki potw. dok. zastawu z 1467 (MS 5/1 nr 1863; MK 90, 68-69).

1563 pobór od 6 karczem przewoźnych, 2 szynkarek gorzałki, 2 tkaczy, 2 prasołów, 2 krawców, 4 szewców, 3 zdunów, 3 młynów dor. o 1 kole (ŹD 417; ASK I 38, 367v); 1567 pobór od 1 1/2 wł. os., 3 kół młyń. dor., 4 rzem., 1 szynkarki gorzałki i 1 komornicy (ASK I 38, 592v); 1578 pobór od 1 1/2 wł. os.; Jan, Jakub i Stanisław płacą od 1/2 wł., młyna dor. o 1 kole i 2 szewców; Jan Zaleski płaci od 1/2 wł., młyna dor. o 1 kole i kuśnierza; cześnik¹¹MK 114, 213; PiberSpis [Jan Kałuski] wraz z braćmi od 1/2 wł., 1 koła młyńskiego dor. oraz czopowe (ASK I 27, 947v).

4. [1460-70]¹²Szczegółowe ramy czasowe tej zapiski: post 26 XI 1460, a. 22 IX 1470, wyznaczone są na podstawie dat sprawowania urzędów przez Jakuba z Gołymina chor. ciech., Piotra Drozda podczaszego warsz. oraz Stanisława Boruty z Falęt chor. warsz., którzy występują w innych zapiskach z tej składki WarszDis. 1 (PacSpis) prac. Marcin wójt z C. oświadcza, że sprzedał Andrzejowi z Wiązowna [pow. warsz.] barcie ze wszystkimi pszczołami w lasach książ. Wiązowno za 26 kóp gr w półgr (WarszDis. 1, 132v); 1468 wzm. o dok. Janusza [I] z nadaniem dobrom C. prawa chełm., → p. 3 (BOZ 70, 97).

5. 1425 22 X bp pozn. Andrzej [Łaskarz] dokonując erekcji par. w Grębkowie, której obszar był podzielony uprzednio między par. Liw i Mińsko, włącza do niej wieś K.¹³Najbardziej prawdopodobne wydaje się, że – spośród wymienionych w regeście wsi – do par. Mińsko należało wcześniej właśnie K (AV 1, 53v-54, regest dok.); 1445 12 XI bp. pozn. Andrzej [Bniński] eryguje par. w K. [erekcja nieudana] (Knap.mps s. 185¹⁴Wzmianka o erekcji w 1445 z ogólniowym odwołaniem się do wizytacji z 1678, 200¹⁵Za dokumentem rozgraniczenia z 1648, wpisanym do wizytacji z 1667. Podajemy datę dzienną erekcji, by wskazać, że w XVII w. nie do doszło do pomyłki z erekcją kościoła w Grębkowie z 22 X 1425); 1472 bp pozn. Andrzej [Bniński] eryguje kościół par. pw. NMP, śś. Andrzeja, Jana Chrzciciela, Wojciecha, Stanisława i Barbary w C., noszącym nazwę od lasu, w którym został nowo wykarczowany, ufundowany przez szl. Stanisława [Sułkowskiego] z C., który dał temu kościołowi 4 wł. i łąki jako poświętne, a także prawo założenia stawu (powyżej stawu Stanisława) i karczmy oraz osadzania zagrodników na wspomn. 4 wł.; bp nadaje kościołowi dzies. z ról szlach. we wsiach założonych i zakładanych w lesie C., dzies. z ról kmiecych zastrzegając dla stołu bpiego; ponieważ wieś C. należała dotąd do par. w Grębkowie, Stanisław dał tamtejszemu plebanowi, za zrzeczenie się praw par., jeden brzeg i połowę rz. Trzebuczy z prawem do urządzenia stawu; pr. patronatu nowego kościoła ma należeć do Stanisława i jego potomków (AE II 369v-370, Knap.mps 193 n.); 1473 dzies. z K., graduał i psałterz dla kościoła w K. → p. 3.

1477-81 Jan Świerczewski ze Świercz [pow. nowom.] pleb. w K., wcześniej w → Korytnicy; 1477 tenże Jan pozywa szl. Stanisława z Dmochów [niezident.], o to, że niepokoi go on o zadośćuczynienie za nakłady poniesione w sprawie, którą duchowny prowadził przeciwko szl. Janowi Czyżewskiemu [→ Korytnica], pomimo, że zostało ono już uiszczone, natomiast Stanisław z Dmochów prosi bpa o przymuszenie plebana do zapłaty (AOfPult. 111 k. 107v, 108); 1477 tenże pozywa Stanisława pleb. w Pniewie [recte: Pniewniku¹⁶W tym czasie plebanem w Pniewie (pow. kam.) był Paweł (AOfPult. 111 k. 12, 12v, 106, 210v, 249v, 269v)] o przyobiecany sobie wiardunek, o niewykonanie polecenia bpa [Kazimierza III] oraz o zelżenie go w Wiśniewie [pow. warsz.] wobec świeckich (AOfPult. 111, 109v); 1477 tenże pozwany przez Stanisława bakałarza i altarystę pułt. o to, że kiedy dokonywali zamiany beneficjów, nie pozostawił mu w kościele w Korytnicy rzeczy i sprzętów liturgicznych, w zamian za otrzymane od Stanisława: tunikę wartości 2 1/2 kopy gr, koszulę wartości 8 gr oraz 1/2 kopy gr; strony zawierają ugodę (AOfPult. 111 k. 109v, 117v); 1477 tenże toczy proces z uczc. Maciejem wójtem w Czyżewie [pow. nur.] i na mocy wyroku ma mu zapłacić 1/2 grz. (AOfPult. 111 k. 106v, 109v-110, 136v); 1477 temuż na mocy ugody Mikołaj pleb. w Wyszkowie [pow. kam.] ma zapłacić roczną dziesięciną ze wszelkiego zboża ze wsi Skuszewo i Świniotopa [pow. kam], należącą do kościoła par. w Wyszkowie [pow. kam.], w zamian za obiecane sobie 2 brogi żyta (Ep. 2, 168); 1481 tenże zawiera ugodę z Andrzejem pleb. we Wroniu [z. nur.], któremu ma zapłacić 6 gr (AOfPult. 112, 14; → Korytnica); 1518 tenże wspomn. jako zmarły (PułtTest 1, 336).

1538-58 Mikołaj Kałuski pleb. w K. (→ p. 6): 1538 tenże → p. 3; 1543 tenże daje swym braciom Stanisławowi chor. liw. oraz Wawrzyńcowi Kałuskim poświętne kośc. w K., bez ogrodu przy domu plebana, a otrzymuje w zamian pola, łąki i ogrody Stanisława i Wawrzyńca [Kałuskich] leżące między kopcami granicznymi panów Olszewskich i Patockich a drogą, która prowadzi przez bród, zaczynając od drogi patockiej z K. do [Kałuszyna-]Szymonów, następnie wiedzie przez bród i wzdłuż folwarków panów Kałuskich aż do drogi z K. do młyna panów Olszewskich, a od drogi Olszewskich droga czyli tryb idzie wprost do rz. Łukawicy, która wpływa do stawu panów Olszewskich; pleban dostaje także prawo mlewa w młynie Przybyłowskim [w Kałuszynie-Patoku, → niżej] (Knap.mps 194-195); 1557, 1558 Mikołaj Kałuski pleb. w C. (Knap.mps 188; KnapWar. 58).

1603 uposażenie par. w K. stanowią pole, dziesięciny ze wsi K., Ryczołek, Goździec i Groszki, a uposażenie rektora szkoły – powinności od młynarzy w Kałuszynie-Stoczku (AV 1, 51); 1645 dzies. ze wsi Groszki jest pobierana na przemian przez plebanów z Grębkowa i K. (Knap.mps s. 138, 185).

1647 bp. pozn. Andrzej Szołdrski orzekając w sporze między Andrzejem Dzierżanowskim pleb. w K. a Stanisławem Cieciszewskim podkom. liw., dziedzicem w K. o poświętne kośc. w K. uznaje zamianę gruntu kościelnego dokonaną w 1543 za niedozwoloną i szkodliwą, w związku z czym unieważnia ją i przywraca kośc. w K. uposażenie przyznane w przywileju erekcyjnym; wyznacza następnie sędziów komisarycznych, którzy zgodnie ze wspomn. dokumentem wytyczą poświętne par. kałuskiej w terenie (Knap.mps 197-199); 1648 strony we wspomn. sporze wskazują sędziom komisarycznym ustanowionym przez bpa pozn. [Andrzeja Szołdrskiego] dawne poświętne, położone na prawo od drogi do [Kałuszyna-]Patoku, które pleb. [Mikołaj Kałuski] oddał w 1543 dziedzicom [Stanisławowi i Wawrzyńcowi Kałuskim] w zamian za lepsze role i łąki na wschód od dworu plebańskiego¹⁷Z długiego i zawiłego tekstu wynika, że już wcześniej dokonywano zamian gruntów między plebanami a dziedzicami K; ponieważ jednak pleb. [Dzierżanowski?] uważał, że otrzymane grunty nie były równorzędne z tym, co kościół otrzymał w pierwotnej erekcji dokonanej przez bpa Andrzeja [Bnińskiego] 12 XI 1445, kolator [Cieciszewski?], zgodnie z postanowieniem bpa [Szołdrskiego?] dodał mu 4 wł.; pleban [Andrzej Dzierżanowski] z bratem Jerzym jako współdziedzice w K. winni się do tego dołożyć, a ich udział wyliczono na 11 1/2 zagonów; zgodnie z pierwotnym dok. erekcyjnym [z 1445?] pleban od dawna ma na swych rolach zagrodników, może posiadać 1 karczmę oraz wolno mu urządzić staw i usypać groblę, byle bez szkody dla gruntów dziedzica [w innym miejscu mowa jest, że prawo budowy stawu wynika z dok. erekcyjnego bpa Andrzeja Bnińskiego z 1472]; dokonane regulacje nie dotyczą ratajów (coloni) dziedzica, o których wiadomo, że osadzeni są od czasów sprzed erekcji kościoła; grunty plebańskie oznaczono palami, od furty cmentarza w lewo aż do drogi do Liwa; przy wwiązaniu plebana w uzyskane dobra ma być obecny wikariusz Grzegorz Gozdowski (Gozdoniusz), czynny w K. od 17 lat; Cieciszewski widząc, że grunty, które dał kościołowi, są gorsze od poświętnego wydzielonego przez Kałuskich, które może było mniejsze, ale bardziej urodzajne „z gruntem czarnym dobrym”, oddał je zgodnie z pierwszą zamianą [z 1543?] i dodał jeszcze 1 wł. kmiecą o 24 zagonach; do plebana należą poddani mieszkający w domach na gruntach plebańskich: Stanisław Szkolny, wd. po Wojciechu Pędku z dziećmi Janem, Anną i innymi małoletnimi córkami, Bartłomiej Roj z synem Pawłem i innymi małoletnimi dziećmi, Jan Płaczek z dziećmi Mikołajem, Marcinem i Katarzyną; nadał ich kościołowi pleb. Andrzej Dzierżanowski; w akcie wymienione także: droga do [Kałuszyna-]Patoku, staw z którego wypływa struga należąca do szlachty z [Kałuszyna-]Patoku, łączka koło strugi Patok czyli Zdrój, staw na Patoku kiedyś zw. Przybyłowski, teraz zaś Popiołek (Knap.mps 199-204, tekst miejscami niejasny).

6. 1512 discr. Jakub z C., scholar mieszkający w Łysakowie (PułtTest. 1, 178v).

[a. 1519] Jan ze S., pleban w Korytnicy → Korytnica, przyp. 20.

1518-69 Mikołaj Kałuski: 1518 tenże student Uniw. Krak. (MUK 2 nr 1518h/087); 1526 tenże pisarz kancelarii książ. (MK 32, 7v; MK 41, 115v-116); 1530 tenże pisarz Mikołaja Żukowskiego pleb. w Liwie i prepozyta warsz. (AOfPult. 118, 55); 1538-58 tenże pleb. w K. (MS 4/3 nr 19801; KnapWar. 58), 1557-69 tenże altarysta w Kazimierzu w diec. gnieź.¹⁸Chodzi zapewne o Kazimierz Biskupi w pow. konińskim, gdyż kolatorem altarii w tamtejszym kośc. par. byli Mikołaj, a następnie Marek Żukowscy, jako kolejni kantorzy włocł. (MK 339, 135) (Knap.mps 188-189); 1558-61 tenże altarysta altarii Gargola w koleg. warsz. (KnapWar. 58; RejArchid. 112)¹⁹Można spodziewać się, że Mikołaj Kaluski pozostał plebanem w K. oraz altarystą w koleg. warsz. do 1569, kiedy ostatni raz jest wspomn. jako altarysta w kośc. par. w Kazimierzu Biskupim, pobierający czynsz odkupny ze wsi Łubki w z. wysz. (Knap.mps 189). Kałuski uzyskał altarię w Kazimierzu z prezenty jej kolatora Mikołaja Żukowskiego (→ Żuków, p. 6).

1543 Jan syn Stanisława Kałuskiego student Uniw. Krak. (MUK 2 nr 1542h/036).

1546 rozporządzenie o odbywaniu sądów ziem. powiatu liw. w par. K. → Liw – powiat sądowy.

7. KowalczykWłość 14 n.; A. Nowik, Powstanie parafii Kałuszyn, „Mińskie Zeszyty Muzealne” 4, 2015, s. 133-142.

Uwaga: Następstwem szeregu transakcji dokonanych przez Stanisława Sułkowskiego z Kałuszyna w latach sześćdziesiątych i na początku lat siedemdziesiątych XV w. było poddanie karczunkowi obszarów leśnych położonych wokół tej wsi. W jego wyniku powstał szereg osad tworzących charakterystyczny półksiężyc, z jednym skrajem na północny zachód, a drugim skrajem na południowy zachód od Kałuszyna. Miejscowości te początkowo obejmowała jedna nazwa, z której wyrastały poszczególne nazwy wyróżniające: → Kałuszyno-Przybysze, → Kałuszyno-Tarały, → Kałuszyno-Chrościce, → Kałuszyno-Kluki, → Kałuszyno-Szembory, → Kałuszyno-Abramy, → Kałuszyno-Grozy, → Kałuszyno-Dobrożony, → Kałuszyno-Falbogi, → Kałuszyno-Mroczki, → Kałuszyno-Milewo, → Kałuszyno-Stoczek, → Kałuszyno-Patok, → Kałuszyno-Szymony, → Kałuszyno-Olszewice [kolejność wg położenia w terenie]. Sam ośrodek włości zaczęto zaś określać jako Kałuszyno Stare. W połowie XVI w. w rękach Kałuskich znajdowały się też wsie powstałe zapewne nieco później (na początku XVI w.?): → Ryczołek, → Wola Kałuska i → Ruszna, leżące na zachód i północny zachód od Kałuszyna.